Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

ŻAL

rzecz.
m
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp, SXVI (korpus), Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
M.   żal
D.   żalu ||   żaliu ||   żału
C.   żalowi
  żalu
B. uż. nżyw.   żal
N.   żalem ||   żaliem ||   żałem
Ms.   żalu ||   żaliu
W.   żalu
liczba mnoga
M.   żale
D.   żalów
C.   żalom
B. uż. nosob.   żale
N.   żalami
Ms.   żalach ||   żaliach
Znaczenia
1. »smutek, ból«
  • – [...] nie masz stadka mego! Najlepiej w świat z oczyma. Potrzeba dać pole Żalowi: mniej to boli, co w oczy nie kole. SzymSiel 124.
  • – Żal/ żałowánie/ żałość/ Ból/ tr. Poenitentia sera [...] Vulnus ex orbitate [...] Dolor [...] Gryzienie się [...]. Kn 1373.
  • – Niepodobnom Ernestus do uspokoienia i zagodzenia widząc sprawe, zonom, z dziecmi Stralsunta uchodząc occultas insidias przesliadowce potęznego, iachał do Niderlandu, tamze bieg wieku swego w zgrzibiałey starosci, w gorzkich zaliach i frasunkach spostradania ućciwego i maiętnosci, dokonał. VorLetSkarb 68.
  • – Roku 1632 dnia 23 Febru[arii]: kochane dziecie moie Anna Felicitas s Soboty na Niedziele o dziewiątei wnocy zwielkim moim załem W Panu zasneła. VorLetSkarb 117.
  • – Niebyłem przi tei ostatniei posłudze [przy pogrzebie króla], dlia choroby, ktora mie sfrasunku i niezmiernego zału mało za Panem wgrob nie wprawiła. VorLetSkarb 206.
  • – Wiakim nas wszistkich, ktorzysmy hoinie dobrodzieistwa iego [zmarłego króla] zazywali zostawił zaliu, kazdy baczny snadnie wyrozumiec moze. VorLetSkarb 206.
  • – Ta załosna nowina [o śmierci syna] zninaczka opowiedziana, zzaliu cięszkiego owłos zdrowia niepoznawiła. VorLetSkarb 219.
  • – Xymená iest u dworu, zkąd ią odprowádzi: Y połowica dworu, y zgraią czeladzi: Wynidź, wynidź!coż rzeką widząc cię tu ludzie? O zmysloney Xymeny w żalach Iey obłudzie [...]. CorMorszACyd 145.
  • – Iákoż się uspokoić y wyniść z tey męki, Kiedy mi ták Oycá żal, iák y winney ręki! Y co zá nádzieiá w tym z żalámi przymierzu; Gdy czyniąc o mord práwem, kocham się w morderzu. CorMorszACyd 147.
  • – RODERIK [...] násze nádzieie, gdy náylepiey trwały, Miáły się rozbić w porcie o ukryte skáły. XYMENA O żálu! CorMorszACyd 156.
  • – Idź przecz! umręć ia bez twey okrutney pomocy; Zostáw mię moim żalom, doznasz w godzin kilku, Ze zá mym miłym mogę tráfić bez posiłku. CorMorszACyd 191.
  • – Przybliża się wyiazd Krolestwá Ich MM. z żalem tego Miástá [Krakowa]/ ktore smákowáć sobie poczęło obronę y ozdobę z bytności y pomieszkánia Osob Krolewskich pochodzącą. MerkPol 48.
  • – Generał Papieski Don Innocentius Conti dziś z żalem wielkim Dworu y Miástá tego [Rzymu]/ dni swoie zkońcżył. MerkPol 116.
  • – Umarł żalem. Er ist vor Leide gestorben. DobrGram 506.
  • – Nietakiec nasze miało bydz rozstanie Nie z takim zalem cięszkim pozegnanie. PasPam 51.
  • – Poczęła płakać z tego zalu że to przecię miawszy przyiaciela iak by go nie było. PasPam 83v.
  • – Powieda iaką ktory smiercią ginął zgoła pełno strachu zalu y konfuzyiey. PasPam 90v.
  • – Prędko się nałzy zdobędzie zal mały Wielki obraca Ludzi, w nieme skały. PotSyl 75.
  • – Oto Bellony marsowe wprawiły mię w żale nowe. Zbawiły mię ojca mego! StanTrans 37.
  • – Żal. 1) Leid, Schmerz, Betrübnitz. [...] douler, f. chagrin, tristesse, repentir, regret, afliction. [...] § w ciężkim żalu moim; łagodzić czyie żale. [...]. T III 2846-2847.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • z żalem coś robić:
    • – Czym się ciesząc Krolowa, że Woysko utrzymała sama się co prędzey do Krola przebierała, ale że jey drogę zastąpił Nieprzyiaciel, więc z wielkim żalem swoim wrocić Się musiała z Choynic nazad ku Kaliszowi. HistBun 44v.
