ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (żelazny, zielazny), L, SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SXVI (?), Kn (?), T (?)

Formy gramatyczne

Znaczenia

1. »zrobiony z żelaza; zawierający żelazo«

– Trzeci sposob iest rodzenia się pomieszanych wod/ ktory práwie z trafunku bywa/ y ktory sposob wszyscy kładli/ ktorzy iedno o cieplicach cokolwiek pisali: to iest/ kiedy woda płynie po siarczystem dnie ziemie/ álbo też po tákowych ktore żelażną ma w sobie máterią/ albo innego iákiego kruszczu: tedy płynąc po oney ziemi/ bierze w się y mocy cokolwiek/ y przyrodzenia y zapáchu onego kruszcu. SykstCiepl 59-60.
– Przy srogim Filarze albo raczy narozniku było iakies okno w ktorym srodze gruba żelazna krata. PasPam 59.
– Tę trawę rwą Osękami zelaznemi. PasPam 65.
– Przy tej roli wołów para wielkich, siwy z czarnym , które taksowano na zło[tych] 90, koń 1 dobry, także zło[tych] 36, pług dobry porzonny, bron parę porzonnych, kół sztery, parę nowych, parę obkładanych z okowanemi piastami, oś kowana, ciężadło okowane, jarzmo, kolesa, półkosek nowy, szla z nowemi postronkami, wagi dwie, dyszlowa i przednia, obiedwie okowane, letry wielkie [z] żelaznymi wiciami, drugie wozowe, sani porzonne dla podróży, gnatki, sanki małe, włóki do siana, drugie do nawozu, na zimę osiane dobrze, pszenice wierteli 9, żyta wier[teli] 2 i miarek 5, z tego siania Wołkowi snopów dwa, a Krajowskiemu trzeci. KsJaz 46-47.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

– Gdy tedy Elearowie niespodziewanie pod miasto przyszli, [...] co żywo do miasta uciekało, a osobliwie panowie wojacy, w żelaznych basztach, z ciężkiemi muszkietami, ktorych [...] niechcieli wpuścić panowie Opolanie, a owi też szturmem raczej dobywać się do miasta chcieli, aniżeli przed bramą od Polaczków być wysieczeni. DembPrzew 59.

– Potym [zioła] miedzy dwie blásze żelázne/ á na pálec wzmiąsz [...] kładą. SyrZiel 122.
– W niej [łazience] piecyk malowany nowy, kociełek miedziany nowy na łańcuchach i hakach żelaznych wiszący i blacha żelazna. InwKal I 104-105.
– Z izby bokowej komora, w niej piec polewany, z kominem i blachą w nim żelazną, okien szkalnych w drzewo dwie. PiotBrań 413.
– Były tez ręczne pociski ktoremi Rzymscy zołnierze tak zręcznie ciskali iz niemi mierniey nizeli z łuku strzałami do Celu trafiali, a w co trafili tedy by tez w zelazne blachy rzecz uzbroiona była, na skroz ią przebiiali. SzołHist 19v-20.
– Podstaw pod nos chorego blachę żelázną rospaloną, żeby na nię krew kápáłá. PromMed 98.

– Po nich idą Pancerni, po Pancernych wSworze Z dragony wSwietney Łosi RaitaryaSkorze ToszPiechota, zelazną głowy kryta blachą. PotWoj 88.
– Oboyczyk szyię wscięga, gdzie czołdary były Perłowe, a zas blachy zelazne zakryły Tył y przod piersi. DrobOpow 43.
– Zelaznymi się blachy męznie uzbroiwszy [Jagiełło] Dosiądzie pod Rumelskim siodłem cisawego konioa. DrobOpow 108.

– Le choc des armes. Armorum incussus [...] Uderzenie tętęń żelazney broni szczęk, brzęk. DanKolaDyk I, 305.

– Do roley záś lemieszá y z kroiem potrzebá/ Ktorym więc rolą orzą chłopkowie dla chlebá/ Trzebá też y rádlice ktora pod orána/ Bywa náprzyk záś oná rola vrádlona. Trzebá ieszcze do tego mieć żelázną bronę: Ktorąm włoczą oráną rolą zásię onę. RoźOff L3.
– [Dawid] łupow z miástá wyniosł bárzo wiele. Lud też ktory był w mieście wywiodszy/ podał pod piły/ y pod brony żelázne/ y pod siekiery żelázne/ y wegnał je w piec cegielny. BG 2Sm 12, 31.
– Do tej rolej prętów półośmiu odbiera Błażej Tatuszyk koni parę, wołów parę, wóż bosy, pług, radło, brony żelazne. ActScabVet 117.

– Kuná żelazná/ Collare, is [...]. Kn 336.
– Trochę niżej są więzienia, Według inszych zasłużenia; Tuż kuna żelazna w słupie Przy wschodzie — na dziewki głupie. JarzGośc 13.
– Tedy go obnażywszy, tak jako się rodził, Do słupa, który dawno zbójecką osmrodził Niejeden łotr posoką, gdy się wszyscy suną, Żelazną mu najpierwej szyję ścisną kuną; Ręce potem, aż z stawów wystąpiły członki, Wspak wykręciwszy, wiążą twardymi postronki, Aż i nogi. PotZacKuk I 577.

– Od wrót z Kalisza do dworu jadąc, stodoła mała, wrota dobre z deszczek dartych, na biegunach, z kuną żelazną dobrą; drugie wrota na pole na wiciach, deszczkami staremi poprawne; ściany przyciesi z gruntu złe, podparte, tylko miejscem słupy podpierają i utrzymują. InwKal II 15-16.
– Do jednego bojowiska wrota z deszczek dartych osicowych, na biegunach, dobre, z kuną żelazną. Naprzeciwko tych drugie takoweż, bez kuny. InwKal II 16.
– Wrota stare, trochę poprawne, kuna żelazna z kłódką. InwKal II 19.
– Między tym płotem są wrota w pole podwójne, po jednej kunie zielaznej u góry mające, z poręczą. InwKal II 184.

– Berło nie złote/ nie srebrne/ ále żelázne; á to dla tego/ iż iáko żelázo mocne/ ták moc Apostolska wielce iest potężna/ gdy tárga y odcina powrozy grzechowe. BirkNiedz 365.
– Moc rozgrzeszánia dána Apostołom, iest berłem żelaznym. BirkNiedz 365.
– Wielka záiste moc się dáie mężom Apostolskim nád narodámi ktore posieść mieli/ y zhołdowáć ná imię Chrystusowe. Dziś się to żelázne berło dáło z Duchem ś. gdy roskazano narodom wszytkim áby przez pokorne poddáństwo oddáli się Chrystusowi/ czyniąc to co Apostołowie święci roskázuią. BirkNiedz 365.
– Kazánie Pierwsze. O Sákrámencie Pokuty ś. y o przyrownániu iey do berłá żeláznego. BirkNiedz Spis treści.

– Taż samá GALLIA znowu dzieliła się u starożytnych na Galliám Braccatam, od stroiu kosmatego czyli od obowia włosem okrytego rzeczoną; albo od botow żelaznych zbroynych. ChmielAteny II 42.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

(wariant I):
– Iákoby ná Niemieckim kazániu był. Iákoby też o żeláznym Wilku báiał. RysProv C1.
(wariant II):
– Iákby mi o żéláznym wilku báiał/ iákbym ná Niémiéckim kazániu siédział/ v. Nié rozumie. Kn 230.

2. przen. »silny«

Związki frazeologiczne

– Niewiástá urodziłá syná płci męzkiey, ktory miał rządzić wszytkie narody w berle żeláznym. BirkNiedz .

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych