ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				baba
	D.				baby
	C.				babie
	B.				babę
	N.				babą
	Ms.				babie
	W.				babo

liczba mnoga

	M.				baby
	D.				bab \|\| babów
	C.				babom \|\| babam
	B.				baby
	N.				baby \|\| babami
	Ms.				babach

liczba podwójna

	M.				babie
	B.				babie

Znaczenia

1. »o kobiecie, zwłaszcza starszej; czasem z niechęcią; indyw. stara panna«

– A toć panie Moje zdanie, Staroletnej Baby szpetnej. GrochWiersze 335.
– Nigdy się ja po prożnicy przy babach nie bawię: Gdzie czego sprostać nie mogę, to przez babę sprawię. SejmPiek 44.
– Stárká/ vide Bábá 2. Kn 1062.
– Pozwaląm iak tak młodszym ale tobie Babo Piesczotkami się bawic, pfe brzydki szpeciaku. OpalKSat 28.
– Białogłowy nie chcą żadną miarą, aby Choć im lata dokuczą, miano ich za baby. MorszAUtwKuk 329.
– Iuz nas o tę Woynę y baby konfuduią. PasPam 199.
– Das alte Weib/ Bábá f. MalczWok A3.
– Coli zá zábawa w tym domu okopciáłym Bábow [w piekle]. AndPiekBoh 40.
– Epithalamium Korwinowi [...] Zostałeś Mężem Babie, mogąc iey być wnukiem. PotPocz 148.
– Już ztąd niebogo miej wróżkę niesłabą, Że rutkę siejąc pewnie umrzesz babą. ZbierDrużWir I 147.
– Y iuz na zwiędłe [kwiaty], choć bezzębney babie, Pożyczą zębow swoich twarde grabie. DrużZbiór 312.
– Woysko oboyga narodów Ordynansami Królewskiemi wzgardziło, obróciwszy Rycerskie swoje odwagi na Dobra Duchowne, i na woynę z babami. ŁubHist 102.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

stara baba:

– Pieniądze lat dziesiątków sześci nie pozbawią, Ani uczynią młodej panny z starej baby. SzymSiel 36.
– Kászleć jáko stára Bába. ErnHand 520.

dziad z babą:

– Dał Pan Bóg rodzicielce mojej z powtórnym małżonkiem syna Jana [...] Patrini byli: dziad z babą. WierzbKon 132.
– Iako nieme głąbie Rowno Dziady z babami wkrzywe karki rąbie [Turek]. PotWoj 109.

bałamut baba:

– Delira mulier. BAYKA bayarka głupia bałamut baba. DanKolaDyk II, 447.

publiczna baba:

– Uczyńmy iedno Rozdział tego słowa Publicanus aż będzie publica anus Publiczna Bábá. MłodzKaz I, 255.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

od przysł.: Baby sobie troje niewidy pod kądzielą bają.

– Táki to testáment y taki wagi, iaka Ewángelia bab, kiedy sobie troie niewidy pod kądzielą báią. WisCzar 90.

– Babá z wozu/ kołom lżej. RysProv 12.

– Baba z woza kołkom lzey. PasPam 75.

(wariant I):
– Taż baba na tychże kołach. VerdBłażSet 92.
(wariant II):
– Taż przecię baba na tych kolech bywa. VerdBłażSet 93.
(wariant III):
– Táż Bábá/ też kołá. RysProv Iv.

– Iedná bábá kámień do studnie w wáli/ a dziesięć go chłopow nie dobędzie. RysProv Cv.

– Obawiam się zgoła, aby tysz baby nie dzwigały tesz koła. OpalKListy 72.

– Stroi Bábá firleie/ kiedy sobie podleie. RysProv I.

– Trzebá Bábie ná boty. RysProv Iv.

– Wiédzą to i báby w szpitalu. v. Jáwna rzécz. KnAd 1234.

– Wół rogami, baba językiem kole. MatłBabBad 188.

– Bábá lecąc ze wschodu [= ze schodów] wołáłá/ co dalej to gorzej. RysProv 12.