    • – Ieżeli tak wielka część krolestwa w dobrach Duchownych consistit, z iakim żalem nie znośnym patrzyć na to, że ten skarb nie obraca się iak powinien na chwałę Bożą, na ulgę ubogich, ani na ratunek Oyczyzny. LeszczStGłos 18.
  • na żal coś robić:
    • – [Miller] samze wodził pułki one [złożone z polskich jeńców] Na żal około murow ż [!] każdą stronę: Chcąc przez tęn widok smutny y fałszywy, Wzrok oblezencom krzywdzić Swiątobliwy. OblJasGór 60.
  • pomiarkowanie żalu:
    • – Chcieyże tedy WMć Mci Pánie Podkomorzy uważywszy inevitabilem fati necessitatem, sercu swemu boleścią zranionemu przez pomiarkowánie żalu medelam dáć [...]. DanOstSwada VI, 7.
  • żal serca (sz. zm.):
    • – [...] poczęłá [Osanna] w żalu sercá swego/ że tá okrutnie y sromotnie Bog cierpiał/ mowić: Rádábym z wielką chęcią ucierpiáłá z tobą/ y ulżeła bolu tego naymilszy Panie [...]. OkolNiebo 92.
    • – [...] więcey [jest] tych co pełne pomyślnego szczęścia, y żágle ná koniec zwineli darmo y nadzieie, nie bez w puł serca żalu [...] jam sunt rapia vela nobis. DanOstSwada II, 22.
  • żal serdeczny I (sz. zm.):
    • – Niejednemu serdeczny żal krwawe łzy wycisnął. NiemPam 221.
    • – Zal mię serdeczny przeraził z Jey [pustelnicy] skruchy, Łzy strumieniámi z oczu moich płyną [...]. DrużZbiór 167.
  • żal nieutulony (sz. zm.):
    • – Dafnis, będąc od swej opuszczony Dorynty, tak żal nieutulony Swój wyrażał [...]. MorszAUtwKuk 19.
    • – [...] WXca Mć ten swoy niezmierny y dotąd nie utulony żal racz umiarkować wielkim rozsądkiem swoim, tudziesz konformowaniem się do woli Boskiey [...]. DanOstSwada IV, 46.
  • żal niepocieszny:
    • – Tyś iest [Słowianinie] mężem w wolności/ tyś w sweywoli trupem/ Człowiekeś w stárey cnocie/ w nowym zbytku słupem. Co ia dziś wspomináiąc z żalem niepociesznym Iużem widzę zwątpiony w tym wieku nieszczęsnym […]. JurkLech Bv.
  • żal nieuhamowany:
    • – [...] najbarziey płakał brat iego [Ariodanta] rodzony, W tak nieuhamowanem zalu utopiony Ze ledwie na sie swoich rąk iego przykładem Nie obrocił y nie szedł za niem swiezem szladem. ArKochOrl 48v.
  • żalem zdjęty (sz. zm.):
    • – [...] zdięta Kloryndá żalem zápłákáłá/ Ná ták żáłosne y smutne weyźrzenie. TasKochGoff 39.
    • – Tu Xiążę zięty żalem/ że mu tak przychodzi Z Oyczyzną się targowáć/ Jednak to rozwodzi Szeroko vszom Pánskim/ że iako snadź wszędy/ Z ludźmi nie vmieraią y w Turczech Vrzędy. TwarSLeg 32.
    • – Tegoz roku [1632] dnia 30 kwietnia, nieprzestawaiącym zaliem zdięty będąc Zygmunt III krol Polski i Szwecki etc: s Smierci nader niespodziwanei i prętkiei krolowei Je[go]mosci małzonki, w cięsze co dzień wpadywaiąc zdrowia słabosci [...] korony i berła odbiezał [...]. VorLetSkarb 118.
    • – Rosimundá tedy z tey spráwy żalem zdięta wielkiem y nie mnieyszym gniewem ná mężá, umyśliłá się mężową śmiercią zemścić śmierci Oycowskiey, y zá krzywdę zápłácić, ktora się iey stáłá. TylkStrom 47-48.
  • żalem ściśniony:
    • – Liszka się wtym wróci, Dziecięcia nie zastanie, oczy wzgórę rzuci, Ujźrzy: ano orlęta jeszcze dojadają Jej potomka i już go barzo mało mają. Westchnie żalem ściśniona, zemścić się nie może. VerdBłażSet 6.
  • żalem przyciśniony:
    • – Anno eodem [...] umarł przyciśniony ciężkim żalem przez zabicie syna swego miły brat mój bliźniak, pan Stefan Cedrowski [...]. CedrPam 18.
  • żalem przerażony (sz. zm.):
    • – [Ariodant] Tak[i]em był przerazony zalem niesczęsliwy Ze zyc więcey na swiecie nie chciał [...]. ArKochOrl 47v.
    • – [...] i my wielkim żalem przerażeni, Wespół z Hernestem będąc zasmuceni Pośliśmy prędku od płaczu takiego Do kamienicy starosty puckiego [...]. BorzNaw 157.
