ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

M.		pierzcień \|\| piersczen \|\| pierścień \|\| pięrścięń
D.		pierścienia \|\| piersczienia
C.		pierścieniowi
B.	uż. żyw.	pierścienia
	uż. nżyw.	piersczien \|\| pierścień \|\| pierscen \|\| pierzcień
N.		pierzcieniem \|\| pierścieniem
Ms.		pierzcieniu \|\| pierścieniu

liczba mnoga

M.		pierzcienie \|\| pierścienie
D.		pierzcieni \|\| pierścieni
B.	uż. nosob.	pierzcienie \|\| pierścienie
		pierzcienie
Ms.		pierścieniach

Znaczenia

1. »ozdoba, klejnot w postaci obrączki wykonanej ze szlachetnego metalu, zwykle ozdobiona drogim kamieniem«

– Pierścien wielki, w niem ostrych Dijamentow 2. RewSkarb 119.
– Błyszczące się gwiázdy w niebo ták iáko Diáment w pierścień wpráwiony, wsádzone, wszystkie sie okázuią. KalCuda 279.
– Miał pierscien drogiemi kamienmi sadzony na ktorym wyrysowana była kotfica. HerbOr 635.
– On zdiąn pierzcien spalca y rzucieł mowiąc przyłoze iá tez złota do małych skarbow. HerbOr .
– Kupiłem kamienie do korony[...] pierścień mi zgotowany. WojszDiar 83.
– Prawdá, że go potym żáłował, ále y tam on Krol sczęśliwy: Bo rybę, ktora on Sygnet pożárłá, Rybacy ułowili, do zamku przynieśli, ktorą gdy rozpłatano, ználazł się w Ksieńcu pierścień. GdacPan 82.
– Albowiem gdyby wszedł do zgromádzenia wászego Mąż májąc pierścień złoty w szácie świetney, á wszedłby też Ubogi w podłym odzieniu. Y weyrzelibyście ná tego, co ma świetną szátę, á rzeklibyście mu: Ty siądź sám poczciwie. GdacPan 139.
– Obaczy Daulet harakter oyczysty,Y przeczyta list oczyma swoimi,Widzi y pierscien, y złote manelki, Ktore dzieckiem znał, uswey Rodzicielki. PotSyl 82.
– Żegnájąc swoię Małżonkę, złoty pierścień ktory miał ná pálcu we dwoie złámáł, dał go połowę żenie ná znák miłości y ná nie zápomnienie. TylkStrom 90.
– Dał mi pierścień swoy z palca y z Rycerskim pásem Obwiniony w purpurę. ChrośZbiór 133 Ż.A..
– Uciekli było Conradinus y Fridrych y gdy się przewiązszy ni maiąc grosza przy sobie pierscien dali przewoznikowi aby był zan zywnosci nakupił. Ktoś pierscień poznał dał znac do Karola obydwoch pochwytał y cały rok w Wiezieniu trzymał. HistŚwież 123.
– Dali mu kopę przes szostaka także y pierscień srebrny złocisty. AktaMusz 48.
– Pokaże sie na nim często czapka piekna, suknie z srebrem, pierscienie srebrne. AktaMusz 48.
– Niechay się iako w pierścieniu złotym z drogiego kamienia chlubią zacnością bez wolności prawdziwey. DanOstSwada 141.
– Turkus, po Łácinie Turcois, ktory od Páná iednego noszony w pierścieniu zá żywota iego wesoły prezentował Kolor. ChmielAteny1755 I 561.
– Jeżeliby záś kámień ten wsádzony był w pierzcień podłożywszy pod tenże list laurowy, á dotknięty był tymże więzień ywiązány[związany], ábo fortá zámknięta, záraz rozwiązany będzie więzień, y forta otworzona. AlbSekr 274.
– I powiedziáł Alex: Kiedy kto weźmie káwałek pępká dzieciny rodzącey się, á nárznąwszy, każe wpráwić pod kámień w pierzcieniu złotym lub srebrnym, tedy nie znáiącemu nie przypádnie kolká, áni rozpieránie. AlbSekr 320.
– Tákże powiesiwszy ná szyi Jaspisz czerwony stánowi krew, álbo Krwáwnik kámień, ktory często w pierścieniách bywa. CompMed 592.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

pierścień Najświętszej Panny:

– Byliśmy w kościele al Domo, gdzie pierścień Naśw. Panny asservatur, ale klucz u 14 osob, nie widziałem. WojszDiar 105.

ślubne pierścienie:

– Ślubne pierścienie ChrośTreny 5.

pół pierścienia:

– Dała mu poł pierścienia swego drugą część przy sobie zostawiając. HerbOr 135.
– Obáczywszy to puł pierścienia Páni, á lepiej się twárzy mężá swego przypátrzywszy, głos też poznawszy, obłápiłá go, wołáiąc: O Panie moy, o Małżonku moy. Y mdleiąc z rádości, co ná ziemię ledwie nie pádłá. TylkStrom 95-96.

