ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				kolera \|\| cholera
	D.				cholery \|\| kolery \|\| holery
	C.				kolerze
	B.				kolerę \|\| holerę \|\| cholerę
	N.				cholerą \|\| holerą \|\| kolerą
					cholerom
	Ms.				cholerze

liczba mnoga

	B.				cholery
	N.				cholerami
	Ms.				cholerach

Etymologia

łac. cholera, z gr.

Znaczenia

1. med. »żółć, jeden z czterech zasadniczych ciekłych składników organizmu ludzkiego, którego przewaga nad pozostałymi powoduje porywczość charakteru, skłonność do gwałtownych reakcji, gniewu«

– Generálne ma być, przy mocnieyszym przeczyścienie, przez lekárstwá purguiące rozmáite wilgotności, iáko Kolery, flegmy, Melánkoliey. PetrSInst C2v.
– Kolérá/ wilgotność w ciélé wszélkim iédná zé czteréch. Bilis [...] żołć. Kn 290.
– Smarze szczegulnym sposobem máią swoie zalecenia/ dla snadnego w żołądku strawienia/ gdy im żołądek nie rádzi dawią y cholery poruszaią. HercBan .
– W Flegátykách biáłe [...] włosy, w cholerykách zołte albo czerwone bo táká cholerá. TylkRoz 259.
– Zá tymiż humorámi idą namiętności. Wesele ze krwią. Nádzieiá z cholerą, boiásń z flegmą, smutek z melancholiią się wiąże. TylkRoz 310.
– Im więcey cholery [we krwi] tym większa popędliwość do gniewu. BystrzInfCosm F3v.
– Krew dopieroż inne trzy chumory, meláncholią, holerę y flegmę nie ożywia dusza ludzka. BystrzInfCosm D4v.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

cholera żółta (sz. zm.):

– Szalenie lubo pozbycie rozumu/ iest chorobá z poruszenia wielkiego wiátrow y humorow w człowieku/ iż tákowe ukázowánia rzeczy inácey niżeli są w czuiących/ przez náturálne poruszenie wilgoci bywáią/ iakowe w phrenetikách lub szalonych. Co się dzieie od bládey żołtey y przypáloney cholery. KalCuda 236.
– Rano wziąłem proszek, [...], który mię srodze operował, wprzód womitami, którymi barzo siła samej cholery żółtej wypadło. ChrapDiar I 304.
– Osmy znák iest [kamienia w nerkach]. Náuzea, y womity dla społeczności nerek z żołądkiem przez membránę á peritoneo per nervum sextae coniugationis z ktorych dwie od nogi od zołądká idą do nerek: zkąd flegmá, cholerá żołtá, álbo rdzáwá odchodzi. CompMed 330.

gorąca cholera:

– Tak rzekł [Mandrykard], gorącą wewnątrz kolerą ruszony, A potem Gradasowi pięścią wymierzony Zadał ciężki policzek [...] Ten, co się nie spodziewał i nie wierzył temu, By tak głupio miał się dać uwieść swemu Gniewowi, stał. ArKochOrlCz II 336.

przypalona cholera:

– Szalenie lubo pozbycie rozumu/ iest chorobá z poruszenia wielkiego wiátrow y humorow w człowieku/ iż tákowe ukázowánia rzeczy inácey niżeli są w czuiących/ przez náturálne poruszenie wilgoci bywáią/ iakowe w phrenetikách lub szalonych. Co się dzieie od bládey żołtey y przypáloney cholery. KalCuda 236.

[cholera] rdzawa:

– Osmy znák iest [kamienia w nerkach]. Náuzea, y womity dla społeczności nerek z żołądkiem przez membránę á peritoneo per nervum sextae coniugationis z ktorych dwie od nogi od zołądká idą do nerek: zkąd flegmá, cholerá żołtá, álbo rdzáwá odchodzi. CompMed 330.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Więcey z przysádą Kolery spráwi obrotny w roku, niż flegmatyk zá dziesięć. FredPrzysł D2v.