  • utulenie żalu:
    • – Podskarbstwo nadworne oddałem dziś p. podkomorzemu halickiemu, na utulenie żalu domu ich, i że człowiek wielce rycerski, poczciwy i gospodarz dobry, jeśli się zechce do tego aplikować. SobJListy 536.
    • – Zácżym rzęśiste z ocżu wilgich láć łzy muszę Ná utulenie/ żalu/ bowiem nie znayduię Inszey poćiechy nad tę/ ktorą z łęz formuię. BesKuligHer 76.
  • ukojenie żalu:
    • – [...] iako się Wm MP Frasowac pomogli tak tez Na ukoienie Zalu Naszego prezentią Swoią Na Żałobnym Chlebie w domu Naszym Stawic Się raczicie [...]. HerbOr XVII, 306 [spr.].
  • uśmierzenie żalu:
    • – Ciałko [zmarłego synka] niebawiąc dokoscioła Kupiskiego dodziada Babki Stryia Braci Ciotecznych y Siostr Roskazałem zaprowadzic ydosklepu wstawic dla Vsmierzenia zalu Małzonki Moiey Wiekszego niechciałem dłuzey wdomu trzymac [...]. PoczOdlPam 101.
  • żal ponosić:
    • – Czy nie wiesz ze Bog tego rád frasuie Komu w Swey Chwale Korone gotuie: A ze twoy Ludgierd iuz za swoie cnoty W niebie otrzymał wieczny Więniec złoty Tedy zatęn zal co z iego zginięnia Ponosisz, y ty bądz pewna zbawięnia. OblJasGór 140v.
    • – Iák cięszkie są żale/ ktore Wm. M. M. Pan ponosisz/ ják gorzkie łzy/ ktore przez zeście z tego Pádołu w niedoszlym wieku Iey Mości swojey wylewasz/ snádnie się dorozumieć mogę. DobrPol II, 221.
  • żal odnosić:
    • – Cóż potym? Gdy ja próżno śpiewam, próżno proszę, Gdy od ciebie żal jawny i wzgardę odnoszę, Okrutna Filli! SzymSiel 11.
  • żal zadawać:
    • – [...] pobudzamy się do wspolney kompassyi nad nieszczęściem Rzeczypospolitey, żadney iey ulgi przez to nie przynosząc, y owszem nowy żal zadaiąc, że choć widziemy y znamy co ią dolega, a przecię żadnego z nas nie ma ratunku. LeszczStGłos 67.
  • żal zadać:
    • – I cóżeś przez to wskórała [Fortuno] nad to, iżeś żal zadała Temu, coby mi do mego rad udzielił zdrowia swego? StanTrans 171.
  • nabawić kogoś żalu:
    • – Nábáwił mię frásunku/ żalu/ kłopotu. Er hat mir einen grossen Kummer/ Leid/ Händel angerichtet. DobrGram 455.
  • żal w kimś wzbudzić (sz. zm.):
    • – Prawiem się w łzy rozpuściła, zaczym i w nim [w mężu] żal wzbudziła. StanTrans 182.
    • – [Stanisław Małachowski, wojewoda kaliski] A iak wiele w Oyczyznie z conciliował sobie cnotami miłości, tak wielkie wzbudził po smierci swoiey w sercach ludzkich żale. OtwFDzieje 21.
  • pomagać komuś żalu:
    • – Jakoż na świecie żywot nasz jest śliski! Gdy świeżo sąsiad moj owdowiał blizki, Jadę i wedle chrześcijańskiej mody, Pomagam żalu i jego przygody. PotFraszBrück II 411.
    • – Jáko zaś szczerze pomagam WX Mści żalu teraźnieyszego, tak duszy Bogu ulubioney gorącemi modlitwami y sam wspierać nie przestanę [...]. DanOstSwada IV, 46.
  • dopomagać komuś żalu (sz. zm.):
    • – Niebo swymi łzámi miástu Wileńskiemu żalu dopomagáło. WojszOr 36.
    • – [Kondolencje po śmierci syna] Serdecżnego w tey mierze dopomagam Wm. M. M. Panu żalu. DobrPol I, 236.
  • cieszyć kogoś w żalu || żal czyjś cieszyć:
    • – Ia też nie chcę słownymi wywody, tám zmierzáć, Zebym miał żal twoy cieszyć, y gniewy usmierzáć. CorMorszACyd 145.
    • – [Artaxias] Cieszy go [brata] w żalu, a miawszy po temu, Czas czego dotąd, z pewnych ratij taieł, Pocznie tez wzaiem Artaxias iemu, powiedac, iako iusz się był zhultaieł, Słuząc Piratom [...]. PotSyl 112.
  • tulić żal:
    • – Po lewej ręce, zaraz wedle niego [Ernesta], Szedł nasz Marynarz, który aktu tego Nie chciał opuścić swojej siostry, ale Szedł w procesyjej tuląc w sobie żale. BorzNaw 170.