Związki frazeologiczne

biegać do pierścienia:

gonić do pierścienia:

a) »sygnet«

– Pierścień sprawiłem sobie, sygnet kosztował mię florenów 35. WojszDiar 78.
– Korwin Szláchcic nie Prorok w tey czeka wertebie, Niebieskiey rosy: nic mu po mięsie po chlebie, Nie pierścień? Sygnet Kruk ten, z Boskiey ręki zdięty, Trzyma w nosie swym, ktorym grob iego zámknięty. PotPocz 147.

b) »oznaka godności, honoru«

– Skoro od Brunela pierścienia dostanie, Opuszczony on zamek y pusty zostanie. ArKochOrl 32 v.
– [Zawoła głosem] Monsieur Wolski, ale ten najmniej niespodziewając się Pieczęci, ledwo się per confertas krzesła Pańskiego docisnąwszy catervas, ultra suam et omnium expectationem odebrał Pierścień on tanti honoris insigne z ręku królewskich. PotWoj 6.
– Naypierwszym Korwin tey był Authorem fozy, Fráncuzá między dwoma, zábiwszy Obozy. Zbroię oddał Mársowi, że mu pomogł w zwádzie, Pierścień sobie ná pálec, znák honoru kłádzie.Odtąd wolno nikomu nie bywało w Rzymie, Pierścieniá miec złotego chybá kto go zdeymie. PotPocz 146.
– Zelázney cierpliwości znákiem poki ten żeł, Nosieł Pierścień ná sercu dziś złoty wysłużeł[...]. PotPocz 147.
– Biiąc się o Oyczyznę, nieprzyiacielowi? Dawszy tego dokument, swemu Hetmanowi. Káżdy żołnierz żelázny pierścień nosieł poty? Poki go nie frymarczył odwagą ná złoty. Ten był stopień do szárze w Woysku, ten był w mieście Do stołká ná Theátrum: wyższego ná Feście. PotPocz 147.

2. w lm »fryzura, rodzaj uczesania włosów«

– Krotsze skręciwszy| w pierścienie zebráłá.[Anuida-włosy] TasKochGoff 403.
– Włosy nosił w pierścienie ukędzierzawione. Mokre z drogich zapachow pizmami skropione. ArKochOrl 70 v.
– Już złoty warkocz ranna zorza rozwijała[...] Z ramion śnieżnych spływały kosy rozpuszczone,/ W złotokręte pierścienie śliczne potrafione. TrembWierszeWir II 252.
– [Diana] Wolnych wárkoczow pierścienie. Wplecione zdáie kwieciem rozlicznym więzienie. ClaudUstHist 19.
– Włosy w pierścienie zwiijasz, w oknie stoisz. DrużZbiór 19.
– Włosy zwiiáne w pierścienie. DrużZbiór 262.

3. »krąg utworzony z czegoś lub dookoła czegoś, często przez przedmioty, bądź przez ludzi«

– Włos z przyrodzenia ukędzierzawiony/ Puszczony ná wiátr/ w pierścienie się wije. TasKochGoff 85.
– Ztąd łatwo obiecowáć, że ich cnoty dzielne, Wsławią własną Oyczyznę, iáko nieśmiertelne. Dlatego wtym pierścieniu zostáią zamknięte, Będąc oraz v Boga y v ludzi wzięte. HaurEk II nnr.
– Zegar Słoneczny w Pierścieniu zrysowáć. SolGeom III 68.
– INSUŁ de PAIS, w pierścień uszykowánych ná morzu iest 30. ChmielAteny1755 I 624.

4. »część maszyny, przyrządu, urządzenia«

– E. Drążek od wrzeciona, i pierścienie po obydwoch stronach. [opis młynka,żaren]. SekrWyj 129.
– Przełoż z iedney strony ná drugą tego przełąmánia, pierścień B, y wyciągniy názad, przez dziurę D, to przełamanie L sznurká A obaczysz, że między pierścieniem B, y C, stánie przełamánie L sznurka przez ktore gdy przełożysz ten pierścień B; zostanie wespoł z pierścieniem C ták właśnie, iakobyś go przeprowádził po sznurku dwá rázy przez dziurę D, gdyby byłá większa, niż pierścień. SolArch 117.
– Tákże niech máią pierścień żelazny, okrągły C, nad sámym wierzchem wiádra: we dwoch skoblach C: żeby hak w korycie ná dwoch skobelkách ruchomy, mogł vchwycić zá obręcz wiadro[...] . SolArch 144.
– Kwadratowe Chorągwie[...] na wierzchu otrzech pierścieniach, na ktorychby mogła wisiec Chorągiew, zowie woiennemi Chorągwiami y namiotami, znać że dawnemi czasy, takich Chorągwi na woynach zażywano. NiesKor II 537.
– Słup[kolumny] ma zpływ gorny y dolny, pierścien gorny y dolny. BystrzInfArch B3v.
– Ták tedy wyrobiona żeglarska puszka y wolno záwieszona ná pierścieniu w okręcie[...] dyryguie w styrowaniu żeglarza. BystrzInfHydr W2v.

5. »O czymś, co przypomina kształtem ozdobę noszoną na palcu«

– Dał mu pierscien na strzałe do ktore[go] zwykli zołnierze gonic. HerbOr 341.
– Na nich[koniach] głowy nieprzyiacielskie iako pod pierscien zwicieski powiesieli. HerbOr 412.
– Głowa zubra maige wsrzod rogow Koroną A przez nozdrza jest pierscien przez pole czerwone. DrobOpow 94.
– Zwin w cyrkuł ábo w pierścień tę blászkę. SolGeom III 68.
– DOSTOIEWSKI herbu Radwan z tą odmianą, że miasto krzyża nad chorągwią kładą pierzcień, á w hełmie rękę zbroyną z mieczem. NiesKor II 75.
– Pierścień wegrze w gałki przez ktory gałka przebieieć má dlá wygraney. DanKolaDyk 334.
– BRITANNICUS Ryba, ktora koło czyli pierścień nosi ná głowie, Człeká do siebie wábi, iáki mu prezentuie áffekt y przychylność, ták nic się złego nie spodziewájącego pożera [...] ChmielAteny1755 I 525.
– Ktorá jest chrząstka ná kształt pierścieniá, w tyle szeroká á ná przodku cienká. KirchFac 44.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: PIERŚCIONEK, *PIERŚCIONECZEK.

PIERŚCIEŃ