– Długo ten pokuka co babę oszuka. T III 15.

(wariant I):
– Gdy sam szátan spráwić niemoże/ tám oszustá/ álbo bábę posle. SyrZiel 1079.
(wariant II):
– Gdzie diabeł nie może/ tám Bábę pośle. RysProv B3v.

– Y Bábá śmielsza zá murem. RysProv K2v.

– I bábá zá murem biié. KnAd 1062.

– Kiedy człowiek łąki kosi/ ládá bábá deżdż vprosi. RysProv D4.

Przenośnie

Ja [Merkury], wiesz mój zwyczaj, chytre-m te sylaby przejął wnet potym od stoickiej baby [upersonifikowanej Cnoty w dialogu z Fortuną].MiasKZbiór 216

2. »matka matki a. ojca«

– Ta Gierałtowska była baba matki pana Władysława Wolińskiego. AktaKrak II/1 529.
– Kiedy do herbow nie trzebá się wkupowáć, rzetelnie wiedzą o Dziádu i Prádziádu, o Bábie i Prábábce. MłodzKaz I, 129.
– Herb nazwany Trąby alias Rycerz iako gotu widzisz Szlachetnie Urodzonych Domu Semereykow Trubeckich Matki Rodzicielki moiey, a baby moiey zMatki [...] także tu kład[ę] dla informacyey przyszłego Wieku Dziatkom moim. DrobTuszInf 43.
– Chciał [...] wytracić [...] Dzieci niewiasty y Męszczyzny społem Oyce Potomki Dziady, Baby, wnuki. ChrośAm XIV, 3.

3. ekspr. »żona«

– Kogo masz z sobą. Czy babę czyli dziewkę co to idzie z tobą. Jozef[:] Zonac to panie miły ale zschodzona. KodKon 113.
– Wtem bezecna baba, baba nieszczęśliwa [...] (Czy-ć ją diabeł obudził?), tak jak była wstała, Weszła do nas i kiedy najlepiej, przerwała [miłosne igraszki]. MorszAUtwKuk 327.

4. »kobieta niskiego stanu, chłopka; żebraczka«

– Weźmy z sobą dwie babie, Truchnę i Kromczonkę, Bo też ony na pamięć umieją koronkę. PerDziadGrzesz 410.
– Wedruy dali Bysmy się zas tez sobą nie pokłopotali Bo ia słyszysz tu dziadow ni bab nie noczuię Tylko slachta pąnięta z ktoremi przestaię. KodKon 114.
– Ceres, matká Prozerpiny, szukáiąc corki swey po wszystkim świecie, przyszłá potym do cháłupy, báby niektorey, y gorącem utrapiona żądałá od niey wody. OvOtwWPrzem 201.
– Iuz wychodząc zowey chaty az baba zakasłała w chlewie Z nalezli tedy trzy białogłowy. PasPam 98.
– Każdego roku szołtysi [...] powinni w szpitalu porządek uczynić i jednego z dziadow lub bab starszemi poczynić. OrdPoznKutrz 276.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

od przysł.:

5. »kobieta zajmująca się czarami, tajemniczymi praktykami, wróżbami a. biorąca w nich udział«

– Były dwie bábie ná gościńcu/ ktore goście do gospody przyimowáły [...] czárow iednakich záżywáły. SpInZąbMłot 408.
– Potkał [...] babę/ ktora w iedney ręce niosłá skorupę węgla rozzarzonego/ á w drugiey flászkę wody. StarKaz II, 313.
– Báby czárownice [...] dziatki y dusze ich przed przyięciem krztu ś. morduią. WisCzar 43.
– Na Kalwariey gdy Exorczysta Czartow z iedney Baby wyganiał Wołał Czart ze ma dług w Zywczu V Babilona. KomonDziej 164.
– FEE [...] mulieris fatidicae, ou fatiloque [...] WIDMY Czarownice BABY wrożki. DanKolaDyk II, 19.
– DEVINE subst. f. Celle qui l`avenir. Vates Mulier fatidica. WIESZCZKA, wrożka, widma Bábá. DanKolaDyk I, 462.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

delfickie Baby:

– Ledwie rzekł Cyt: [...] Choć z świniami w ieziorze, toną iako żaby Rażem spadną Delfickie, z swych trypodow, Baby. PotPocz 6.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Tylkoć to báby ná dwoie wrozą. BystrzInfZup 25 nlb.

