ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-VIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				armata \|\| harmata
	D.				armaty \|\| harmaty
	C.				armacie
	B.				harmatę \|\| armatę \|\| armatą
	N.				harmatą \|\| armatą
	Ms.				harmacie \|\| armacie

liczba mnoga

	M.				armaty
	D.				armat \|\| harmat
	C.				armatom
	B.				harmaty \|\| armaty
	N.				harmatami \|\| armatami
	Ms.				armatach

Etymologia

łac. armata 'uzbrojona'

Znaczenia

1. »działo o dużej donośności i sile rażenia, broń artyleryjska, także zbior.«

– Dwór Księcia JMości Wiśniowieckiego [...], który dobrze będąc opatrzony armatą i ludźmi zwłaszcza [...] chciał się był bądź w pole przebić, bądź do swoich kupić. NiemPam 80-81.
– Postanowiwszy ich [...] dobywać/ do Radnych Panów kiiowskich po armatę/ prochy/ kule/ y inne do burzenia rzeczy należne posłali. KalCuda 319.
– Bulwerk od bulwerka barzo rossadził [inżynier] [...] zaczem dla swey odległości musiałby się Armatą wielką to iest działmi bronic. NarArch 77.
– Armatąś zmocnił, Vtwierdził Basztami, I wkołoś obwiodł, zewsząd przykopami [do Władysława IV o Jasnej Górze]. OblJasGór 3v.
– Szwed pod Frydryzodem potężnie zbił Duńczyka, zabrawszy mu sto Harmat. HistBun 49.
– Armat zabrał Król Szwedzki na 80 sztuk i wszystkie ammunicye, (których nad zwyczay wiele i pięknych mieli Sasi). OtwFDzieje 56.
– Z Woyskiem Tureckim okopanym począł się [Sobieski] strzelać z Armat. ŁubHist 113.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

burząca armata (sz. zm.):

~ Na to się zgodnie namowili [Szwedzi], Przeciw burzącey wyprawić armacie Ktora z Krakowa szła przy Kawalkacie. OblJasGór 73.
~ Część obozu Tureckiego y Szancow w ktorych naypotężnieysza armata burząca Turecka była zniesli woyska Moskiewskie. CzartListy 126.
~ Miasto Krakow zawczasu pochowali byli w Ziemię swoie armaty, a tak Szwed niewiedząc o nich ośmi tylko Mieyskich burzących armat wziął, które stały w Floryańskiey Bramie, i Mikołayskiej Forcie. OtwFDzieje 94.

lekka armata:

– Ostrozniey potym Swoie odprawuią czaty Maiąc z sobą Dragony, y lekkie Armaty. PotWoj 50.
– [Hetman] tam, albo ognistą Piechotę zasadzieł Albo działka i lekką Armatę wprowadzieł. PotWoj 79.

armata polna:

– Czwartego dnia ruszył się marszałek związkowy z Malborga wziąwszy 10 armat polnych z sobą i okupem wielkim skarawszy Malborczanów. OtwFDziejeCzech 79.

armata spiżowa:

– Na sprowadzał tedy Sapieia Armaty zdobycznej siła do Lachowic oney slicznej Spirzowej wszysko y iednego działa nieobaczył Zelaznego. PasPam 100v.
– Szwed lubo wyszedł z krakowa, ale zabrał z Ceyhauzu Rzptey wszystkie Armaty spiżowe. OtwFDzieje 94.

z armaty bić:

– Pod same śniadanie z poranku Poczęto bić z armaty wielkiej bez przestanku. ZimBSiel 165.
– Chmielnicki [...] za zdrowie Królewskie z Harmat bić kazał. HistBun 26.

z armaty ognia dawać:

– Z miasta na salve jako przeciwko komisarzowi z armaty ognia dają. BorzNaw 149 marg.

pozagważdżać armatę (1), armatę zagwoździć:

– Jadą na nich [Turków] Kozacy: y nic nie opozdzą Skoro im odbiezaną Armatę zagwozdzą. PotWoj 94.
– Ani proznowali Kozacy: y co nocne odprawuią czaty Dzis mu [Wezerowi] pozagwazdzali, wielką część Armaty. PotWoj 189.

Związki frazeologiczne

być w armacie:

– Spargitur, iż król jm. francuski o Mastryku myśli, o którym jeszcze nie wiemy dowodnie, czy jest już w armacie, bo go za pewne pro 25 maii spodziewano się. ZałRelSar 353.

Przenośnie

Masz [Kasiu] też mocniejsze na obronę Cekauzy swe i armaty, Rzucając z oczu w każdą stronę kule ogniste, granaty.MorszAUtwKuk 301

2. »broń, uzbrojenie, oręż«

– Musielismy potężniey i ostrożniey i wednie i w nocy straż od prawować, niż przed tym i w bramach wozow strząsając, iesliby armaty iakiey niemieli [żołnierze moskiewscy]. MasDiar 59.
– Postępuiąc tedy arcyksiążę ze wszystką potęgą i armatą wojsk cesarskich w Alzacyi leżących, dobywać spiru [...] położył się obozem. DembPrzew 96-97.
– Czy nie Cygani ktorzy podłe drumle klepią Bic nas będą skoro się masłokiem zasklepią Których wszytka Armata, młotek szydło dratwa. PotWoj 81.
– Krzywonos, z resztą hultaystwa uciekł do Taborów, ale y tam go Xiąże swemi mocno zraził, y iuż był harmatę odebrał. HistBun 4v.
– Z własney armaty małom nie zginął. ChrośRel 136.
– Krol Szwedzki [...] do Zywcza się gotował Zkąd ku Bielsku z Armatą Miasto Zywieczkie y z Poddanemi wychodziło. KomonDziej 155.
– W dobytym obozie armata ma przy Krolu I. M. zostawać. ArtWoj 78.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

armata ręczna:

– Armatę już swoję ręczną pooddawawszy [Polacy], tem snadniej jako bezbronnych zewłóczyli [napastnicy] ze wszystkiego. NiemPam 75.

żelazna armata:

– Kto w boju bez żelazney może bydź armaty? RoźOff Lv.

morska armata:

– [Tytuł] O woysku Rzymskim, ták ná ziemi iáko y morzkiey ármacie, y co zá znáku vżywáli ná chorągwiách. CezPiel 33v.

Przenośnie

Dank tedy tobie w tym zacny Biskupie daiemy/ żeś taką armatą Kościół twoy opatrzył.WojszOr 72-73
Kładzmy stopy, poboznych, serc naszych a na tę? Grożę szatańską? bierzmy duchowną armatę.PotPocz 169
Ona [Paskwalina] się monstruie/ y przed wszytkim zgarnionym miastem prezentuie z iego [Kupidyna] armatą, przez się zwoiowaną.TwarSPas 121

3. »artyleria a. zbior. żołnierze służący w tym rodzaju wojska«

– Maiąc piechotę y armatą środkiem, a iezd[ę] po skrzydłach, wsakże na prawęm skrzydle swoiem nawiększą potęgę iezdy mieli [żołnierze moskiewscy]. MarchŚcibHist 14 v.
– Genuenczykowie obiecowali Iagiełowiczowi Władysławowi dać armatę na Turka. KalCuda b2 marg.
– Panowie Hetmani nasi probowali sczęscia szturmem wziąć [obóz], omal maiąc armaty, nic nie sprawiwszy poniechac musieli. VorLetSkarb 267.
– Był Tryumf barzo wielki VMoskwy ze wszytka piechota yArmata dawała Ognia Począwszy od Południa asz dopołnocy. PoczOdlPam 24.
– Krol w Jego [wojewody ruskiego] tropy ruszył się z harmatą i Piechotą. HistBun 20.
– Odebrał list od Xcia Kanclerza Wiszniewieckiego ImP Generał Artylerij nie pomyslny ze nie parcerował [!] Ordynansowi Xcia w wysłaniu Armaty do Zurowicz na koronacią Nays. Matki. SapADiar 124.
– Armata in casu necessitatis do Obozu ruszona; ma swoim iść gościńcem, jako nayprościey nic nie wybaczaiąc. ArtWoj 56.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

oberster armaty:

starszy nad armatą:

4. »machina wojenna miotająca pociski, katapulta«

– Leczą ogniste sztuki y granaty Na dach Kościelny z ognistey armaty: Wience z knotami, smołą y zywicą Obląne, lecąc płomieniami Swiecą. OblJasGór 34v.
– Lubo ieszcze za owych starodawnych czasow, nie było Dział burzących y zadnych strzelb palących iakie się teraz znayduią: iednak miasto dział y strzelb wtedy kuszy y armat tak ogromnych y potęznych uzywano. SzołHist 19v.
– Weboniusz [...] szturmem do miasta sie ruszył, y owe dziwnie sporządzone Machiny, na kołach wielkich y mocnych misternie do nich przyprawionych, z armatami y strzelcami w nich osadzonemi przed Woyskiem swoim do Zamku prowadził. SzołHist 19v.

5. »flota wojenna, armada«

– Potem od możney Armaty spędzony Vstąpił morza nieprzyiacielowi [Guilelm Ligurczyk]. TasKochGoff 459.
– Armatá/ vide Woysko wodné. Kn 9.
– Szwecyá niezwyczáynie wielką gotuie Armatę ná morzu/ głos pospolity iest że na woynę Bremenską. MerkPol 194.
– Z kilkudziesiąt tysięcy morskich rozboynikow Szczęsliwie woiuiąc, kilka set okrętow ich zwoiował, wszytką potęge y armate ich walecznie zawoiował [Pompejusz]. SzołHist 15v.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

armata morska (sz. zm.):

– Chciał koniecznie Maltę zburzyć [sułtan Osman] dwuch wielkich Hetmanów swoich, z wielką armatą morską nasławszy na wyspę onę. BirkOboz 7 nlb..
– Turczyn miesiąc złocić roskazuie, na swey morskiey armacie. AndPiekBoh 109.
– WIelki Hetman dowiedziawszy się/ że Prouisor Extráordynáryiny Armaty Morskiey vdał się tu do Senatu/ przysłał Proces in Contumaciam ná nim przewiedziony. MerkPol 185.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

zagwoździć armatę:

Związki frazeologiczne

uderzyć z armat:

~ PasPam 69.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: ARMADA.

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

ARMATA