ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (cud, cudo), SXVI (cud, cudo), Kn (cud, cudo), T (cud, cudo), L (cud, cudo; XVI-XVIII), SWil (cud, cudo), SW (cud, cudo), SJP (cud, cudo)

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

M.	m		cud \|\| czud
	n		cudo
D.			cuda
	m		cudu \|\| czudu
C.	m		cudowi
B.	m	uż. nżyw.	cud
	n		cudo
N.			cudem \|\| czudem
Ms.	m albo n		cudzie
W.	m		cudzie

liczba mnoga

M.			cuda \|\| czuda \|\| cudza
D.			cudów \|\| czudów
	n		cud
C.			cudom
B.			cuda
	m	uż. nosob.	cudy
N.			cudy
	m albo n		cudami \|\| czudami
Ms.	m albo n		cudach

Znaczenia

1. »niezwykłe zjawisko interpretowane jako skutek działania Boga«

– Okrzciwszy się z Bożkámi z drugiemi dziwámi/ Gdy Bog wielki w tę ziemię záwitał z cudámi/ W to przysłowie wen dáley przy imieniu dawnym/ Zostáłem Wándálinem [...]. JurkWan A2.
– Do tego sklepu, w ktorym smiertelna zewłoka Lezała w drogiey trunnie wielkiego Proroka Od dawnych wiekow mało słychanemi cudy Obszedszy ią trzy razy wchodziły obłudy. ArKochOrl 24.
– Widziemy co sie dzieie przecie nicz niedbamy Bo temu [człow]iekowi tych cud odpusczamy [...]. KodKon 26.
– Dusza Ach? ach mnie o Boze zywy Coz to za cud tak strasliwy. KodKon 153.
– Cud/ cudo/ Miraculum [...] Prodigium diuinitùs factum [...] Prodigium, portentum, ostentum [...] Triportenta deorum [...] Res supra naturae vim et ordinem effectae [...]. Kn 89.
– Podobne cudom sług swoich y Antichrist sprawi: co do natury rzeczy/ mocą czartowską/ ale fałszywe/ co do sposobu cuda/ y do oszukania. KalCuda 78.
– TERATOURGEMA lubo CUDA ktore były tak w samym Swiętocudotwornym Monastyru Pieczarskim Kiiowskim. iako y w obudwu Swiętych Pieczarach. KalCuda A.
– Gdy ci Práwosławny Czytelniku przynoszę Swięte Cudá Monástyrá Przebłogosłáwioney Rodzicielki Chrystusá Páná/ Pieczárskiego Kiiowskiego/ snadź y to sáme przynoszenie Cudem zechcesz báptizowáć. KalCuda d.
– Cemu y Rodzony Je[go] Msc zadziwszy się przyznal ze cud rownial sie onemu Cudowi w Kanie Galilieyskym. AktaBab 37.
– Ták wysokiemi cudámi tá Pánienká obdárzona byłá/ iż ná Generalnych Kápitułách/ áby się stáráno o Beatificátią iey zlecono było [...]. OkolNiebo 13.
– Rozmyslay boleść Matki nad Synęm w grob złozonym. [...] Te dźieie widáć było z roznych ćięni Z farbistych Krusczow, z złota, y z promięni Iusz y znich y Koral, y Rubin gorący Iusz y Alabastr y Smaragd smieiący Patrzał á tęn cud nad to bił w powieki Ze nie znác Misterstw, w tych Subtelney ręki. OblJasGór 142.
– Dość cudu sam deszcz: bo niem miękczy się ziemiá, rosi się zboże, chłodzi się powietrze, pęcznieią iágody, podbieráią sie brzegi, ieżą się wáły. MłodzKaz II, 352.
– Ale to dziw! to nie poięte dobroci Boskiey cudo! że Bog ták zacnych Aniołow straciwszy/ pierwsze Rodzaiu ludzkiego Książętá wygnawszy [...] mnie/ com go y częściey y ciężey tak wielekroć obráził/ y Bogiem moim wzgardził/ do tych czas cierpi! BujnDroga 33-34.
– Czy może bydź iedna rzecz oraz ná dwu mieyscách: Sposobem náturálnym to bydź nie może, ále przez cud bydź może. TylkRoz 15.
– Dyabał [...] za włozeniem Kaptura iego ktory tenze Swiety za Zywota Nosił na nie do Szyie wypedzony wołaiąc te słowa Odrzoczcie precz te Smrodliwą Paruche tego zgniłego co mie z tyłu trapi y Insze Czuda stały sie iawne przy tey Commissiey. KomonDziej 117.
– [...] Krolestwu y Narodowi Polskiemu za podwyszeniem Swiątobliwosci y roznych Czudow w Kosciele Bozym pociecha sie stała y do Kanonizatiey iego Swietey pretko Okazyia była [...]. KomonDziej 117.
– Ktory Czud y iego Votum przy Grobie tegoz Swietego Stanisława Kazimierczyka to iawnie pokazuie y Swiadtkiem iest ktory widocznie Kazdemu wymalowany z Opiszania tego Czudu I[eg]o Mści Pana Piotra Komorowskiego w Kosciele Kazimierskim przy Krakowie. KomonDziej 124.
– Roku Panskiego 1650 Obraz Naswietszey Panny Mariey w Kapliczy Wniebowziecia iey Chwalebnego przy Kosciele Zywieckim Nowo Czudami Obiasniony iest y Ochedostwem przyozdobiony [...]. KomonDziej 147.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

cud boski;
cud boży;
cud Pański (sz. zm.) || cudo Pańskie:

– Ták Woyciech święty vcząc Páńskiey drogi/ Zábit od Prusow Ciáło w okup drogi Chábry kupuiąc/ trochę waży złotá/ Aż miło wspomnieć cud Boski zna cnotá. JurkPieś D.
– [Siostra Cecylia] wielu cudow Boskich oczywistym świádkiem/ przez modlitwę Swiętego Dominiká vczynionych byłá [...]. OkolNiebo 4.
– Y ktoż się nie zádziwuie cudom Bożym/ y nie záwoła z wielkim sercem: Poznałem ia Pánie/ iż wielki iest Pan? BirkOboz 59.
– Zbiera oczy po wsytkim świecie Psálmistá ś. áby obaczyły Cudá Páńskie/ ktore Pan czyni z ziemią swoią [...]. BirkOboz 55.
– Obaczywszy się tedy bydź uzdrowionym/ pocznie on trędowáty dzięki oddáwáć Panu padszy na twarz swoię/ y to cudo Páńskie pocznie przed ludem wszytkim wysławiáć. StarKaz 273.
– Mowi Theophylactus: kiedy Fáruzowie i Skrybowie Pańskie cuda taxowali, niewiástá prosta i zdrády niemáiąca, one wielbi. MłodzKaz III, 266.

cuda czynić I (sz. zm.);
cuda sprawować:

– Czynił cudá pożyteczne Chrystus nie ná dziwy tylo/ ále ná pożytek ludzki. BirkNiedz 89.
– Będzie to tedy ekstraordynaryjna łaska boża, jeśli nie zginiemy na wiosnę. Siła to już mądrych ludzi widzi; ale więcej zaślepionych, którzy rozumieją, że P. Bóg dla nas cuda czynić powinien i że On nas sam obroni. SobJListy 343.
– [...] cuda czynić na świecie, Jego [Boga] jest robota. Jego palcem Chrystus Pan, Chrystusowym ludzie Czynili, byłli ktory znaczny w jakim cudzie. PotFraszBrück II 11.
– Cud. *Cudo 1) Wunder, Wunder-Werck [...] un miracle [...] § 1) cuda czynić [...]. T III 162-163.
– Czego áczkolwiek P. Bog częstokroć dla doświádczenia/ y karánia wiernych swoich dopuszcza/ przeciwnym wszákże sposobem ná vmocnienie wiernych y chwałę swoię cudá znácznieysze spráwuie. SpInZąbMłot 168.

cud uczynić || cudo uczynić (sz. zm.):

– Potym Aáron uczyni trzecie cudo/ że pluskwy Robáctwo śmierdzące iáko woysko iákie pocznie po powietrzu latáć [...]. StarKaz 13.
– [...] to iedno cudo Pan Bog uczynił w człowieku/ iż w nim ieden iest człowiek podobny sámemu Pánu Bogu/ to iest duszá/ nád wszytkie stworzenia rzecz naślicznieysza [...]. StarKaz 332.
– Cud ci to práwie dobroczynny Bog uczynił z nami, że się mogło cokolwiek prosperi et opportuni spráwić przy ták cięszkim uchwał Seymowych zawodzie [...]. DanOstSwada IV, 1.

cuda dać w czyjeś ręce:

– Cudá ták częste y wielkie Bog zá żywotá y po śmierci iey [Heleny] dał w ręce iey y przyczynie świętey/ iż przenieść w lat siedemnaście ciáło iey błogosłáwione náznáczono. OkolNiebo 23.

cuda podać pod czyjeś ręce:

– Nie iest tedy rzecz dziwna/ iż Bog [...] ták wysokie spráwy y cudá podał pod ręce wolę y modlitwę nabożnych Pánienek. OkolNiebo 11.

cudami słynąć || słynąć cudy:

– Gdy tedy Dánielá błogosłáwioná [...] zá żywotá y po śmierci cudámi słynęłá; teraz niech się do Páná w Troycy Świętey iedynego zá námi przyczyni [...]. OkolNiebo 11.
– Boze od wiekow, ktory słyniesz cudy, Kasz mi go wrocic, tey Tyrrance chudy. PotPer 20.

cudami wsławić (sz. zm.):

– Wspomináią Historykowie/ iż Bog wsławić raczył tę Pánnę Błogosłáwioną/ nie tylko przedziwnemi cudámi/ y też niezwyczáynemi y niesłychánemi. OkolNiebo 12.
– [...] gdy Zakon Dominiká Świętego wziął początki rozkrzewienia z łáski Boskiey/ wiele ludzi oboiey płci/ pod chorągiew pokuty ś. y żołnierstwá Duchownego pośpieszyło/ ktorzy w tey doskonáłości náydowali się/ iż Bog wysokie y oraz pokorne cnoty ich przedziwnemi cudámi wsławić raczył. OkolNiebo 19.

