1.
ekspr.
także zbiorowo
»człowiek mieszkający na wsi, utrzymujący się z uprawy ziemi, rolnik pańszczyźniany albo kmieć, również sługa, wyrobnik; poddany«
– Spásieć Pan żyto nieboraku chłopku/ Z czego masz sam żyć myto dáć párobku. LamChłop A1v.
– Pánowie Mołoycy [...] zołd o ieden raz przepiwszy z domu ledwie wyszedszy/ to w ubogie chłopki/ własni Odrzychłopscy w ciągnieniu. StarPopr130.
– Po iédnem chłopku/ páchołku máią. Singuli singulos famulos habent [...]. Kn718.
– Był tu [na Nowym Mieście] zacny dwór przed laty, Staruszka Żmudzkiego taty; Ogród z poddanymi wielki, Wkoło mieszka chłopek wszelki; Panu z tego czynsz dawają, Do posług ich zażywają. JarzGośc104.
– "Chłopku, a skądże ty idziesz?" Z Nowej Warszawy, mój panie. JarzGośc5.
– Ná káżdy dzień máią [psy dworskie] swoie osypki tłustością okraszone/ máią nogi báránie/ pod czás im y mleká náleią/ chłopkowi vbogiemu odiąwszy/ czym on dziátki swoie miał żywić. StarKazII, 557.
– Też y ia chcę być wzgardzony iáko kmiotek drugi dlá IEzusá/ áze chłopku wzgárdá/ to nie dziw. BanHist101.
– Czynsze wybiorę od wszystkich chłopkow aż do halerza. BanHist16.
– O sroga oppressia nigdzie nie widziana Chłopka takim przyciskac ciezarem ktory to Xiedzu Rzeczp[ospoli]tey Panu Zołnierzowi Vrzednikom Pisarzom KlechomsługomPanskim Haydukom y Kozakom dzieciom swym y zenie Dawac musi Vstawnie z Vbogiego szpłachcia. OpalKSat 10v-11.
– Turcy w Wárádynie publikowáć kazali po wszytkiey Siedmigrodzkiey y Węgierskiey ziemi Vniwersały/ w ktorych chłopkom roskázuią/ żeby posłuszenstwá żadnego Szláchcie Panom swoim nie oddawáli. MerkPol111.
– Chłopek ná wsi niech tego przestrzega, áby zbozem y chlebem ostrożnie száfował, żeby go do nowego stawáło. HaurEk101.
– Sołtysów w tej wsi 3, ogrodników 3 [...] Ciż chłopkowie przekładali skargę na chorągiew P. Lanckorunskiego, że mają względem stacjej szkody przez nię fl. 1012. InwPuck18.
– Chłopek nieborak, kiedy iest ná roli, żnie, kosi, orze, iák ná pokucie, á przyszedszy do wsi, áż on do kárczmy, áż on w taniec. MłodzKazII, 155.
– Był drapiezny [Związek Rycerski] nietylko na ubogich Chłopkow, ale y na Slachtę. Bracią mnieyszey Condycyey co Oyczyzna y lud pospolity przez ten związek ucierpiał niepodobna wypisac. DrobTuszInf59.
– Chłopek wolny zá swoy grosz, nápiiáć się wszędzie. Pan przykazał by nie pił tylko ná Hárendzie. CompMed399.
– Iam poddanym, tyś Pánem, prożne robisz fochy, Bo tákie będą z chłopka iáko z Krola prochy. DrużZbiór44.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Nié dármo chłopká pan czéstuié/ dobrzé to nędznik wnét poczuié. KnAd811.
– Pánowié nic nié robią/ á dobrzé się máią: A chłopkowié zaś/ robiąc ná onych/ wzdychaią. KnAd819.
– Przedtym mowiono nie masz w kárczmie Páná/ Y godziło się chłopku pić do ráná. LamChłop A4.
2.
»mały, niski mężczyzna; ekpr. mężczyzna w ogóle«
– Mowi Woiewoda macie Szczęscie [...] Są tu wielkie ryby połknął by was był szczupak [...] na to przymawiaiąc że był chłopek Małego wzrostu. PasPam112v.
– Wezmę owego Zaleckiego na ręce tak iako dziecko noszą bo chłopek był mały. PasPam229.
– Zacheusz na figę. Chłopek nie wielki wzrostem, chociaż widzi ciżbę, Żeby krola przywitał, ciśnie się przez izbę, Ale uwiązł i tylko z daleka mu dygę Uczynił. Tu ktoś wyższy przez ramie mu figę Ukazawszy: gdy się guz sierdzi niesłychanie, Chcesz widzieć, Zacheuszu, pana, wleźże na nię. PotFraszBrück II373.
– A jakże go nie kochać, kiedy chłopek miły, wąsik mu kształtnie stoi, pochop do miłości z oka wygląda, ukłonić się i wypić za zdrowie przystoi, żyła z czoła i ułożenie męża dobrego znaczy. MałpaCzłow256.
Związki frazeologiczne
chłopek maleńki:
»malutki człowieczek, ludzik, skrzat«
– Z myszey iamy wyskoczy ieden Chłopek malęnki. PasPam77.
3.
»figura przedstawiająca mężczyznę«
– Zegar wielki pozłocisty osobliwey pięknosci, na ktorym Chłopek stoi Swiat dzwigaiący. ArchRadziw1638176, 52.
– Fárfurá z nákrÿwką szkláną, chłopek ná nieÿ srebrnÿ. ArchRadziw163836, 12.
– Rostruchan Wybijanÿ poiedynkowy złocisty s chłopkiem na Wierzchu. ArchRadziw163842, 9.
Użycia metajęzykowe
- Substantiva g. m. in consonantem terminata, assumendo syllabam ek, fuint diminutiva [...] chłop chłopek, zegar zegarek. WojnaInst58
