ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

M.		afekt
D.		afektu
C.		afektowi
B.	uż. nżyw.	afekt
N.		afektem
Ms.		afekcie

liczba mnoga

M.	uż. nosob.	afekta \|\| afekty
D.		afektów
C.		afektom
B.	uż. nosob.	afekty \|\| afekta
N.		afekty \|\| afektami
Ms.		afektach

Etymologia

łac. affectus

Znaczenia

1. »uczucie o zabarwieniu dodatnim lub ujemnym (często erotyczne); chęć, pragnienie czego, namiętność, żądza«

– Iałmużna zwykła pomoc iednać sługom Pańskim [...] ktorzy [...] niepospolite dary od P. Boga miewali za to/ iż szczegulnemi affektami vmarłych dusze ratowali. BirkSkar 21.
– Stałá według krzyżá Iezusowego Márya mátká iego. Zgołá on po wierzchu/ a tá wewnątrz krzyż cierpiáłá; oná sámá sobie ná krzyż byłá przybita/ stoiąc wedle krzyżá/ sámá sobie przez áffekt mácierzyński byłá nieiáko krzyżem. BirkOboz 29.
– Tasz y mnie wola Bogow uniżyła/ Ktorey do czasu posłusznym bydź muszę/ Aleś ty z ktorych Syrt się urodziła/ ze cię affekty swemi nic nie ruszę. TwarSDaf 110.
– On [Jaś] tak się zawstydził swego afektu oziębłego do języka niemieckiego, że też od tego czasu koło niczego czasu więcej nie trawi jako koło niemczyzny. ŁugowPodr 109.
– Przyczyna druga zatrudnionych konkluzyi dla przewrotnych afektow: z ktorych pierwszy Chciwość. OpalŁRoz L1v-L2.
– Nasladuy go [bliźniego] ale Bez zazdrosci y złego ku niemu affektu. OpalKSat 50.
– Sam [atrament] bez afektów, różne w ludzi leję: Gniew, miłość, żal, śmiech, bojaźń i nadzieję. MorszAUtwKuk 196.
– Komu swe żądze rozkazują Y prywatne affekty/ niegodzien wolnego Niegodzien y ślachcica Tytułu. DobrGram 483.
– Mnie ani dobre mienie ani gładkość ktora w owey dziewczynie niewypowiedziana była przytakim rozumie y niezwyczayney Stanowi swemu nauce Ale affekt iey ktory sobie do mnielichego Człowieka urosciła a poprostu in Plurali mowiąc uroscili. Bo iako oney samey tak Rodzicow oboyga. PasPam 75.
– Takto uprzykrzone w młodych ludziach są affekty. PasPam 75.
– Wolęntarz to iest w Ciele Ludzkim Affekt Moia wielce MScia Panno ktory od inszych zmysłow zadnych nieprzyimuiąc Ordynansow swoią własną rządzi się Imprezą. PasPam 80.
– Musiała bym w tym miec Sumnienia skrupuł, gdy bym widząc W MM Pana affekt szczery, nie miała go podobnym oddawac affektem. PasPam 224.
– Iuz mi tez y zal było owey kobiety widząc iey wielki affekt. PasPam 224v.
– Sędzia sprawiedliwością, nie afektem ma się rządzić. WisCzar 49.
– Maią bestie swoie pewne głosy ktoremi albo radość albo gniew albo inny affekt wyrażaią, a psi zaś wyciem smutek okazuią. TylkRoz 176.
– Iezeli o miłość idzie kochaycie Boga Oyca Miłosierdzia, kochaycie Mezow y własne dzieci y tym wzaiemny sobie affekt zarobicie. HistŚwież 222.
– Defekt duchow ożywiaiących, ktory pochodzi z postow zbytnich [...] z aprehensiey [...] z affektu nieporządnego [...] sprawuie drzenie [serca]. CompMed 173.
– Zaboliwała [Beralda], że musi mięszkać z Człowiekiem iey bardzo nieprzyjęmnym, a nieusłyszeć oswym Kochanku, ktorego iednakim zawsze affektem kochała. PrechDziałKaw 62.
– W przybieraniu sobie w Stan ten [małżeński] przyjaciela ślepo się affektow naszych rospościera demokracya. DanOstSwada II, 18.
– Jam to z miłości szczegulney, z affektu Ku wam uczynił, kompassyą zdięty. DrużZbiór 394.
– Istoryą [...] tak barzo niepomiarkowane affekty ludzkie cudzey sławy pofałszowały/ aż ledwie co w niey zostało z głosu pospolitego. DembWyw 7.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

afekt przyrodzony:

