1.
także zbiorowo
»człowiek mieszkający na wsi, utrzymujący z się z uprawy ziemi, rolnik, pańszczyźniany albo kmieć, również robotnik, wyrobnik, szczególnie wykonujący ciężkie prace fizyczne; człowiek niskiego stanu, poddany, wasal«
– Chłop tu i ówdzie, w koło po lesiech barzo rzadki, do których zasyłając strzelców, z trudnością [...] kupić dostano. NiemPam271.
– Chłop/ [...] poddány. kmiéć/ vtchłop moy/ vide Kmiéć. Kn66.
– Gdy zchłopow Sliachtę porobią, ktosz swinie będzie pasał, muszą ci co zchłopow Sliachtę poczynieli. TrepNekLib6v.
– Chlop [w Czerniewie] niecnotliwy, nedzny, grunty niskie, mokre y ktorym lada co officit. OpalKListy118.
– Miásto káżde iest złożone z ludzi zacnieyszych/ ktorych szláchtą/ ábo przełożonemi zowiemy; y z ludzi podleyszych/ ktorych niewolnikámi/ ábo chłopámi zowiemy/ ábo ráczey gminem pospolitym StarKazII, 459.
– Ciceronowi ieden z Szláchty Rzymskiey/ y stárey fámiliey zárzucił/ żeś ty nie godzien siedzieć między námi/ boś chłop. StarKazII, 509.
– Miesczanin iako chłop Ledwie ze na robote nie musi chudzina Szlachta powszechnie u nas na to sie zawzieła Opprimowac wolnosci mieyskie y kiiem zbic Miesczanka nie nowina bo to chłop nie szlachcic Przyznawąm ze nie Slachcic ale nie chłop wieyski. OpalKSat94-94v.
– Naprzykład mam robotnika 200 tedi per regulam trium postępuię chłopi 2 - szachtow zrobią 5 chłopow 200 tedy się pokaze ze 200 Chłopow 500 szachtow przez dzien wykopią. NarArch59.
– Barhutta pustkowie. Chłop jeden mieszka, ktory się buduje, ma wolnych lat 3, po ktorych wyściu in anno 1666 płacić będzie corocznie fl. 40 dwiema także ratami. OpisKról310.
– Chłop wyirzał [...] pocznę wołać chłopie atoz ty swoiey zguby pragniesz y co się kryiesz przed Tatarami od Chrzescianow zginiesz. PasPam236v-237.
– Byli [Tatarzy] wczora wpołudnie gonili chłopow dwoch. PasPam237.
– Daliśmy na zapomożenie tysiąc talerów gotowych jako lodu, dziesięć tysięcy łasztów zboża między chłopy, i sto kilkanaście wołów. SobJListy240.
– Chłopow ná Roli będących, miánowicie Kmieciow, Zagrodnikow ktorzyby podupádli przez iákie nieszczęście, ábo przez iáki niedostátek, Dwor powinien supplementowác ziárnem. HaurEk112.
– Z części Biernatczyzny zabrała mi jmp. Bonińska wszystko, nie zostawiła, tylko pół chłopa, to jest pół robocizny i powinności półrolniczy. InwKal I409.
– A od ś. Jerzego jesiennego do ś. Jerzego wiosennego z 1/2 włóki ciągłej chłop w jednym po 3 dni, a w drugim tygodniu po 1 dniu i żonka do przędzenia po dniu powinni chodzić. PiotBrań418.
– Y to weszło w Koronnych Konstituciy Xięgi; Zeby chłopá Szlachcicem, purpurą siermięgi, Procz potwierdziwszy Seymem, Obozu nikędy Nie czynić, ná Hetmánską máiąc potym względy. PotPocz15.
– Woysko nasze brało Chleb, nietylko uChłopow, ale y ukozakow. DrobTuszInf12.
– Nápatrzyłem się chłopow, ktorych naywiększa chwałá, reputacya, nad drugich w tym byłá, że w gromadzie naywiecey przed Panem gadał. JabłSkrup21.
– Jeżeli to zda się bydź Possessori praejudiciosum proszę reflektować się, że przy alternatywie nic się nie traci; bo ieżeli memu chłopu byłoby wolno przenieść się do sąmsiada, mógłbym się zapewne spodziewać, że cudzy chłop przy takiey powszechney wolności, przyidzie do mnie na iego inieysce. LeszczStGłos104.