    • – [Czarniecki] prowádzi ią [żonę] dla iey odpocznienia Potym lámencie, do swego złozęnia, Gdzie małą chwilę tuląc zale one Smutną, strápioną, Vwesela zonę. OblJasGór 40.
  • pocieszyć kogoś w żalu:
    • – Krolewica doMoskwy prowadziem Płacze Zygmunt zegnaiąc długiego Terminu Widzenia się: załuie po swym miłem Synu Ale: go rychło Pan Bog w tym zalu pocieszył Gdy się nazad do niego Władysław pospieszył [...]. PotWoj 52.
  • miarkować żal:
    • – Wszakże iáko żáłowáć, ták y miarkowáć żal potrzeba, każdemu bowiem żyiącemu ná swiecie ták zgásnąć trzeba, każdy ferowánemu raz Dekretowi subesse musi. DanOstSwada VI, 7.
  • moderować żal (sz. zm.):
    • – Tegoż pisalismy przez tegoz Raytara ktury jechał do Szaweł cum denuntiatione Smierci Im Xdza Episkopa Łuckiego, do IPana kasżtelana Minskiego y Samey IEym zperswazyą aby moderowali Zal swoy poniewaz sic placuit superis, a na swoię Zdrowie pamiętali ktore portzebne iest nam. SapADiar 9.
    • – Chciey tedy WXM według wspaniałey duszy swoiey żal y utrapienie ták moderować, ábyś przy zupełnym záwsze zostaiąc zdrowiu byłá pomocna duszy iego [...]. DanOstSwada IV, 46.
  • utulić się od żalu:
    • – [Matka s. Negry] Wnidzie do więzienia/ naydzie że [jej córka] iáko ztrętwiáła y umárłá leży/ y nie może się od żálu utulić mátká. OkolNiebo 33-34.
  • ukoić się w żalu (sz. zm.):
    • – Czemu nie idziesz blizey pod te mury Ono twoy miły patrzy na cię zgory: Ledwie nie skona cosię tak frasuie Ze nic o tobie nie wie y nie czuie: Idź Vkasz mu się niechay się ukoi W okrutnym zalu, co mu w sercu stoi [...]. OblJasGór 99.
    • – [Pozwana Regina Ruszkówna] bez dania przyczyny, przechodzącą tak matkę iako y córkę słowy słuchania uszu poczciwych niegodnymi zesromociła tak dalece, że się ludzie, przy tym będący, takowey złości widziwić nie mogli, a aktorki [powódki], zelżone, ledwie się w żalu ukoić mogły [...]. KsKrowUl 646.
  • żal kogoś zdjął (sz. zm.):
    • – Ledwo przijdę do złozenia swe[go] zaras on moy wyrostek pocznie mi powiadac one discursy o mnie gęby niewyparzony. Ziął mię zal serdeczny, y iuzem od gniewu prawie pałaiąc chciał wpasc tam gdzie niecnota lezał [...]. OssJŻyw 29.
    • – Co rozumiesz iák daleko cięższy żal nieszczęśliwego potępieńcá zdeymie/ kiedy maiąc rowne iák drudzy do wieczney chwały/ y do oglądaniá Boskiey Twarzy práwo/ dlá swych pieszczot y lubieżności ná nich się zápaszszy szczęśliwe[go] dziedzictwá y nadziei ná wieki postrada. BujnDroga 158.
  • żal kogoś przejął:
    • – Aleś ty pokoje i mieszkanie moje Prędkim minął skokiem, A na mnie, nędznicę, twoję niewolnicę, Aniś rzucił okiem. Żal mię przejął niesłychany, gdym to ujźrzała, Bóg strzegł, martwą zaraz w oknie żem nie została. ZimSRoks 40-41.
  • żal kogoś ujął (sz. zm.):
    • – Ten [pustelnik] kiedy go na oney nadiachała drodze Panna z Angelską twarzą, y widział ze srodze Pobladła y z troski y z trudu zemdlała Zal go uiął widząc co nędznica cierpiała [...]. ArKochOrl 13.
    • – [Bradamanta] skoro o Rugierze zrazu usłyszała Na twarzy się wesołą byc pokazowała Ale skoro [Pinabel] przypomniał ze w okowy wzięty Viął ią zal y smętek wielki niepoięty [...]. ArKochOrl 19.
  • żal kogoś zdejmuje (sz. zm.):
    • – Gdyś ty, Dafni, na marach leżał, ani gnano Bydła na paszą, ani w rzece napawano, Ani wody dobytek w tamte dni kosztował, Ani się trawy tykał, wszystkich żal zejmował. SzymSiel 167.
    • – zeymuie mię boleść/ żal. Afficit me dolor, percelli, inaudit me timor [...]. SzyrDict 542.
  • żal kogoś przejmuje:
    • – Zniknął z matką królewic, ach snaćby i skały, Nieużyte na taki żal padać się miały Zaraz; żal mię przejmuje, żal mi traci słowa [...]. GrochWiersze 36.
  • żalu komuś przydać:
    • – Tegoż dnia stanęła tu właśnie JMP. wojewodzina ruska, która mi więcej daleko żalu przydała niż pociechy, bo widząc ich w kupie z jmp. wojewodą, karesujących się do tego, musiałem nieraz na niedolę moją westchnąć. SobJListy 192.
  • żalu komuś dodać:
    • – Postrzegszy się, żem żalu ojcu dodała, kazałam go prosić. StanTrans 128.
Związki frazeologiczne

  • żal mieć na sercu || żal mieć w sercu;
  • żal w sercu nosić:
    • »czuć smutek; czuć smutek«
    • – A wieszże o tym nieszczęśliwym przypadku przyiacielá twe[go]: On áby pokazał wielką milość/ y żal ktory ma ná sercu z nieszczęścia one[go]/ rzecze: Niewiem. BirkNiedz 12.
    • – Prawda - i ociec potomka własnego Zwykł często karać za złe sprawy jego, Lecz, gdy go karze z wrodzonej miłości, Więcej ma w sercu żalu niźli złości. BorzNaw 196.
    • – [...] ja żal w sercu noszę: Żal surowy, żal ciężki, żal długo pamiętny, Który wszystek na papier gdybym wylał smętny, Lżejby mi w sercu było [...]. GrochWiersze 179.
  • puścić żalowi wodze:
    • »nie powstrzymywać swojego smutku«
    • – A Gracyan y namniey niemysląc o drodze Pusci wsciekłe Gniewowi y zalowi wodze [...]. PotWoj 17.
  • ściągać żalowi wodze:
    • »powstrzymywać swój smutek«
    • – Ja wodze ściągam żalowi, na boskiej się sadząc woli. StanTrans 208.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Gniew zal zá sobą prowádzi. KnAd 258.
  • – Nié wiélka szkodá. Niemasz czégo żáłowáć. Máła szkodá/ rowny żal. KnAd 703.
  • – Iest to rzecz prawdziwa że to musi bydz bolesno kiedy kogo iaka potyka dolegliwość w ktorych terminach choc kto licentiose [ostrzej] wymowi nie iego[wina] [...] Bo tak powiedaią że żal nie ma uwagi. PasPam 136.
Przenośnie
  • Jeszcze biada znośniejsza, żal mi serce piecze, Wstyd ludzi; dobrzy głupstwo ganią, zły urąga [...].PotFraszBrück I I, 560
  • Więc kiedy iednemu [z rodziców] żal [po stracie dziecka] w serce zákołáce: nátychmiast y drugiego tymże swym zákołátániem serce opánywa.WojszOr 338
2. »skrucha«
  • – Kto tedy Konfessyą odpráwiwszy z skruchą serdeczną y z żalem zá popełnione niepráwości do tego stołu Páńskiego przystąpi/ otrzyma wszytkich grzechow swoich oczyszczenie doskonáłe/ ták iákoby się w źrzodle omył z błotá niepráwości swoich. StarKaz II, 42.
  • – A tej, co z żalem przed Tobą się skruszy, Odpuszczasz błędy - utrapionej duszy. LubSTobPol 80.
  • – Ták ci to widzę do żalu, do skruchy, Mocnego trzeba powrozu, arkana [...]. DrużZbiór 198.
  • – [...] żal też áż przy śmierci zwykł bydź podeyrzány, żałuy poki pokutować możesz, nie w ten czás kiedy dla choroby, śmierci bliskiey ciebie sáme grzechy opuszczáią [...]. TylkStrom 5-6.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • żal za grzechy:
    • – [Siostra Dominika] włosiennicę y łáncuch kolący ná się włożyłá/ áby miałá zewsząd vpomnienie do pokuty y żalu zá grzechy swoie [...]. OkolNiebo 198.
    • – Hortensyia takze bez Spowiedzi widząc iuz Amiliusza bez głowy miasto zalu za grzechy przeklinac poczeła Xiązę Sędziow Orestyllę, Amiliusza Niebo, Boga [...]. HistŚwież 198.
  • żal serdeczny II (sz. zm.):
    • – Poki czas wżdy się obeyrzeć/ a vważywszy/ y głęboko poiąwszy złość grzechową iáko Bogá mego obráża [...] z serdecznym szczerym żalem za nieskończoną/ nie wypowiedzianą cierpliwość Bogu moiemu podziękować [...]. BujnDroga 44-45.
    • – [...] żadnego sposobu skutecznieyszego wierni Pańscy ná wypłacenie/ y zasłużonego karániá Boskiego odwrocenie/ nienaydowali/ iáko ten/ gdy z żalem serdecznym przez modlitwy/ posty/ iáłmużny/ umártwienia/ y inne ćwiczeniá pokutne/ dosyć za grzechy czynili. BujnDroga 103.
  • żal prawdziwy (sz. zm.):
    • – Iż żal prawdziwy zá grzechy/ iż dobrze uczyniona spowiedź/ wielce są skutecznym przemysłem przeciw grzechom/ wątpić żaden Katolik nie może. BujnDroga 86.
