1.
»działo o dużej donośności i sile rażenia, broń artyleryjska, także zbior.«
– Dwór Księcia JMości Wiśniowieckiego [...], który dobrze będąc opatrzony armatą i ludźmi zwłaszcza [...] chciał się był bądź w pole przebić, bądź do swoich kupić. NiemPam80-81.
– Bulwerk od bulwerka barzo rossadził [inżynier] [...] zaczem dla swey odległości musiałby się Armatą wielką to iest działmi bronic. NarArch77.
– Armatąś zmocnił, Vtwierdził Basztami, I wkołoś obwiodł, zewsząd przykopami [do Władysława IV o Jasnej Górze]. OblJasGór3v.
– Szwed pod Frydryzodem potężnie zbił Duńczyka, zabrawszy mu sto Harmat. HistBun49.
– Armat zabrał Król Szwedzki na 80 sztuk i wszystkie ammunicye, (których nad zwyczay wiele i pięknych mieli Sasi). OtwFDzieje56.
– Z Woyskiem Tureckim okopanym począł się [Sobieski] strzelać z Armat. ŁubHist113.
– Postanowiwszy ich [...] dobywać/ do Radnych Panów kiiowskich po armatę/ prochy/ kule/ y inne do burzenia rzeczy należne posłali. KalCuda319.
~ Na to się zgodnie namowili [Szwedzi], Przeciw burzącey wyprawić armacie Ktora z Krakowa szła przy Kawalkacie. OblJasGór73.
~ Część obozu Tureckiego y Szancow w ktorych naypotężnieysza armata burząca Turecka była zniesli woyska Moskiewskie. CzartListy126.
~ Miasto Krakow zawczasu pochowali byli w Ziemię swoie armaty, a tak Szwed niewiedząc o nich ośmi tylko Mieyskich burzących armat wziął, które stały w Floryańskiey Bramie, i Mikołayskiej Forcie. OtwFDzieje94.
lekka armata:
– Ostrozniey potym Swoie odprawuią czaty Maiąc z sobą Dragony, y lekkie Armaty. PotWoj50.
– [Hetman] tam, albo ognistą Piechotę zasadzieł Albo działka i lekką Armatę wprowadzieł. PotWoj79.
armata polna:
– Czwartego dnia ruszył się marszałek związkowy z Malborga wziąwszy 10 armat polnych z sobą i okupem wielkim skarawszy Malborczanów. OtwFDziejeCzech79.
armata spiżowa:
– Na sprowadzał tedy Sapieia Armaty zdobycznej siła do Lachowic oney slicznej Spirzowej wszysko y iednego działa nieobaczył Zelaznego. PasPam100v.
– Szwed lubo wyszedł z krakowa, ale zabrał z Ceyhauzu Rzptey wszystkie Armaty spiżowe. OtwFDzieje94.
z armaty bić:
– Pod same śniadanie z poranku Poczęto bić z armaty wielkiej bez przestanku. ZimBSiel165.
– Chmielnicki [...] za zdrowie Królewskie z Harmat bić kazał. HistBun26.
z armaty ognia dawać:
– Z miasta na salve jako przeciwko komisarzowi z armaty ognia dają. BorzNaw149 marg.
pozagważdżać armatę (1), armatę zagwoździć:
– Jadą na nich [Turków] Kozacy: y nic nie opozdzą Skoro im odbiezaną Armatę zagwozdzą. PotWoj94.
– Ani proznowali Kozacy: y co nocne odprawuią czaty Dzis mu [Wezerowi] pozagwazdzali, wielką część Armaty. PotWoj189.
Związki frazeologiczne
być w armacie:
»być uzbrojonym, przygotowanym do walki«
– Spargitur, iż król jm. francuski o Mastryku myśli, o którym jeszcze nie wiemy dowodnie, czy jest już w armacie, bo go za pewne pro 25 maii spodziewano się. ZałRelSar353.
Przenośnie
Masz [Kasiu] też mocniejsze na obronę Cekauzy swe i armaty, Rzucając z oczu w każdą stronę kule ogniste, granaty.MorszAUtwKuk301
2.
»broń, uzbrojenie, oręż«
– Musielismy potężniey i ostrożniey i wednie i w nocy straż od prawować, niż przed tym i w bramach wozow strząsając, iesliby armaty iakiey niemieli [żołnierze moskiewscy]. MasDiar59.
– Postępuiąc tedy arcyksiążę ze wszystką potęgą i armatą wojsk cesarskich w Alzacyi leżących, dobywać spiru [...] położył się obozem. DembPrzew96-97.