Przenośnie

Przypomniał sobie król jm. chłopca onego jm. ks. Wyżyckiego podczas sejmu teraźniejszego, do którego strzelił góral jmp. posła cesarskiego na Zamku w okno, pytając się, jak też się sprawa ta skończyła. [...] Gdy relacyją czyniono rzetelniejszą, strasznie exarserat król jm. na tych, którzy się w to wdawali [...] Potem gdy królowa jm. nadeszła, strasznie sie skarżył, że mu tak smaczną potrawę, którą natenczas jadł, cholerą przyprawili.SarPam 308

2. med. »ostra zakaźna choroba układu trawiennego«

– Kolérá/ chorobá. Cholera [...] Cholera, inquit Celsus, stomachi et intestinorum vitium est, cui simul et deiectio, et vomitus adiungitur, adhaec inflatio, tormina intestinorum. al. Cholera est inflammatio sanguinis et chyli. v. Zgágá. addit Gorrae. morbum esse peracutum et letalem. Kn 290.
– Tráfia się tesz chorobá gwałtowna ktora názywa się Cholera, to iest ustáwiczne womity z gorączką wielką. PromMed 142.
– Szosta Chorobá Zołądká iest Cholerá. To iest gwałtowne humorow cholerycznych, ostrych, y zepsowunych [!] przez womit, raz y przez stolce odchodzenie. CompMed 190.
– Nieostrożnie leczony [pewien kawaler polski] znowu na tę fistułę, wpadł katarową malignę [!] do tey przyłączył cholerę z okoliczności processow ustawicznych, z cholerom ziednoczył Hektykę, y w krotkim processie smierć nad nim przewiodła prawo. BeimJelMed 561.
– O Chorobie ktorá názywa się Cholerá. CHorobá zwyczayna Cholerá, iest tá, w ktorey ustáwicznie womity żołte, zielone, z flegmą pomieszáne chorego infestuią z gorączką. VadeMed 234.

3. »złość, gniew, ostre pobudzenie nerwowe organizmu ludzkiego lub zwierzęcego«

– Wiatr/ ktorym żyiemy więcey odmienia temperamentum w nas a żarzy cholerę/ skąd pochodzą sedycye/ naiazdy/ zwady/ ná koniec woyny. ŻędzKom B3v.
– Tákie wroszki są báyki/ iednák ná vkontentowánie P. Plebaná/ ábysię stáruszkowi (iákim się on zmysla) cholerá nazbyt nie wzruszyłá/ á gorączki wielkiey mu nie przyniosła/ pozwolmy mu tą rázą/ to co on práńdykuie [!] z Poznańskim tym málárzem. SzemGrat 51-52.
– Lepsza była cholerá i gniew dobrego Łotrá, niżeli potulność Iudaszá. MłodzKaz II, 241.
– Cholera się po psie rozchodzi, y onego rozpála, woda zwłaszcza zimna chłodzi y gási, á tożby i innym bydlętom zagniewanym pomogło. TylkRoz 188.
– [Biskup chełmiński] Rozgniewawszy się [...] na pewnego pokojowego swego, kazał w oczach swoich kilka razy pokładać i bić, chcąc tym sobie przerwać cholerę. SarPam 251.
– Ia zniewolony gniewem nienáwiścią, holerą, y [...]furią [...] dobywszy páłászá, takem dmuchnął zartkim bułatem. AndPiekBoh 159.
– Był Prałat wstrzemięźliwości wielkiey, lubo do holery znatury skłonnieyszy. NiesKor II 242.
– COLERE [...] CHOLERA popędliwość umysłu impet w zwierzętach ktory ich porywa przeciwko temu co ich obraża, gniew, gniewność. DanKolaDyk I, 319.
– Osoczona niedźwiedzica z małymi [...] od szturchnięcia drągiem dopiro wstała. Z którego ruszywszy się łohwa, chłopa napadszy, nad nim gdy spędzała cholerę, śmiertelny raz zadał pan Morachowski. RadziwHDiar 33.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

z cholerami || z cholerą:

– Gniewa się [Adolf] o to, iże niespał dłuży, [...], Gwałtem powieki zámyka, to mruży, Wypadł z cholerą, spoyżrzy w czystą studnię, W ktorey po słońcu poznał że południe. DrużZbiór 258.
– Gdy się długo ta konferencja bez żadnego skutku bawiła, wpadł Fleming w cholerę [...]. I już się ruszył wychodząc z celi i chcąc odjeżdżać. [...]. Pobiegł [Ważynski] [...] do księcia hetmana, donosząc mu, że już Fleming odjeżdża z cholerami. MatDiar I, 652.
– Suplikowałem, aby i proceder swój prawny [...] suspendować raczył, tedy książę z cholerą mi odpowiedział, że tego nie uczyni. MatDiar I, 718.

w paść w cholerę (sz. zm.):

– Wpadł książę hetman w wielką cholerę i osobliwie na mnie wszystkie złości wywarł. MatDiar I, 279.
– Zalterował się moją relacją książę koniuszy i w cholerę wpadł na grafa Bryla. MatDiar I, 534.

do cholery wieść || przyprowadzić kogo do cholery || przywieść do cholery kogo:

– Szwecya (iáko y inne Krolestwá) skoro się Lutrá przeklętego ięłá/ wpádłá w też przeklęctwá w ktore y Sámárya/ przywiodłá do kolery Bogá Páná swego. BirkNagr 39.
– Czemu Cholerykowi myśli przychodzą do cholery wiodące? Gdzie iákiego więcey humoru tákich fántázyi więcey ktore się z nim łączą, za fántázyią záś idą myśli á u Cholerykow więcey cholery, dla tego y więcey wyobrázenia cholerycznego na fántázyi. TylkRoz 277-278.
– Przyprowadził mię [Dąbski] do Cholery wielkiey Chorego ze mało mię paraliz nie zaraził. SapANot 80.

z cholery złożyć:

– Innych Wodzow rozruch taki ztrwozył Caezar nąń nawet z cholery nie złozył. LucChrośPhar 147.
– Tym czásem, co się wprzod fortuná sroży Z cholery swoiey obaczona złoży. OvChrośRoz 227.

z cholery:

– Antonowa Zona z tego swiata Fulwia zeszła; wszech niezgod przyczyna; Ktora niemogąc przez się y przez brata Aegyptu zmierzyc, y zwiesc Antonina od Kleopatry; Baccha od Wenery W chorobę z gniewu wpadła y z cholery. ChrośKon 381.
– Dziesiątego Zołnierza rozssiekać kaze [Solimann] jezeli mu wprędce fortecy Oblęzoney nie dobędo, lecz z tey Cholery cięszkiey Zachorował, y nocy następuiącey umarł. IntrHist 119.
– Zaczęła z cholery skakać jagoda lewa na twarzy podskarbiego. MatDiar I, 509.

cholera psia:

– Cholera psia bárzo iest przeciwna wodzie, gdyż kiedy się zapáli, we psie wściekłym, dziwnie go boiącym się wody sprawuie. TylkRoz 188.

w cholerach:

– Tedy się znowu na niego [grafa Bryla] barzo rozgniewał [książę koniuszy]. [...], znalazłem tedy księcia koniuszego w cholerach i powiedział mi, że dał skrypt resignationis koniuszostwa lit. staroście daugowskiemu. MatDiar I, 534.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

spuścić z cholery:

– Szkodaby Wenery, Tak lekko wazyc Daulecie ma rada, Choc iey nie lubisz, awzdyc potrzy z Cery, Niech ci iedno raz wserce iey Syn zada, Podobnospuscisz cokolwiek z kolery. PotSyl 23.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Więcey z przysádą Kolery spráwi obrotny w roku, niż flegmátyk zá dziesięć, (dla tego się rzec może: Obrotny iák dwá rázy żyie). FredPrzysł D2v.

Użycia metajęzykowe

- Polonicae dictiones à Latinis & Graecis sumptae, parùm vel nihil mutatae. [...] Substantiva nomina. [...] Chárakter Cholerá Choleryk. WojnaInst 157-158

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

CHOLERA