6. »kobieta lecząca (najczęściej ziołami), znachorka«

– Tákże ony báby słow świętych vzywáią/ y nie wspomináią Dyabłá/ ale wszytko nabożne słowá szepcą [przy leczeniu]. SykstCiepl 200.
– Lekuię/ iáko baby zabobonnié/ ábo czáruiąc leczę. Kn 356.
– Długo po roznych [...] kráiách [...] bábách, uleczenia chorobie szukáli. KalCuda 281.
– Dobreż to czásy bywáły, kiedy ná medykow był respekt, i im korony dawano; ale teraz kiedy i báby lekárki, á czásem i ktoś inszy z swoiemi wánnámi zágęścił kray. MłodzKaz IV, 11.
– Jeżeli też bol głowy pochodzi z mácice, Ná to máią baby swe rożne táiemnice. CompMed 42.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

baba zabobonna:

– Bábá zabobonna/ co lekuié nié czárámi/ álé zmyślonemi nabożenstwy [...] Piatrix [...] Expiatrix [...]. Kn 10.

7. »kobieta pomagająca przy porodzie, akuszerka«

– Miłe niewiastki [...] dzieci rodzić iest wąm iákby wrodzona/ dziatki bráć bábom przynależna. CiachPrzyp E4v.
– Bábá rodzących pilnuiąca/ Obstetrix [...] Adsestrix, Assestrix [...]. Kn 10.
– Ianowi Pigłowskiemu/ urodziłá się Coreczká/ tę wedle zwyczáiu przyiąwszy bábá/ urznęłá iey pępek. KalCuda 229.
– Skoro czas przyszedł rodzenia, niewprzody się Baba dziecięcia ręką aze tym obrazkiem [przedstawiającym boginię] dotknęła. PotPrzyp 2.
– ACCOUCHEUSE [...] Obstetrix [...] Bábá, niewiasta przy porodzeniu. DanKolaDyk I, 27.

8. »kobieta służąca, pokojowa, służebna, dwórka«

– Baba iest co sluzy u Wielkobuckie[go] u Skrzypiowie niedaleko Pinczowa. TrepNekLib 62.
– Baba o złym zdrowiu Hernestowej daje znać [...] wołaniem I z ciężkim bieży baba narzekaniem [...]: Jużci na włosku naszej pani zdrowie! BorzNaw 152.
– Panie stare, czy baby, czy ochmistrzynie, nie pisałem, jeśli pomnę dobrze, aby miały jeździć à la campagne z paniami. SobJListy 399.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

baba ochmistrzyni:

– Dawniejszy świat szczęśliwy [...] Iż wolno było białej płci jeździć, gdzie chciała, Bez baby ochmistrzyniej, co ją w mocy miała. ArKochOrlCz II 443.

9. »kobieta handlująca na targu, przekupka«

– Zdał bys się miedzy baby, co krupy przedaią. KodKon 121.
– Stało i parę działek bez kul i bez prochu, Inszego było ze trzy tysiące motłochu. Wszytki kijacy głodni, którzy miasto walki Wytrząsali biesagi babom i kobiałki. ZimBSiel 158.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Gniewa się Bábá ná targ/ á targ o tym nie wie. RysProv B3v.

(wariant I):
– Wiédzą to i báby ná trecie. KnAd 304.
(wariant II):
– Tom rzekł [...] co sobie baby śpiewają na trecie. MorszAUtwKuk 40.

10. »kobieta opłakująca zmarłego, płaczka«

– Po Krolewiczu lamentuią baby. PotSyl 102.
– LAMENTATION [...] Puścić się w płacz lamenta szlochanie ryczenie iák baba. DanKolaDyk II, 186.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

pogrzebna baba:

– Posprowadzaj [...] pogrzebne baby, Które by po ruskoju za ciałem płakały. MorszAUtwKuk 137.