– Afékt przyrodzony/ vide Miłość. Kn 4.

bez afektu:

– Każdy rzeczy wiadomy a bez affektu na nie patrzący/ osądzi że nie mnieyszy/ ale większy pożytek inni/ aniżeli Jezuici/ że szkoł swych maią. SzemGrat 12.
– Czytelniku. Dawam, pod uwagę twoię tę krotką pracę: oto cię prosząc, abyś o niej z rozmysłem y bez affektu sądził. OpalŁRoz A1v.
– Niech vważy, kto bez affektu sądzi Machiawelską potwarz, iadem złości zaślepioną, y dla tego tak grubo błądzącą. LubJMan 55.

Związki frazeologiczne

kogo do afektu przyjąć || kogo w afekt przyjąć:

– PHYLLIS [...] Demofoonta, Syna Tezeuszowego z woyny Troiańskiey powracaiącego, y do domu, y do affektu przyięła; wziąwszy wprzod od niego słowo, że [...] miał ią poiąć za Zonę. OvChrośRoz 11.
– [Hypsipyle] Jazona [...] pod dach y w afekt swoy przyiąwszy, bliźnięta z nim miała; ktory dał iey słowo, że [...] miał się z nią ożenić. OvChrośRoz 68.

w afekcie być:

– Ciebie iedyną pierwey, niźli znałem, Y niźlim widział, serdecznie kochałem Wprzodeś w afekcie była, niźli w oku. OvChrośRoz 222.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Afekt naylepszemu Nieprzyjaciel rozumowi (ba y Sumnieniu). DobrGram 379.

– Afekt/ nałog/ przyrodzenie/ zataić trudno/ wnet się wyda. KnAd 730.

Przenośnie

Kruk odmieni się w piękną y śliczną gołębicę/ ktorey piora/ to iest affekty łsknąć się będą od srebra czystością.BirkNiedz 186

2. »poruszenie wewnętrzne, uniesienie, wzburzenie«

– Affektow wielkich y niepomiernych/ iako to zagniewania wielkiego/ abo też frasunku y smutku strzedz się trzeba. SykstCiepl 182.
– Wielcy oni Heroes z sobą się żegnaią/ A prze affekt ledwie łez w oczu dotrzymaią. TwarSLeg 46.
– Dzielne serce, w affektow pierwszym poruszeniu, Z trudnością się dozwoli przywieść ku zniżeniu. CorMorszACyd 135.
– [Konstanty Hrehorowicz] wypadszy napodworze Ioł mie napoiedynek Wyzywac widzącmię bez Czeladzi Iakosz będąc Vwiedziony Afektem Sam wypadłem. PoczOdlPam 119.
– Dotąd się gryzł, dotąd się gniewał dotąd sapał Asz krwią Osman Affectu wsobie zgasił zapał. PotWoj 29.
– Gniewam się. Znać po cerze, niemasz czego chwalić, Że się męczyć, że się dasz afektowi palić. PotFraszBrück I 419.
– Przez ogon zwierz pokazuie swoie afekty gdyż spik ktory w nim iest łączy się z mozgiem z kąd fantazya rozkazuie apetytowi y namiętnościom: dla tego lew gdy się gniewa ogonem biie w ziemię dla duchow poburzenia. TylkRoz 190.
– Chciey impet serca swego affektem zdięty fraenare, mile od Boga przepuszczoną z rąk Iego przyiąwszy calamitatem. DanOstSwada VI, 7.
– [Cierpiąca wymioty] osoba ma od siebie oddalić wszelkie turbacye, apprehensie, affekta nienależyte, ma się strzedz gniewu. VadeMed 237.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Baczny swe afekty zawsze moderuje, I, coby z nich urosło, pierwej upatruje. VerdBłażSet 64.

