ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

lp	M.	chłopek
	D.	chłopka
	C.	chłopku
		chłopkowi
	B.	chłopka
	N.	chłopkiem
	Ms.	chłopku
	W.	chłopku
lm	M.	chłopkowie
	D.	chłopków
	C.	chłopkom
	B.	chłopki
		chłopków

Znaczenia

1. ekspr. także zbiorowo »człowiek mieszkający na wsi, utrzymujący się z uprawy ziemi, rolnik pańszczyźniany albo kmieć, również sługa, wyrobnik; poddany«

– Spásieć Pan żyto nieboraku chłopku/ Z czego masz sam żyć myto dáć párobku. LamChłop A1v.
– Pánowie Mołoycy [...] zołd o ieden raz przepiwszy z domu ledwie wyszedszy/ to w ubogie chłopki/ własni Odrzychłopscy w ciągnieniu. StarPopr 130.
– Chłopek/ Rusticulus [...]. Kn 66.
– Po iédnem chłopku/ páchołku máią. Singuli singulos famulos habent [...]. Kn 718.
– Był tu [na Nowym Mieście] zacny dwór przed laty, Staruszka Żmudzkiego taty; Ogród z poddanymi wielki, Wkoło mieszka chłopek wszelki; Panu z tego czynsz dawają, Do posług ich zażywają. JarzGośc 104.
– "Chłopku, a skądże ty idziesz?" Z Nowej Warszawy, mój panie. JarzGośc 5.
– Ná káżdy dzień máią [psy dworskie] swoie osypki tłustością okraszone/ máią nogi báránie/ pod czás im y mleká náleią/ chłopkowi vbogiemu odiąwszy/ czym on dziátki swoie miał żywić. StarKaz II, 557.
– Też y ia chcę być wzgardzony iáko kmiotek drugi dlá IEzusá/ áze chłopku wzgárdá/ to nie dziw. BanHist 101.
– Czynsze wybiorę od wszystkich chłopkow aż do halerza. BanHist 16.
– O sroga oppressia nigdzie nie widziana Chłopka takim przyciskac ciezarem ktory to Xiedzu Rzeczp[ospoli]tey Panu Zołnierzowi Vrzednikom Pisarzom KlechomsługomPanskim Haydukom y Kozakom dzieciom swym y zenie Dawac musi Vstawnie z Vbogiego szpłachcia. OpalKSat 10v-11.
– Turcy w Wárádynie publikowáć kazali po wszytkiey Siedmigrodzkiey y Węgierskiey ziemi Vniwersały/ w ktorych chłopkom roskázuią/ żeby posłuszenstwá żadnego Szláchcie Panom swoim nie oddawáli. MerkPol 111.
– Chłopek ná wsi niech tego przestrzega, áby zbozem y chlebem ostrożnie száfował, żeby go do nowego stawáło. HaurEk 101.
– Sołtysów w tej wsi 3, ogrodników 3 [...] Ciż chłopkowie przekładali skargę na chorągiew P. Lanckorunskiego, że mają względem stacjej szkody przez nię fl. 1012. InwPuck 18.
– Chłopek nieborak, kiedy iest ná roli, żnie, kosi, orze, iák ná pokucie, á przyszedszy do wsi, áż on do kárczmy, áż on w taniec. MłodzKaz II, 155.
– Był drapiezny [Związek Rycerski] nietylko na ubogich Chłopkow, ale y na Slachtę. Bracią mnieyszey Condycyey co Oyczyzna y lud pospolity przez ten związek ucierpiał niepodobna wypisac. DrobTuszInf 59.
– Chłopek wolny zá swoy grosz, nápiiáć się wszędzie. Pan przykazał by nie pił tylko ná Hárendzie. CompMed 399.
– Iam poddanym, tyś Pánem, prożne robisz fochy, Bo tákie będą z chłopka iáko z Krola prochy. DrużZbiór 44.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Nié dármo chłopká pan czéstuié/ dobrzé to nędznik wnét poczuié. KnAd 811.

– Pánowié dáwnoby pozdycháli/ by iem vbodzy (chłopkowié) nié dawáli. KnAd 819.

– Pánowié nic nié robią/ á dobrzé się máią: A chłopkowié zaś/ robiąc ná onych/ wzdychaią. KnAd 819.

– Przedtym mowiono nie masz w kárczmie Páná/ Y godziło się chłopku pić do ráná. LamChłop A4.

2. »mały, niski mężczyzna; ekpr. mężczyzna w ogóle«

– Mowi Woiewoda macie Szczęscie [...] Są tu wielkie ryby połknął by was był szczupak [...] na to przymawiaiąc że był chłopek Małego wzrostu. PasPam 112v.
– Wezmę owego Zaleckiego na ręce tak iako dziecko noszą bo chłopek był mały. PasPam 229.
– Zacheusz na figę. Chłopek nie wielki wzrostem, chociaż widzi ciżbę, Żeby krola przywitał, ciśnie się przez izbę, Ale uwiązł i tylko z daleka mu dygę Uczynił. Tu ktoś wyższy przez ramie mu figę Ukazawszy: gdy się guz sierdzi niesłychanie, Chcesz widzieć, Zacheuszu, pana, wleźże na nię. PotFraszBrück II 373.
– A jakże go nie kochać, kiedy chłopek miły, wąsik mu kształtnie stoi, pochop do miłości z oka wygląda, ukłonić się i wypić za zdrowie przystoi, żyła z czoła i ułożenie męża dobrego znaczy. MałpaCzłow 256.

Związki frazeologiczne

chłopek maleńki:

– Z myszey iamy wyskoczy ieden Chłopek malęnki. PasPam 77.

3. »figura przedstawiająca mężczyznę«

– Zegar wielki pozłocisty osobliwey pięknosci, na ktorym Chłopek stoi Swiat dzwigaiący. ArchRadziw 1638 176, 52.
– Fárfurá z nákrÿwką szkláną, chłopek ná nieÿ srebrnÿ. ArchRadziw 1638 36, 12.
– Rostruchan Wybijanÿ poiedynkowy złocisty s chłopkiem na Wierzchu. ArchRadziw 1638 42, 9.

Użycia metajęzykowe

- Substantiva g. m. in consonantem terminata, assumendo syllabam ek, fuint diminutiva [...] chłop chłopek, zegar zegarek. WojnaInst 58

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

CHŁOPEK