11. »stręczycielka, rajfurka«

– Ná spowiedzi [...] zeznáłá [panna]/ iż [...] bábá niektora z miástá/ przyszłá ią náwiedzáć/ y między inszemi słowy nie uczciwemi/ [...] to rzekła/ iż [...] chciała ią doprowádzić na mieysce/ gdzie mieszkáią młodzieńcy obywátelo[wie] miástá one[go] nieznaiomi. SpInZąbMłot 28.
– Babo, która przedawasz panienki cnotliwe, Babo, która namawiasz mężatki wstydliwe [...] Babo sekutna, która swoim czarowaniem Przechodzisz i Medeą, i Cyrce, mym zdaniem. NaborWierBar I 176.
– MAQUIGNONNE [...] NIERZĄD trzymaiąca bezecnica sromotnica baba. DanKolaDyk 233.

12. przen. »mężczyzna tchórzliwy, zniewieściały«

– Nie żołnierze/ ále bábym miał pod Chocimem/ ktorzy nieumieli Łáchow wziąć. BirkOboz 47.
– Co g’rzeczy, że Dziurdziego, babę i eunucha, od podołka białychgłów wezwawszy i rucha [z haremu], na tym cierpi [sułtan] urzędzie? TwarSLegK 198.
– Drugie Motivum tey kalumnii, że ten IAN VIII. był bardzo skłonny do płaczu, miętki, delikatny, z tąd się mogł zwać Babą, Białogłową, Niewieściuchem. ChmielAteny II 160.

13. »wiecheć ze słomy służący do zatykania komina od strony izby«

– Na Pawła. Tak masz nos bardzo długi, kuśkę tak niesłabą, Mógłbyś nos kumką zatkać jako komin babą. MorszAUtwKuk 323.
– Do izby drzwi dobre na biegunach, kominek dobry, piec dobry, na górze baba u kominka zła. InwKal I 477.
– Nieuważni gospodarze i gospodynie wieńcami słomianemi, ktore babami zowią, kominy z izby zatykają dla zachowania ciepła. DziałTWilkKutrz 189.

14. »słup o kobiecych kształtach wyobrażający bóstwo, przedmiot kultu«

– Bábá miedziána/ spiżána/ drzewiána. Fistuca [...] Machina [...] vide. Pal [...] Musisz bábę cáłowáć. Kn 10.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

złota baba:

– Przy gębie rzeki Obio iest ieden báłwan stáry iako Bábá trzymáiąc dwoie dzieci ná ręku iedno á drugie v nog ktory obywátele zowią złotą bábą. BotŁęczRel IV 133.
– W Obdorze tákże Sámoiedzkiey Prowincyi był Bałwan ZŁOTEY Baby, ktorey ná ofiarę bito Ielenie y futrá dawáno Sobole; ciepła to była Baba, bo złota y w sobolách drogich! ChmielAteny II 430.

15. »kloc do ubijania«

– Możesz prawie dobrze i nawiększą sztukę prowadzić przez ruchanie wałków OPQ, obracając je [...] prostując wałki i bijąc je na końcu babą. AquaPrax 136.
– Najdziesz i taki [nos], co nim najmocniejsze pale Jak babą wbijać możesz, lub rozkołysanym Ściany rozwalać możesz jakoby taranem, Taki pałce podobien. MorszZWierszeWir I 386.
– Kloc dębowy K Bábą zowią Cieśle, gruby y długi ná połtorá łokciá. SolArch 17.
– Pavicula [...] BABA do ubiiania bruku taran brukowy [...] Ubiiać bábą. DanKolaDyk II, 124.

16. »rodzaj pieczywa a. ciasta«

– Bábá chleb/ vide Chleb żołty. Kn 10.
– Chleb żołty/ bábá/ obártuch/ Libum [...] Panis crocatus [...] Crocotinum [...]. Kn 65.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

baba ciaścista:

– Babe, mit Safran gelb gebackener Kuchen. [...] Baba ciaścista; dobrze się baba wypiekła. T III 15.

