1.
»roślina z rodziny konopiowatych, mająca właściwości lecznicze i konserwujące; Humulus; niektóre gatunki, jak chmiel pospolity (Humulus lupulus) są hodowane, a ich owoce są używane do wyrobu piwa«
– Mówiliśmy znowu z niemi [ludźmi przystawa Głowienki], że strzelcy z słodem do dworu nie puszczają, a chmielu też przedawać nam nie chcą. NiemPam238.
– Mięso/ Ryby/ Kiełbásy/ Ptaki/ gdzieby kto wędzić chciał/ dla dalszego záchowánia/ chmielem á pokrzywámi ie podkurzáć. SyrZiel1460.
– Kiedy pies tak chromie że nie znać chromoty, znak to jest, że z gonienia i pracy wielkiej żyły mu schną. Na to trzeba parzenie czynić, na czczo dwa kroć warzywszy chmielu i sionnego prochu, owsa w piwnym occie; wyleczy tak psa do kilku dni. OstrorMyślTur25.
– Oktawian Samborzecky zięć Babinski powiedzial. ze pijał takie miodi v Ciotki swey Panj Witepski co do njch trzi niedzielie we dnie y w noci nie przestaiąc chmiel warzono. AktaBab29.
– Na Mole [...] Fiolkowy korzen klasć miedzy szaty ted[y] molow nie bendzie. Tosz drudzy czynią, bagnem albo Hmielem szaty przetrzasajanc. GrodzMisc127.
– Wo man nicht Wein hat; trinkt man das Bier: welches aus Maltz/ und Hopfen/ im Kessel gesotten. Gdzie niemász Winá piją Piwo: ktore z Słodu/ y Chmielu/ w Kotle wárzą. KomDobrOrb141.
– Die Ruffendung [...] Chmielder Hoppe/ o Chmieluo du Hoppe. DobrGram131-134.
– Zbożá znowego ábo podczás tániości kupowáć, tákże Chmiele, y inne browárne necessaria, nie czekáiąc drogości. HaurEk20.
– Do intráty iákie wchodzą prewentá [...] z Skor bydłá rożnego rogátego, Owczárne[g]o, koni, y Dziczyzny, z Wełny, z Miodow, Woskow, z Siáná, z Czynszow, z Spow, y z roznych dánin chłopskich, z Chmielow. HaurEk71.
– Powinność [...] Dziakło Żyta dziakielnego korcy 2, owsa korcy 2, a korzec ma być w garcy, chmielu 1/2 korca. PiotBrań418.
– W rzeczách ostry smák máiących nie lęże się robak, iáko w chmielu, piołuniu, rozmárynie, láwendzie, y innych ktore dla molow między suknie kłádą. TylkRoz160.
– Przyday chmielu ná proch utártego tylesz masłá nie słonego, y wosku ile potrzeba. zrob máść, ktorą smáruy ták przełamane dzieci, iáko y rupture máiące. PromMed161.
– Chmiel [...] wárząc w winie, álbo w piwie, co raz ciepło przykładáiąc pomaga. CompMed312.
– Chmiel. (lupus salictorius) Hopfen. houblon. T III115.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
[Kocioł] do chmielu:
kosz do chmielu:
tyka do chmielu:
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
(wariant I): – Jako się mocno trzyma chmiel gęsty przy tyce, Tak i panna się trzyma przy swoim panice. SzymSiel107.
(wariant II): – Wtenczas więc nie tak chmiel okręca tyki, Nie tak ściskają bluszczowe patyki Buki, jako-ć ja uobłapiam szyję I jako ust twych do woli zażyję. MorszAUtwKuk271.
2.
»napój alkoholowy, zwykle piwo«
– Chmiel nasz wystały i węgrzyn łagodny Jest znacznego wszytkich nas przywitania godny. Nie wadzi mu gęby dać, komu parno będzie, Tego wnetże za zdrowie dzban pełen dojedzie. MorszHSumSok164.
– O CHMIELU Pytałem was niedawno, szlachetna drużyno, Co też jest mocniejszego: czy chmiel, czy li wino? InAcrSok361.
– Solenniter nas tractował [pan Siemiątowski] y Zawrotną Mazowiecką prawie smołą częstował. Ztamtąd rozszedszy się iachaliśmy do Niemirowa, kędy przyjechawszy niemal, iusz godzin 2 w noc Ich Mście P. Panowie Oleśnickie, bardzo iakoto obłożone maiąc głowy chmielem, discomodowali. GollPam23.
– Gdy najwięcej chmielu w zapustne ostatki Zażywaliśmy, azaż w tenże czas na klatki Wiejskie i na pałace pańskie z wschodniej strony Szturmowny wiatr i wicher wypadszy szalony, Odzierając poszycia, łupiąc domy z dachów, Prędko następujących nie był wieszczkiem strachów? ZimBSiel154.
– Chmiel w Piwnicy iest w posiełku. A zálecon z tego bywa Aługi z Pány porownywa: Gdy chwalebnym wizerunkiem Wszyscy iednym piią trunkiem. KochProżnLir191.
– Kędyż chmiel pijanego nie zaniesie człeka? Idę w gorę po wschodku, aż biblioteka. PotFraszBrück II414.
Użycia metajęzykowe
- Chmiel cienkusz czosnek czwartek czynsz dászek [...] in u genitivum terminant. WojnaInst29-30
- Perdunt (e) in omnibus casibus, nomina bez, ceber, chrzest, flader [...] Excipiuntur poiec, bek, [...] przysiek sąsiek wiek áchtel bąbel biel cel chmiel. WojnaInst32
– O CHMIELU Pytałem was niedawno, szlachetna drużyno, Co też jest mocniejszego: czy chmiel, czy li wino? [...] mocne jest, nader mocne wino, nie prę tego, Aleć w Polszcze więcej nam Chmiel nabroił złego. InAcrSok361.