– Czy nie Cygani ktorzy podłe drumle klepią Bic nas będą skoro się masłokiem zasklepią Których wszytka Armata, młotek szydło dratwa. PotWoj81.
– Krzywonos, z resztą hultaystwa uciekł do Taborów, ale y tam go Xiąże swemi mocno zraził, y iuż był harmatę odebrał. HistBun4v.
– Krol Szwedzki [...] do Zywcza się gotował Zkąd ku Bielsku z Armatą Miasto Zywieczkie y z Poddanemi wychodziło. KomonDziej155.
– W dobytym obozie armata ma przy Krolu I. M. zostawać. ArtWoj78.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
armata ręczna:
– Armatę już swoję ręczną pooddawawszy [Polacy], tem snadniej jako bezbronnych zewłóczyli [napastnicy] ze wszystkiego. NiemPam75.
żelazna armata:
– Kto w boju bez żelazney może bydź armaty? RoźOffLv.
morska armata:
– [Tytuł] O woysku Rzymskim, ták ná ziemi iáko y morzkiey ármacie, y co zá znáku vżywáli ná chorągwiách. CezPiel33v.
Przenośnie
Dank tedy tobie w tym zacny Biskupie daiemy/ żeś taką armatą Kościół twoy opatrzył.WojszOr72-73
Kładzmy stopy, poboznych, serc naszych a na tę? Grożę szatańską? bierzmy duchowną armatę.PotPocz169
Ona [Paskwalina] się monstruie/ y przed wszytkim zgarnionym miastem prezentuie z iego [Kupidyna] armatą, przez się zwoiowaną.TwarSPas121
3.
»artyleria a. zbior. żołnierze służący w tym rodzaju wojska«
– Maiąc piechotę y armatą środkiem, a iezd[ę] po skrzydłach, wsakże na prawęm skrzydle swoiem nawiększą potęgę iezdy mieli [żołnierze moskiewscy]. MarchŚcibHist14 v.
– Panowie Hetmani nasi probowali sczęscia szturmem wziąć [obóz], omal maiąc armaty, nic nie sprawiwszy poniechac musieli. VorLetSkarb267.
– Był Tryumf barzo wielki VMoskwy ze wszytka piechota yArmata dawała Ognia Począwszy od Południa asz dopołnocy. PoczOdlPam24.
– Krol w Jego [wojewody ruskiego] tropy ruszył się z harmatą i Piechotą. HistBun20.
– Odebrał list od Xcia Kanclerza Wiszniewieckiego ImP Generał Artylerij nie pomyslny ze nie parcerował [!] Ordynansowi Xcia w wysłaniu Armaty do Zurowicz na koronacią Nays. Matki. SapADiar124.
– Armata in casu necessitatis do Obozu ruszona; ma swoim iść gościńcem, jako nayprościey nic nie wybaczaiąc. ArtWoj56.
– Leczą ogniste sztuki y granaty Na dach Kościelny z ognistey armaty: Wience z knotami, smołą y zywicą Obląne, lecąc płomieniami Swiecą. OblJasGór34v.
– Lubo ieszcze za owych starodawnych czasow, nie było Dział burzących y zadnych strzelb palących iakie się teraz znayduią: iednak miasto dział y strzelb wtedy kuszy y armat tak ogromnych y potęznych uzywano. SzołHist19v.
– Weboniusz [...] szturmem do miasta sie ruszył, y owe dziwnie sporządzone Machiny, na kołach wielkich y mocnych misternie do nich przyprawionych, z armatami y strzelcami w nich osadzonemi przed Woyskiem swoim do Zamku prowadził. SzołHist19v.
5.
»flota wojenna, armada«
– Potem od możney Armaty spędzony Vstąpił morza nieprzyiacielowi [Guilelm Ligurczyk]. TasKochGoff459.
– Szwecyá niezwyczáynie wielką gotuie Armatę ná morzu/ głos pospolity iest że na woynę Bremenską. MerkPol194.
– Z kilkudziesiąt tysięcy morskich rozboynikow Szczęsliwie woiuiąc, kilka set okrętow ich zwoiował, wszytką potęge y armate ich walecznie zawoiował [Pompejusz]. SzołHist15v.
– Chciał koniecznie Maltę zburzyć [sułtan Osman] dwuch wielkich Hetmanów swoich, z wielką armatą morską nasławszy na wyspę onę. BirkOboz7 nlb..
– Turczyn miesiąc złocić roskazuie, na swey morskiey armacie. AndPiekBoh109.
– WIelki Hetman dowiedziawszy się/ że Prouisor Extráordynáryiny Armaty Morskiey vdał się tu do Senatu/ przysłał Proces in Contumaciam ná nim przewiedziony. MerkPol185.