17. »gatunek gruszki«

– Báby/ gruszki/ Pyra mammosa. Pomponiana [...]. Kn 11.
– Tobie gruszka nie darmo, i to dobre ziele, I tej bracie nie radzę zasypiać w popiele. Wiesz ich rodzaj? Są panny, baby, muszkatełki, Są gdule i bitarnie, patrzajże omełki. PotFraszBrück I 214.

18. »rodzaj działa, armata«

– W Bramie tesz samey maią bydz postawione mozdzierze y działka babami nazwane; glotami łancuchami szrotami etc. nabite. NarArch 146.
– Działo żelazne, nazwane baba, siedmiofuntowe. ZamLaszGęb 37.

19. »figura w szachach: hetman, królowa«

– Król jest panem i on wygrywa; ten póki się z miejsca nie ruszy, ma wolny skok na trzecie pole, gdzie żywnie chce, bądź jako baba, bądź jako rycerz choćby wolnéj drogi nie miał. OstrorSzachyChom 44.
– Sama bądź ią nazowiecie krolową bądz babą Białagłowa iest, A chce bydz Panią Wszystki szachownice. HerbOr 655.
– Baba. [...] 4) Königin im Schach-Spiel. [...] Babą mu szach dał. T III 15.

20. zool. »ptak z rodziny pelikanów; Pelecanus onocrotalus«

– BĄK, BABA, po Łáćinie Onocrotalus, Truo, má kształt Łábęćia, ále pyska odmiennego, bo długiego, cżerwonego, ná końcu zágiętego. Wolę ma iáko sakwę, w ktorą ryby połknione chowa. ChmielAteny1745 I 509.

Użycia metajęzykowe

- Singulariter N. Tá Bábá G. tey Báby [...] Pluraliter N. te Báby G. tych Bab. WojnaInst 34

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1613

Znaczenia

astr. nazwa własna »gwiazdozbiór Plejady«

– KOpáią go [korzeń lakrycji] [...] w ten czás gdy Báby niebieskie záchodzą. SyrZiel 652.
– Tego, ktory uczynił Báby ná niebie y Orioná/ ktory cień smierci w poránek odmienia/ y dzień w ciemności nocne [...] PAN jest Imię jego. BG Jk Am 5, 8-9.
– Báby/ gwiazdy/ Pleiades [...]. Kn 11.
– Báby, są siedm gwiazd drobnych, ktore są podle siebie ułożone. OvOtwWPrzem 517.
– Baby, gwiazdy, abo pleiades, czyli dżdżownice, drudzy zowią mamki Jowiszowe. MatłBabBad 180.
– HYADES [...] GWIAZDY Báby ná niebie siedm ich iest y záwsze deszcz przynoszą. DanKolaDyk II, 134.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

baby dżdżownice:

– Baby dżdżownice chłodzą czyli chłoszczą z szablą Oriona. MatłBabBad 189.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1661

Znaczenia

nazwa geograficzna - nazwa miejscowości

– Tego starostwa [odolanowskiego] jest posesorem JW JMP Jakub Rozrazewski [...] A to za przywilejem JKM PNM na ustapienie WJMP Piotrowi Opalińskiemu [...] starostwa odolanowskiego z miasteczkami Odolanów i Sulimierzyce nazwanemi [...] także i folwarków Koczura, Glisnice i Baby rzeczonych. LustWielk 103.
– Folwark na Babach. LustWielk 109.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1670

Znaczenia

składnik nazwy geograficznej

– Nimsię słonce nachyli: na Gaurskie Baby [...] Kto pierwszey, Viktoriey nowinę przyniesie Sto Tysięcy we złocie: da [Osman] y konia z rzędem Y znacznem Vrzędem. PotWoj 76.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

BABA I

BABY
rzecz

blp

BABY
rzecz

blp

BABY
rzecz

blp

*BABA II

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

BABA I

BABYrzecz blp

BABYrzecz blp

BABYrzecz blp

*BABA II

BABY
rzecz

blp

BABY
rzecz

blp

BABY
rzecz

blp