– Dawszy chłopu grunt, á przy nim wolność wszelaką y nie obciążaiąc go żadnemi robociznámi, z tego gruntu więcey będzie miał Possessor pożytku, niż ten, ktory mu zwyczaynie przynosi. LeszczStGłos105.
– By odrobił Pánsczyznę, Pan oto niestoi, Ze chłop o głodzie robi, bo się plagi boi. CompMed399.
– Odpowiedział Cieślá/ zrobi to [szkutę] 20 chłopow zá 30 dni/ on záś rzekł/ trzebá mi tego áby zá 5 dni stáneło/ tu się rekoliguy/ iż trzebá więcey chłopow przybráć. GorAryt109.
– Kto się szláchcicem urodzi/ á nie żyie przystoynie iáko wokácyia iego niesie [...] ten szláchectwo swoie máże/ y sromotę przodkom swoim czyni/ sam zá chłopá prostego nie stoiąc. StarKazII, 509.
– Vyrzysz iuz nie tylko Woyska, ále [y g]romády Chłopow prostych z roznych Stron trzodámi ná zburzę[nie n]ieustrászonych murow zpędzone. OblJasGór1.
– Z Siewierszczyzny były z Ruskich krain zaDnieprskich prostych chłopow siły edwadziescia tysięcy siekier. DrobOpow172.
– Nayprostszemu chłopu, Dosyć zostáć Szláchcicem ieszcze od Potopu. PotPocz130.
– Wielu álbowiem iest niedoskonáłych lekárzow, ktorzy leczenia tey choroby [dworskiej] podeymuią się, á náwet y báby, chłopi prości, żydzi, etc. CompMed406.
– Masz li być złem popem/ ráczey bądź prostem chłopem. KnAd482.
– Wyprawiłem Żyda [...] dla wypytania się w Kalwarij y tam daley in Circumferentiawyszłych Dziedzicznych Chłopow zDobr moich. SapADiar20.
– Tegoż [dnia] odebrałem List od Im pana Alexandrowicza Stolnika Grodzienskiego, ktory się upomina o Chłopow Extradycyą z Kobrowcow do Dereczyna wyszłych upraszaiąc o wydanie onych. SapADiar118.
– Kilkudziesiąt tysięcy zbiegłych chłopów swawolnych z Ukrainy przyiąwszy i krest kazawszy im na imię carskie całować, wojska swoje ku granicy zbliżają [żołnierze cara]. AktaKrak II/2431.
chłop wieśniak:
– Primislaus urodziwszy się z Chłopá Wieśniaká został Krolem Czeskim. GdacPan17.
– Wszyscy wobec to wiedzą, żem się ja z stárodawney y sławney fámilijey Rzymskiey urodził á tyś poszedł z Chłopá Wieśniáká. GdacPan120.
chłop wiejski:
– Przyznawąm ze nie Slachcic ale nie chłop wieyski. OpalKSat94v.
– Sliachcicęm zwal się ale ie[go] osoba chlopęm grubym z urodzenia oznaymowała go. TrepNekLib83v.
chłop roboczy:
– Chłop roboczy na dobrey ziemie może na się wyrobić za dzień ieden Trzy szachty ziemie. NarArch59.
– Tak Sapieha na prawem z Rudominą boku Tak w lewem z Zienowiczem Opalinski: kroku Pomykaiąc; iako więc zastaloną Kosą Suwa się chłop roboczy siekąc trawę z rosą. PotWoj117.
– Karczma bywała, z której dawano fl. 1, teraz jej nie masz, piwo lozny chłop za nadgrodą szynkuje. OpisKról32.
– Na insze lata, gdyby się chłop luźny albo poddany trafił, wolno będzie ichmościom jemu ten ogród dawszy, insze ogrody w polach jako to consuetudo obtinuit erigere. InwKal I614-615.
chłop rolnik:
– Bierkowski [...] zMysliczowa od przedporza dwie mili Bierki chłopa rolnika syn. TrepNekLib30v.
– Powrocilismy nazad z Łoznik do Wilna, wtych Łoznikach nie ma więcey nad Siedmiu Chłopow y to cudze. SapADiar101.
