1.
także zbiorowo
»mały, nędzny dom, zamieszkany zwykle przez ludzi niskiego stanu«
– Derewniami zowią, kiedy 4 albo 5 chałup we wsi [w księstwie moskiewskim]. NiemPam172 przyp..
– Domiszczko/ podły dom/ v. Cháłupá/ et Dom zły. Kn136.
– Rzadka chałupa na kilka mil około była, do którejby po dwu, po trzech, a czasem i pojedynkiem nie szturmowali [cesarscy]. DembPrzew71.
– Domanski chłopski syn [...] miał chałupę zroliami we wsi Sczakowey. TrepNekLib73.
– Ceres, mátká Prozerpiny [...] szukáiąc corki swey po wszystkim świecie, przyszłá potym do cháłupy, báby niektorey, y gorącem utrapiona żądałá od niey wody. OvOtwWPrzem201.
– Nie násyci się tá [śmierć] nędznego kmiotká vbogą chałupą. WojszOr129.
– A to iedna Niewiasta z Portatycz spaliła Chałub dwie, w których y dzicie małe zgorzało. GollPam28.
– Gdzie słomiane chałupy i wiejskie zagrody? Poszły z dymem do nieba. ZimBSiel149.
– Bywały pod zamkiem chałupy, w ktorych rzemieśnicy mieszkiwali. OpisKról237.
– Wieś Neyfeldt. [...] Gburow tam żadnych nie bywało i teraz nie masz, tylko dwie chałupie, w ktorych loźni ludzie mieszkają. OpisKról482.
– Frejszulc w kazdej wsi powinien posłać radzkich do domow i chałup na rewizją porządku domowego. DziałTWilkKutrz190.
– Przyiechalismy na przedmiescie doiedney Chałupy. PasPam98.
– Kmiczyc [Kmicic] Pułkownik wypadł gdzies z chałupy. PasPam112v.
– A tu 300 koni dokoła chałupę obskoczyli. PasPam155.
– Odpowiedzą. Iuz my tam tych odzałowali Ale y ty Newoskrosznesz Pohanski Synu A zatym poczną się zmykac pod Chałupę zogniem. PasPam156v.
– Widzięmy że snopy zwozą zapalaią y iuz ie ciskać na chałupę chcą. PasPam156v.
– Wyrostek zapalił kopę konopi [...] iak to zwyczaynie wiesięni układaią o podal od chałup. PasPam238.
– WKáżdym mieyscu, á miánowicie w Miástách, Miasteczkách, y Wsiách gdy iest defectus własnych poddánych rzemięsłem się báwiących, dla wygody swoiey, potrzebá zkąd inąd záciągáć przychodniow: ktorzy, nie tylko są wygodą, ále też y pożytkiem Dziedzinie. Przeto onych swoim potrzebá accomodowáć sposobem, iákoby się mogli przy Máiętności pozostáć: Tych zrazu nie ciemiężyć podatkámi, tákże y robociżną, ktorą z cháłupy powinienby tylko dzień ieden od práwiáć, á z rzemięsłá podatki publiczne opłácác ma. HaurEk64.
– Na folwarku Izbiczny nazwanym 2 chałupie, w których mieszkają ludzie, to jest jeden leśny nie poddany, a drugi komornik. InwKal I157.
– Wieś Izbiczna Która jest pusta, tylko 2 chałupie złe, nie zamieszkane stoją. InwKal I386.
– Puszczam mu też przy tym dwie chałupie [...] z wolnym tej karczmy przedaniem, zafrymarczeniem i więcej chałup przybudowaniem, jednak z wiadomością zamkową i konsensem. InwPuck142.
– Hirten-Häslein ist mit Schindeln bedeckt/ Cháłupá szkudłámi przykryta. ErnHand504.
– Rumek Jędrzej przy tym prawie wyżej opisanym zapisuje temu Wojciechowi Sumarze roli prętów trzy i z budynkiem, to jest z chałupą i stodołą. ActScabVet137.
– Lipowa Wies Nazwana Iz tam wtym Mieyscu Naypierwszy tameczny Poddany Chałupe sobie z drzewa samego Lipowego zbudował. KomonDziej10.
– Czyni się rekognicyja chałupej po śp. nieboszczyku Fałtynie, jako Antoni Tuciak ożeniwszy się z córką jego starszą zapłacił dług Matyjaszowi Kozickiemu tynfów jedenaście, które był Kozickiemu zapłacił za reparacyją tej chałupej Wojciechowi Warzesie. KsJaz150.
– Stanisław Brodac ze Szarego uskarzał sie na Kaspra Brącka o owczę ukradząną, ktora zginęła u Blaska Dobanie. Czo pokazało sie z inquisityey, ze nogę nalazła czelac Kaspra Brącka przy halupie Dobanie. KsŻyw85.
– Naznaczamy ostatniego bejzecera, aby [...] obchodził chałupy, kuminy, ile się ich w ktorym domostwie znajduje. OrdPoznKutrz266.
– Chałupa Piotra ogrodnika, także i Wojciecha, którzy wraz mieszkają, siedzą za kontraktem; taż podwójna chałupa jest dobra, tylko 2 cwelów potrzeba pod nią; komin także poprawy potrzebuje. Stodółki i chlewy są dobre. InwChełm58.
– Ktorzy w Pułnocney mieszkaią Norwegii; chałupy sobie, z kości wielorybow klecą, skorámi tychże ryb przykrywáiąc. ChmielAteny II267.
– CORCOBADUS [...] Szpetność swoię wielu wetuie pożytkámi [...] skorę ná pokrycie chałup y budek, ná rzemienie. ChmielAteny1755 I473.
– Ci 4 nie mają chałupniczych swoich chałup, tylko mieszkają, gdzie się mogą pomieścić. InwKal I344.