    • – [...] ták prawdziwy żal/ iáko pokorne wyznánie swych grzechow/ to maią: że czym się więc brzydziemy/ y zá co żałuiemy/ zá co się słusznie wstydzić/ a pokutą y dosyćuczynieniem przypłacać musiemy/ tego się wiáruiemy/ strzeżemy/ y do tego nie łacno powrácamy [...]. BujnDroga 86-87.
    • – Pokutá należy ná żálu prawdziwym, iáki miał Syn márnotrawny, kiedy mowił, álbo Dawid, kiedy toż sámo mowił, Zgrzeszyłem. TylkStrom 81.
  • żal szczery (sz. zm.):
    • – Poki czas wżdy się obeyrzeć/ a vważywszy/ y głęboko poiąwszy złość grzechową iáko Bogá mego obráża [...] z serdecznym szczerym żalem za nieskończoną/ nie wypowiedzianą cierpliwość Bogu moiemu podziękować [...]. BujnDroga 44-45.
    • – Może też y Bog, widząc: żal zá grzechy szczery? Smiertelney ná człowieká, nie spuszczáć siekiery? PotPocz 173.
  • żal święty:
    • – A pobudziwszy [przeor] skruchę y zal swięty We wszytkich: Naprzod nim woięnne sprzęty Rozrządzi, kaze azeby w Káplicy Gdzie przemieszkiwa twárz Bogárodzicy Strászney Offiary z pokorą słucháli Ktorą Náboznie Duchowni Spiewáli. OblJasGór 27.
3. »uraza«
  • – Musiał ich dimittere [uwolnić] iednak z przeklęnstwem, ktore zwielkiego zalu pochodziło. PasPam 101v.
  • – Substytut Lubo moy wielki przyiaciel iuz się zęmną od zalu y gniewu zagnać y widzieć Niechciał. PasPam 122v.
  • – Nie bardzo miec za złe potrzeba choc kto z zalu siła wymowić musi. PasPam 141-141v.
  • – Jeśli zły niegodny Absolon z wygnániá przywrocony że twarzy Oycowskiey nie ogląda/ ták z żalu y iadu szaleie/ iż Ioabowi Dobrodzieiowi swemu/ zá ktorego stáraniem i radą do Oyczyzny powrocił/ polá pali/ dobra pustoszy. BujnDroga 159.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • mieć żal (sz. zm.):
    • – Nie mówiłem ani przed panem porucznikiem, ani przed żadnym innym człowiekiem: jeślim kiedy jakowy żal miał, utopiłem go w sobie, a nikt o nim nie wiedział […]. ChodKor 125.
    • – [Piestrzecki] Widział się y z Iego Mścią Pánem Poznáńskim, y z wielą, bo w Poznániu chorował niedziel kilká, y owszem miałem ztąd żal słusznie, że mi to zá występek máią, żem go tám posyłał. LubJMan 40.
Związki frazeologiczne

  • żal w sercu chować:
    • »pamiętać urazę«
    • – Iechał dziś Xiądz Gołyński z urodzenia swego znaczny Zákonu OO. Jezuitow w kolasce, napada dwoch Wołoskich Towarzystwa, z Szablami dobytemi wołaiąc: bić tego etc. Kommissarza. [...] nie dla tego to wspominam, żebyśmy żal w sercach chować mieli, ále żeby y ci co słuchaią, y ci co podobno y czytać będą, widzieli y wiedzieli cośmy czynili, cośmy cierpieli. DanOstSwada I, 212.
  • mimo się puścić żal:
    • »wybaczyć«
    • – Ktoz nieprzyzna Io KMSCi o koło dobra Pospolitego Pieczołowania? widząc iak niewymowny mimo się pusciwszy zal [...] Seym piąty po rozerwanych czterech Stanom Rzpty składa. PasPam 216.
4. »współczucie«
  • – Żal/ i. vżalenie. v. Litość. Kn 1373.
  • – Otworzyłá ná ostátek swe piękne oczy [Julia], y wlepiwszy ie w HIPPOLITA, ktory w tymże momenćie zdał się, że się do żyćia wracał, o iákże ćię widzę wzruszonym (rzecze) moy kochany Braćie! y czy podobnaż to, żebym ia byłá godná ták wielkiego twego żalu? AulRaczHip 10.
  • – Żal. [...] 2) Erbarmen, Mitleiden [...] pitié, compassion [...] bez żalu (użalenia) na niego spoyrzeć nie mogę. T III 2846-2847.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • do żalu kogoś poruszyć || ku żalu kogoś poruszyć:
    • – Kogóż by bowiem nie przeraziło, a ku żalu nie poruszyło, to tak częścią gwałtowne, częścią nieszczere obeście z wm. naszym panem, któryś na niejakiej strażej od R.P. ustanowiony będąc, na ten czas osobę jej z drugiemi ichm. pp. deputaty rokoszowemi na sobie nosieł. AktaPozn I/1 343.