– Ieżeli memu chłopu byłoby wolno przenieść się do sąmsiada, mogłbym się zapewne spodziewać, że cudzy chłop przy takiey powszechney wolności, przyidzie do mnie na iego mieysce. LeszczStGłos104.
chłop carski:
– Nie ma [car] pod sobą Pánow z titułámi/ iáko są v nas Książętá/ Báronowie. etć. ále wszystká szláchtá ábo Báronowie/ są chłopi Cárscy. BotŁęczRel III58.
chłop doroczny:
– Poddanych żadnych [we wsi Rywałd] niemasz, tylko dwaj chłopi doroczni, ktorym wolno od czasu odstawszy do inszego iść pana. OpisKról434.
chłop hospodarski:
– Czy wiesz ty o tom ze tobie ze mną nie moszno howorit, bos ty mnie niewiersta, iam wolny Szlachcic, a wy chłopi Hspdrscy. PiasRel29v.
chłop hosudarski:
– Tym tytułem [chłopa] zwykli się wszyscy i co naprzedniejszy Bojarowie intytułować, pokładając to sobie za wielki honor chłopem być Hosudarskiem. NiemPam231.
klasztorny chłop:
– Zaczym ze wsi Lgota (W ktorey iuz iedna Szwedzka stała rota) Przez klasztornego Chłopa mianowány Miller, posłał list w te słowá pisány. OblJasGór27v.
królewski chłop:
– Przyiał [Dymnicki] potym szoltystwo od Krolewskich chlopow w tem Czechowie. TrepNekLib69.
chłop leśny:
– Las na Ciepielewie wszytek od tej zastawy wolny sobie jmp. stolnik i od używania tych pp. małżonków zostawuje i chłopa tamże w Ciepielewie leśnego, który ma tego lasu pilnować. InwKal II, 84.
nieszlachetny chłop:
– Z których nas kubków przedtym przyczaszczali popi, Gorzałkę niemi pili nie szlachetni chłopi. ZimBSiel169.
chłop szarwarkujący:
– Uskarzał się przytym jm. Ksiądz pleban tameczny, że mu chałupkę na Szkodowie, ktora należała z dawna Kościołowi w tej wsi, odebrano i chłopa do niej zamkowi szarwarkującego wsadzono. OpisKról438.
chłop szlachcic:
– Albo moglsię nazwac [Fabrycki] od Fabryki ze zFabrykoual sobie to
Sliachectuo badz od Fe brykcy ze Pfa Brykcęmu zuacsię Nobilisz, Bądz tesz od Pfa Brzycki ze brzycka rzecz chłop Sliachcic. TrepNekLib83v.
chłop wieczysty:
– Starać się będzie J. p. administrator i wojtom surowie przykaże, aby pustki osadzali [...] ale nie chłopami wieczystymi (bo z tej przyczyny zawody zwykły bywać), lecz wolnymi. BrzBillSzawKutrz169.
wielki chłop:
– Przy każdem [z dwu starostów] dyaka, to jest pisarza, ma [Wielki Kniaź]. Tych dwu powinność rząd w miasteczkach zawiadywać, miejskie i wszystkiej włości chłopy sądzić, wolą Wielkiego Chłopa albo Kniazia opowiedać. NiemPam235.
miejski chłop:
– Przy każdem [z dwu starostów] dyaka, to jest pisarza, ma [Wielki Kniaź] Tych dwu powinność rząd w miasteczkach zawiadywać, miejskie i wszystkiej włości chłopy sądzić, wolą Wielkiego Chłopa albo Kniazia opowiedać. NiemPam235.
pan z chłopów:
– Gdyby chłopstwa nie było, musielibyśmy się sami stáć rolnikámi, y ieżeli kogo wynosząc, mowiemy Pan z Panow, słusznieyby mowić, Pan z chłopow. LeszczStGłos100.
– Brzezinski [...] chłop iest zurodzenia y niedowiedzie te[g]o aby mialby[ć] Sliachcic. TrepNekLib42.
– Udaiesię zasliachcica, ale iescze y iednego niewidziałem choc zurodzenia iawny chlop, ktory na ski nazuałsię, zeby do swey familiey chłopskiey miałsie przyznac. TrepNekLib45.
– Sliachcicęm zwal się ale ie[go] osoba chlopęm grubym z urodzenia oznaymowała go TrepNekLib83v.
chłop poddany:
– Na insze lata, gdyby się chłop luźny albo poddany trafił, wolno będzie ichmościom jemu ten ogród dawszy, insze ogrody w polach jako to consuetudo obtinuit erigere. InwKal I614-615.
chłop wolny:
– Starać się będzie J. p. administrator i wojtom surowie przykaże, aby pustki osadzali [...] ale nie chłopami wieczystymi (bo z tej przyczyny zawody zwykły bywać), lecz wolnymi. BrzBillSzawKutrz169.
Związki frazeologiczne
zakładać chłopa:
– Niezákładáć Chłopow bez wiádomości Páńskiey, áni ich tego vczyć, áby się tym nie psowáli. HaurEk65.
chłopa zapomóc:
– Ze Wsi moiey Panowie Borzysławscy wzięni chłopa ze wszystkim, ktory lubo ich iest Poddany, ale cum consensu onychze Slub wziął z Poddaną moią, o Zapowiedziach wiedzieli, przeszkody nie czynili, a teraz kiedy Chłopa Zapomozono, dopiro z Zoną y z bydłem zabrac iezeli się godziło, Niech się Sami Ichmc rozsądzą. RadziejKor128.
osadzać chłopa:
– Iestem Dominus fundi, na ktorym osadzam chłopa, z obowiązkiem do rożnych powinnośći, czy w czynszach czy w robociźnie; iest to contractus mutuus, na ktory raz chłop pozwoliwszy, nie może mieć sobie za krzywdę wypełniáiąc swoię obligácyią. LeszczStGłos104.
chłopa stanowić:
– Záwczásu chłopy ná rolą stánowić. HaurEk66 marg.
w chłopy się obracać:
»o szlachcie: zamieniać się w chłopów, degradować się społecznie«
– Chłopi w Szláchtę, Szláchtá záś w chłopy się obráca. PotPocz17.
– Záłożyć iednak chłopá może, zá słuszną ratią, y własną potrzebą iego, á záłożywszy z nowego odebráć, áby się ná tę drudzy chłopi nie spuszczáli wygodę. HaurEk65.
»o szlachcie: zamieniać się w chłopów, degradować się społecznie«
– Bolesna y nieznosná człowiekowi/ gdy słuszne do iákich dobr práwo máiąc/ niemylney Krolewskiey obietnicy pewnym będąc/ y iuż iuż práwie máiętność w niechybną possessyią biorąc/ że się tam dlá iednego z márną iáką przekupką o wiązkę siáná zátargowáwszy omieszkániá/ gdy do sprawy przywołano zpoźnił/ nie stánął/ wyzuty w káleki y chłopy iść musi. BujnDroga157-158.
pójść w chłopy:
»o szlachcie: zamienić się w chłopów, zdegradować się społecznie«
– Dziś Xiążętá ná Kniázie, á ci w Szláchtę prostą Puydą, y podobno iuż piorá nie odrostą, Ieśli nád námi gurę wezmą Perekopy, Iáko w Kniázie Xiażętá Szláchtá poydzie w chłopy. PotPocz24.
kogo w proste chłopy postrzyc:
»uczynić kogo swoim poddanym, wasalem«
– Czekaymyz rychłoli Polak nas w proste chłopy postrzyze powoli Lecz komu ieszcze ręku wicią nie krępuie Niechze zawczasu przyszłe rzeczy upatruie. DrobOpow77.
chłopa na pana sadzać:
»czynić z poddanego pana, wynosić do władzy człowieka niskiego stanu«
– Nie dármo Sálomon niezbożne wywrotnemi zowie [...] bo ci ná wywrot chodzą/ co ma być ná wierzchu/ to ná dole; chłopá ná páná sadzáią. BirkNiedz57.
w chłopy obrócić (szlachtę):
»uczynić chłopem«
– Poniżam kogo/ vpokarzam/ poniżam stan czyy. In peregrinitatem redigo aliquem [...] In ordinem aliquem redigo, cogo [...] Redigere in sordidissimam turbam nobiles [...] W-chłopy obrocić szláchtę [...] In infimum agere, deijcere [...] Traducere ad plebem aliquem [...] Deprimo fortunam alicuius. De caelo aliquem detrahere [...].Kn773 [771].