3. »przychylne nastawienie do kogo, czego, życzliwość, poparcie, sprzyjanie komu, czemu, często wyrażane jako formuła grzecznościowa np. w listach, przy powitaniu«

– Nie wszyscy ludzie do iednych Kościołow/ abo Zakonow maią affekt. SzemGrat 350.
– A zem tego X. Biskupa [Kujawskiego] wspomniał przydam oraz o niesłychanem iego ku nąm affectie. OpalKListy 284.
– [Herb] Lwowskiemu Miastu Nadał Systus 5 Papiez z Wielki Łaski y affektu przeciwko Miastu temu dla Zasługi przeczyw Kosciołowi Rzymskiemu. HerbOr 251.
– NaSeymiku Gromnicznym byc nie mogłem dlapodziękowania za dobre Afekta. PoczOdlPam 121.
– TuRaduł swą zyczliwosc, y affekt nie zmierny Przeciwko nam wyswiadczy, wPrzemowie obszerny. PotWoj 168.
– Po przywitaniu i oświadczęniach afektu, pierwsze pytanie, co słychać? co za nowiny? MłodzKaz I, 1.
– De Reliquo w zwykłym moim y nieodmiennym affekcie pisze sie we Gdansku dj 10 Marty 1705. RadziejKor 137v.
– X[ię]żna IEymC Sama pisze List z klarygacyą prawdziwey przyiaźni y afektu. SapADiar 173.
– Iuż postanowieni Hetmani y Kanclerze każdemu potrzebni, każdy się o ich przyiaźń y afekt stara. KonSRoz 87.
– Byle [królowie] zawsze pamiętali, że nie przez urodzenie swoie, ale przez nasz affekt korony nabyli. LeszczStGłos 26.
– BRITANICUS RYBA [...] Człeka do siebie wabi, iako mu prezentuie affekt y przychylność, tak nic się złego nie spodziewaiącego pożera. ChmielAteny1755 I I, 525.
– Na Kazaniach Warszawskich, często oświadczałem miłość moię, y affekt gorący do Vniey ś. w Ruskiey Religiey. BirkRus F.

Związki frazeologiczne

w afekcie być u kogo (sz. zm.):

– Matka Jego [krewnego Radziejowskiego] Towiańska w wielkim affekcie będąca u Prymasa dziwnie exagerowała owę urazę i buntowała Sapiehów. OtwFDzieje 38.
– Poki authoritas Senatu u młodszych w obserwancyi, młodsi u starych w afekcie, [...] poty Oyczyzna y pokoiu szczęśliwa, y na woynie nieprzyiacielowi straszna. DanOstSwada 8.

komu afekt konformować:

~ Swiatu Całemu ta Panna [znak Zodiaku] dobrze czyni Dopieroz Swoiemu kto się iey konterfektem wiernie tytułuie Temu Specialiter affekt konformuie. PasPam 272.

Przenośnie

Nie moze kolorowany affekt [...] na ty probie Się popisac gdzie nie przyprawna Uprzeymosc stuki Swoie grontownie Zasadziła Nie ma tam Mieysca Nieszczeroscy.HerbOr 246

4. »zamysł, zamiar«

– Iusz się tego nimal pewnie spodziewac, [...] ze się nieodmieni w affectie Swym w dom nasz ow Cawaler. OpalKListy 111.
– Najświętszy Sakrament bierzemy/ nie tym affektem y umysłem abysmy nim posileni/ iako Zbawiciel nasz dla nas y w nas; tak y my w nim y dla niego żyli; ale pono często żebysmy albo ludzkim oczom/ albo [...] prożney o nas opiniey dosyć uczynili. BujnDroga 238.
– Kiedy się przenosiny dłuzey, jak tey Xięzniczki był Affekt, przewlekały, więc się Zaslubioney Zaslubienice pytał [Karol VIII], jezeli by od paktow małzeńskich Z Przyszłym małżonkiem Swym Zawartych odstąpiwszy Z nim matrymonium Inne chciała. IntrHist 206-207.

5. »ustęp tekstu mówionego lub pisanego, oddziałujący szczególnie na uczucia słuchacza lub czytelnika«

– Piękne i żywe traspozycyje, gęste erudycyje rozsądne wedle miary słów przybranie, akcentów i affektów zgodne pomiarkowanie [...] Coż nad to milszego czytać się może. LubSArtPol 216.
– Kiedy teraz na swieze mieysce moie, ta bardziej Połoznica nizeli Zona twoia nastąpiła tedy zaraz wszytkie dobre porady moie ztępiła y afektami swoiemi tobie pochlebnemi wszelką twoią fortune zagubiła. SzołHist 15v.

Użycia metajęzykowe

- Substantiva nomina. [...] Affekt Aforyzm Alchimia. WojnaInst 157-158

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

AFEKT I

*AFEKT II

*AFEKTY, AFEKT III