    • – Ták lekkie poważenie y złe vszánowánie Ich. MM. XX. Biskupow od Plebaná/ słusznie káżdego Kátholiká do zalu poruszyć musi. SzemGrat 116.
Związki frazeologiczne

  • stał się żal na sercu:
    • »ktoś poczuł smutek z powodu czyjegoś nieszczęścia«
    • – Jakos tak ztał się zał na Sercu y okropność patrząc na owego rozsiekanca [...]. PasPam 244.
5. zwykle w lm. »lament«
  • – Przestań lámentu Pánno: swym rozumem bácznym Hámuj się od tych żalow: nie możeć opácznym Losem stanąć /to/ co nam pismo obiecuje/ Zá tą twoią żáłością rádość nástępuie. RożAPam 86.
  • – Dlaczego przede mną stronisz, dziecię kochane? Czemu ode mnie odwracasz usta różane? Dokąd nogi i skrzydła gotujesz płoche? Nie odchodź, aż żalów mych posłuchasz troche! ZimSRoks 101.
  • – [...] na okręt wsiedli Kawalerowie, a żal długi wiedli. Panny zaś batem do dom powracają, Na swych kochanków coraz wyglądają. BorzNaw 43.
  • – [...] odbiegli Oycowie y Matki Dziewek Bracia Siostr, wrękach Mieszczanow y Młodzi Rzymskiey, płacz zatym zal Lamenty niesłychane wkozdym domu, ubogich branek słychac było [...]. PotPrzyp 11v.
  • – Kiedy zapowrotem owe w domu nastąpiły zale. To mnie tez takie cięszkosci na Sercu czyniły zem niewiedział iezelim zyw. PasPam 76.
  • – Ia rozwodzeniem się żalow dalszey Waszey X Mści niechcąc przyczyniać afflikcyi, serdeczne tylko do Majestatu Krola Krolow szlę westchnienia. DanOstSwada IV, 47.
  • – Tu trudną DAWID groblą usypał do Nieba [...] Przepełniony staw z brzegow, rwą ią bystre fale Odbiją te impety DAWIDOWE żale. DrużZbiór 46.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • żal rozwodzić:
    • – I tam gdzie sobie swoi zal Krol z Czyrkas rozwodzi Nagle z cienia y z oney gęstwy tak wychodzi [Angelika] Jako się trafia wynisc z lasu lub iaskiniey Na scene lubo z Delu lub z Cypru Boginiey. ArKochOrl 7v.
    • – Na cóż tu już żal rozwodzić? StanTrans 29.
Przenośnie
  • Ztąd idzie Strumięn zal iakis wydaiąc, Miasto Kamykow po ktorych się goni Wodá, ná perłach y rubinach dzwoni.OblJasGór 146
  • Iaskołka przed świtaniem zwykłe żale kwili, Skowronek rowno ze dniem śpiewaniem się sili, Zezula pod południe głuszy głośne gaie, Swiercz polny przed wieczorem słyszeć się nam daie [...].ZimBSiel 129
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Podhasła

ŻAL

w funkcji predykatywnej
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
Najwcześniejsze poświadczenie:
1618
Znaczenia
1. »jest smutno z powodu czyjegoś nieszczęścia«
  • – Ciebie zaś żal mi, dziewczyny, Możesz snadnie kędy z twej różanej gęby Zbyć tej puchliny. Chceszli w tej chorobie radzić mnie i sobie, Oddaj serce ty mnie, a ja tobie. ZimSRoks 59.
  • – Klęczał [król] na wezgłowku Axamitnym a wzdychał. Zal mu było owych Ludzi zginionych. PasPam 204.
  • – Iuz mi tez y zal było owey kobiety widząc iey wielki affekt. PasPam 224.
  • – Niewdzięcznie bardzo akceptowała [wydra] tę wyprawę na nową słuzbę, piszcząc wrzeszcząc w kladce [...] A zem poszedł do izby niechcąc Słuchac tego co mi iey zal było. PasPam 254.
  • – [...] nietylko mowiłęm Alem y płakał, ále y prosiłęm Za Swą Oyczyzną: bo mi iey zal było [...]. OblJasGór 7.
  • – zal mi was Wy zwádliwi, niespokoyni y niezgodliwi ludzie (Pánowie y Szláchcicy) co sobie przez zuchwáłe, swowolne y niepotrzebne zwády drogę do niebá zágradzacie. GdacPan 91.
  • – żal mu go. es jammert ihm seiner; er daurete ihm. il a pitié de lui; il est touché de compassion pour lui; il le regrette, il le plaint. T III 2847.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • ~ Nié szkodá go. Nié żałuy go. Bogu go nié żal. KnAd 663.
2. »jest smutno z powodu tego, co się stało«
  • – Nie mieć dzieci kłopot/ niesczęście: mieć dzieci szpetne/ vłomne frasunek y żal: mieć dzieci złe/ dopiero więtszy kłopot/ wstyd/ sromotá. PetrSEk 22.