– Tak iuz litwa uprawili [wyprawili] wtę ryzę Nobilitatem [szlachtę] wtamtych kraiach że ich prawie wchłopy obrocili. PasPam81.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Chłop rádby co tydzień Woytá/ co miesiąc Vrzędniká / á co rok inszego Páná miał. RysProvII, 5.
– Iakoby Duch ś. Polacy starzy wiedzieli że mieli po nich nastáć w Polsce ták bezbożni, ktorym chłopá abo człowieká zgładzić, iáko śliwkę połknąć. WisCzar54.
– W Wielkiey Tarteryi w Azyi był Chłop pewny Temur nazwany, Ten na kradziezy nogę złamał y dla tego Temurlane, albo jako postronni wy mawiają Tamerlan, tojest kulawy Temur był przezwany. IntrHist92.
– COQUETTE [...] FRYERKA zalotna białogłowa, niewstydliwa bezecna ktora chłopow do siebie przyłudza wdzięcząc się. DanKolaDykI, 67.
– HOMME [...] ZONA názywa mężem prziaciela [!] swego [...] Turbuie się o męża swego o chłopa swego. DanKolaDykII, 126.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
na chłopa wzwyż:
– BER Indiyski błękitney álbo modrey bárwy [...] Trzciny ná chłopá wzwysz/ á miąższey ná dobry wielki pálec. SyrZiel1014.
głęboki na ileś chłopów:
– Nie wiele tą drogą uiedzie [Rugier] Bo się potka z iey [Alcyny] strazą ktora zastepowac Zwykła tamten gosciniec, y ludzie hamowac Bo tam glębsze Alcina niż na cztery chłopy Miasto murow rzuciła rowy y przykopy. ArKochOrl60.
– O. Przeor [...] nakazauie Polaczkowi, młynarzowi [...] aby glębszą uczynił przykopę choc na puł chłopa. KsKasUlI, 374.
chłop gruby II:
– [Mówi Tryzafern do Adrasta] A tyś kto (práwi) ktory ták zuchwale Mowisz przy Krolu/ przy nas/ chłopie gruby. TasKochGoff433.
marsowy chłop:
– Po tey [konnej rocie Władysława] szedł Xiązę Ianusz Wisniowiecki w tropy Tamta w złoto bogatsza, ta w Marsowe chłopy Staremi Kawallery Szeregi osadzieł. PotWoj58.
Związki frazeologiczne
chłop w chłop || chłop w chłopa:
»najlepsi, najwspanialsi mężczyźni, żołnierze«
– Konie wyprawne, koń w koń okazałe, Niosą na grzbiecie chłop w chłop jezdce śmiałe. GrochWiersze16.
– Chlop w chłop wszyscy/ ná wybor/ iák ná wybor/ Milites vel viri lectissimi [...]. Kn66.
– Pewnie bym był kontent z tego ozęnienia gdy by mi Pan Bog dał chłopa iednego z Nią. PasPam225v.
4.
»figura mężczyzny występująca w herbie, rzeźbie itp.«
– Przededrzwiámi kościelnymi leża dwá lwi/ ieden chłopcá w paszczęce trzyma/ á drugi chłopá. WargRzym96.
– [W herbie Bonarowa] Na chełmie s korony chłop do połowicy Czarny do połowicy białły wzdłuz z chorągwiami Czarną iedną z drugą białłą. HerbOr331.
– Nie darmo owo smierc tak Starzy malowali Papieza Na wysokim stolcu siedzące[go] [...] Przy nim Cesarza Z inscriptią. Ego vos defendo Tudzies chłopa Z miechem abo Wore[m]. HerbOr439.
– Woiewodztwo Kaliskie szczyci się swym[m] znakie[m] [...] Gdzie broma w czarnym murze ze dwiema wiezami stoi, chłop rogowemi wykrzyka trąbami i głowa zubra. DrobOpow94.
Znaczenia niepewne
1 a. 2:
– Utimur interdum praepositione haec [z] pro około circiter, cum accusativo; ut wypili chłopi z dziesięć gárncy piwá etc. WojnaInst143.
Użycia metajęzykowe
- Nominum Bog brát Chłop chłopiec czárt diabeł kát lew oyciec pan pies Xiądz dativus in u terminatur. WojnaInst24