– Chałupa chałupnicza. w której mieszka chałupnik Adam, stara, w której okna złe i piec. InwKal I632.
ciepła chałupa:
– Król [...] wydał Ordynans Czarneckiemu, aby trzeci raz z Woyskiem szedł w Pomorzany, z Cesarskiemi Niemcami, ale że Zimna wielkie nastąpiły, Niemcy z ciepłych Chałup póyść nie chcieli. HistBun49.
– Z Torunia ruszyliśmy się [...] 12 stycznia [...] nieraz w lesie pod dębem albo sosną nocleg i kwatera nasza była; a jeszczem miał szwank z konia i nogęm był sobie dużo stłukł, który ból bardzo mi się przykrzył, ile bez ciepłéj często chałupy. ZawiszaPam134.
– Folwark Wyspowo [...] Chałup ogrodniczych, w ktorych ludzie mieszkają 3, czwarta pusta. OpisKról120-121.
– Ogrodnicze chałupy popalone i ludzie powymierali, żadnego niemasz ogrodnika. OpisKról367.
chałupa chłopska:
– [Otta] dał im [braciom Czarneckim] beł wdrugiey wsi Swey [...] chałupy chłopskie zogrodami. TrepNekLib 49v.
chałupa folwarkowa:
– Chałupa folwarkowa, u której przyciesi pognieły i poszycie obleciało. InwKal I186.
chałupa kołodziejska:
– Pannie Tomickiej dostała się na Piaskach wielka chałupa z Gałką kołodziejska. InwKal II, 92.
okupna chałupa:
– Puściłem w Nowym Barkocinie okupną chałupę Chrystianowi Rydzowi [...] w trzyletnią arendę z rolami, łąkami i ogrodami, z chałupą, która w zrębie dobra tylko dachu potrzebuje. InwPuck192.
chałupa pańska:
– Jest ogrodnikow 6, czterech w chałupach pańskich mieszkają. OpisKról417.
pasterska chałupa:
– Poddani nasi z rozkazania szołtysow i radnych ludzi będą czynić drogi, ścieżki, mosty, pasterskie chałupy. KonDOliwKutrz72.
chałupa ratajska:
– Folwark Zajączkowski [...] Chałupy dwie ratajskie, po dwu izbach w każdej. OpisKról369.
chałupa robotnicza:
– Hutá ma bydź przestrona dla desczá przykryta [...] Trzebá też mieć cháłupy dobrze zbudowáne Robotnice/ á huty blisko postáwione. RoźOff I2.
chałupa zagrodnicza:
– Dwie chałupie zagrodnicze pusto stojące. InwKal I159.
Związki frazeologiczne
być na chałupie u kogoś:
»zamieszkiwać gdzie jako komornik«
– Beł [Maciejowski] potym kilkanaście lat na chałupie w Czaplach Wielkich u p. Trepki. TrepNekLibDworz221.
na chałupie mieszkać:
»zamieszkiwać gdzie jako komornik«
– Krawiec jeden, który na chałupie mieszka, u niego budynek z gruntu zły. InwKal I123.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– I ty/ y żoná y cháłupá/ y wszystko twoje/ (scil.jest) Du/ dein Weib/ deine Hütte/ und alles das deine/ ist mein. [Also pflegen die Polnischen von Adel wieder ihre leibeigene Unterthanen zu sagen]. DobrGram427-428.
Przenośnie
Ale Gwiazd, ktorym dusze ludzkie przypodobom; Liczby nie mász, bo z ciáły, nie podległy grobom. Prosto, skoro z śmiertelnych dobędą się cháłup, Dobre do niebá idą, grzeszne piekłu ná łup.PotPocz72
2.
»własny dom, własne miejsce zamieszkania«
– Trzebá mieć ná dymárze oko z káżdey strony/ Bo ten narod Cyklopski iest ták wyćwiczony/ Ze sie mniszká ná łupie zerwáć nic nie wstydzi. A potym w wodę wrzuci kiedy nikt nie widzi. Abo też więc żelázo pierwsze z piecá wymknie W nocy: á omoczywszy do cháłupy znim mknie. RoźOff I3v-I4.
– Powiedział [złodziej]/ iż nie miał wszystkiey Icony obieráć z dostátku iey/ lecz iednę sztukę wziąć dlatego/ áby tę z pieniężywszy/ miał záczym do cháłupy swey (gdyż y iednego hálirzá iuż nie miałem) záwendrowáć. KalCuda122.
– Wyganiając pani szczury, Zapuściła ogień w dziury, Gdzie się te bestyje lęgły, I spaliła z gniazdem węgły. Zaprawdę, nie masz co chwalić: Dla szczurków chałupę spalić! PotFrasz4Kuk I209.
– Do Domatorá Korwiná. KRuká nosząc w Pieczęci, starzeć się w cháłupie? Nie widzę iákby się to mogło zostáć w kupie, Nie lubi Ptak ten strzechy raz tylko z korabi, Puści go Noe? pewnie: drugi ráż niezwábi. Ciebie, chociasz otwárte wrotá mász ná pole, Ták dom lubisz? że kiiem z niego nie wykole. PotPocz148.
– Żeby mnie żonek waszych wnioski Przez uciśnienie nie wypchały z wioski [...] Żeby jej [wioski] na raz krwawy słabi Z kretesem wasi nie zniszczyli drabi, Ostatka czegoś w wymyślnym okupie W własnej szlacheckiej szukając chałupie. MałpaCzłow179.
3.
»człowiek biedny, chłop; w lm: stan chłopski«
– Smierć iest nienásycona, nie kontentuie się áni cháłupą vbogą áni máiętnościámi. WojszOr129 marg.