  • – Zal mi przeto ach zal mi, zem cie Boga mego Przez grzech do krzyza przybił naysromotnieyszego. KodKon 155.
  • – żál mi czégo/ Poenitet me consilij, instituti, rei: nihil me poenitet: poenitet me aliquid. [...] Quem non pudet, hunc poena dignu puto. v. Zlém rzekł. [...] żal mi niéco. Dolet mihi illud, quia. Dolet hoc cordi meo. [...] v. żałuię/ Lituię się. Kn 1373.
  • – Nie żal mi żem zniewagę dla Ciebie zápłacił, Ale odday mi Oycze, com dlá Ciebie stracił. CorMorszACyd 159.
  • – Na smętną. Śmiejesz się, gdy cię heblują na ławie, A potem płaczesz, kiedy już po sprawie. Skądże-ć to? Czy-ć żal, że cię obłapiano? Czy że tylko raz i że poprzestano? MorszAUtwKuk 319.
  • – Zal mi co nikogo zywcem niemam ale się konmi cieszę. PasPam 97.
  • – Tego mi tylko zal było że in absentia [w nieobecność] Praezydenta do inszych ex Magistratu nieposzedłem. PasPam 263.
  • – żal mi; żal mi iest. es ist mir leid. je me repens de cela; j'en suis marri; j'en suis fâché; cela me fait peine; je suis au repentir; je regrette cela; j'ai regret à cela; j'ai du regret de cela. § żal mi nieco było; nie będzieć tego żal, nagrodzić się to; żal mi księgi ktorąm zgubił. T III 2847.
3. »szkoda czegoś poświęcić«
  • – Nieżalby mi było/ to [z]nosić/ od rownego/ álbo od potę[ż]nieyszego nád mię? BanHist 143.
  • – Niechciałęm się bawić koło niego zabiiac mi tez zalgo było. PasPam 95.
  • – Oddał mi tedy owego konia Slicznego. ktory był nie Moskiewski ale tych Ruskich koni czerwono gniady rosły zal mi go było rzucać. PasPam 96.
  • – Wolę iuz Cały wyterminowac. List Luboc mi zal karty Papiru na tak zacny Paneiryk. PasPam 193.
  • – Niezal y skory szczerze nadstawić kiedy więm że zwycięzywszy będzie za co Plasterek kupic. PasPam 261.
  • – Ludzi służałych nie było stu spełna, ostatek chłopstwo; ci tedy chłopi, że im żal było chałup, chcieli i miasta bronić. SobJListy 441.
  • – Gdyby każdy z WNWMPP po kilku dusz miał, nie żalby przynamniey, luboby y tak żal bydź powinien, którą z nich stracić: ále kiedy każdy iednę tylko ma, czy godzisz się zagubiać ią? DanOstSwada I, 210.
  • – nie żal. es dauret einem die Mühe nicht; es lohnt sich wohl der Mühe. il en vaut bien la peine. § nie żal pracować, kiedy iest nadzieia nagrody. T III 2847.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • ~ Cudzego nié żal. Cudzem łácno szafowáć. Daié iak nié swoie. Szczodrem być z cudzego/ Niema nic chwálnego. KnAd 111.
  • – Szczodremu bogactw nié żal. KnAd 240.
  • – Máło dáć wstyd/ á siłá żal. RysProv 93.
  • ~ Nié żal robić/ gdy iést dla czégo. KnAd 727.
  • (wariant I):
    – Czego oko nie widzi/ tego sercu nie żal. RysProv 16.
  • (wariant II):
    – Czégo oczy nié widzą/ tego sercu nié żal. KnAd 124.
  • – Z nieprzyiacielem vmrzeć nie żal. RysProv 90.
Użycia metajęzykowe
  • - In der Gegenwärtigen Zeit aber wird das Wort jest verstanden/ als żal mi anstatt żal mi jest/ es ist mir leid/ es gereuet mich. In der Vergangenen Zeit. żal ci było/ es ist dir leid gewesen/ es hat dich gereuet. Künft. Zeit Żal mi będzie es wird mir leid seyn/ mich gerauen. Denn man saget żal ci es ist dir leid/ żal mu es ihm leid. DobrGram 342
  • - Sunt autem sequentia: ciásno mi, ciepło mi, ciężko mi, ckliwo mi, gniewno mi, gorąco mi, łácno mi, lubo mi, márkotno mi, mdło mi, miło mi, potrzebá mi, skomá mi, sporo mi, teskno mię, trudno mi, wiádomo mi, wstyd mię, żal mi, zimno mi. WojnaInst 97
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 10.05.2012

ŻAL

w funkcji przysłówka
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
Najwcześniejsze poświadczenie:
1656-1688
Znaczenia
hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji
  • – Płacze po załuy dla Chrysta Spasa [...] żal mi się go uczyniło. PasPam 95.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 20.01.2012
Autorzy: RB
Data ostatniej modyfikacji: 20.01.2012