cudami wsławiony;
cudami sławny;
cudami słynący (sz. zm.):

– Pamięć czynimy zacnego/ bogoboynego Doktorá/ Akádemiey Krákowskiey/ cudámi y zá żywotá/ y po śmierci wsławionego/ po wszystkiey Koronie. BirkOboz 71.
– R.P. 1623. Nouembr. 12. w Witepsku ś. pámięci świątobliwym żywotem y cudami sławnego Oycá Iozaphata Kvnczevvicza Archiepiskopá Połockiego okrutnie zámordowáli [...]. BirkRus 13.
– Ták wielce słynącą cudámi Pánnę/ y B. Ambrożego Reliquie/ gdy Miásto y Kościoł Dominiká ś. ogniem spłynął/ y oboie Ciáłá/ Błogosłáwionych pogorzáły [...]. OkolNiebo 37.
– Iestem prawda człek niegodny, áleć przecię nie desperuię, że ten BOG, ktory mię in hoc gradu osadził, doda siły [...] zapomocą Nayśw. Matki przytym Swiętym mieyscu Cudami słynącym [...]. DanOstSwada I, 206.

cud się stał || cudo się stało:

– W Haczowie/ milá z Krosná/ to się cudo zstáło: Vderzył znagłá piorun/ záusznice skruszył/ Ogirn/ Kwef cále spalił/ á włosow nie ruszył. ŁączZwier A4.
– Cożbyś był Emisseński Biskupie mowił o tym, kiedy niewiásty o cudách plotą, o ziáwieniách gwárzą? á ty, choć mężczyźnie, choć temu, ná ktorym się cud stał, głosić tego nie dopuszczasz. MłodzKaz II, 313.
– [...] gdy się cud stáie, czyni Bog co nád práwo którem określił náturę stworzoną, y porządek około niey odmienia, y dla tego cud się nie dzieie bez znáczney przyczyny práwodawce práwá nie ma łácno odmieniáć. TylkRoz 13.
– Cud. *Cudo 1) Wunder, Wunder-Werck [...] un miracle [...] cud się stał. T III 162-163.

2. »coś dziwnego«

– Bogacz Michał Kusnierz miesczanin Crac[owski] wnędzy umarł [...] Cud to beł co Bogacz wnędzy umarł. TrepNekLib 32.
– Ratui mie, moi kochany Bracie wtym razie. Mirae artes adwersarzow, ktorzy mię chcieli tym pospiechem odstraszyc y niedostaniem piniedzy wczym mi niesłychanie przeszkadzaią. Usłyszysz WMP. cuda. OpalKListy 197.
– On zas acerrime instabat, lubo samze był Mediatorem za Krola Nieboszczyka, Sam przywilei dał, Sam assecurował y in fidem et animam (te formalia były.) wział, a przytym 5000 honorary odebrał. Cuda cuda. OpalKListy 521.
– Cud. *Cudo [...] 2) Wunder, ungewöhnliche Sache. [...] un miracle; merveille; un prodige; chose merveilleuse [...] § 2) cudby to był [...]. T III 162-163.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

cud nad cudami:

– Po wszystkim wojsku naszym i cesarskim udano było, żem poległ na placu; jakoż że się to nie stało, jest to cud nad cudami [...]. SobJListy 554.

Związki frazeologiczne

cuda robić (sz. zm.);
cuda czynić II:

– Iam sobie pił na Fantazyią y czeladzi swoiey dawać kazałęm a potym z piianemi ich Pacholarzami Cuda robili w nos im papier zapalali, wąsy im roznemi rzeczami smarowali. PasPam 229.
– Niemcy [...] Nawet y po Smierci znimi [Turkami] cuda robili włoczyli passy z nich darli rzemien na potrzeby z tych passow wykrącali. PasPam 267.
– Cuda robili kozacy nikomu niefolguiąc Białogłowy scinaiąc dzieci rozdzieraiąc y co kolwiek naygorszego wyrządzaiąc im. PasPam 276.
– Tákiego [błazna] teraz trzebá/ coby robił cudá/ Abo ludzi pomamił by iáká obłudá. NowSow B.
– Cuda czynił w ochocie. Kozdy kieliszek sąm mi odnosił y zreki oddawał. Potym visitował in persona y bawił się zpułtory godziny, odemnie non praeventus. Przysięga, przeklina się ze mi chce słuzyc do Smierci szczerze, zyczliwie, bratersko. OpalKListy 385.
– Panna Franciszka cuda czyni, aby zKlasztoru Poznan[skiego] przeniesiona bydz mogła. [...] Od złosci niespowiada się y po pułroczu. [...] Posłuszenstwa zadnego. Bunty, hałasy, wrzawa z Mniszkami. OpalKListy 414.
– Cud. *Cudo [...] 2) Wunder, ungewöhnliche Sache. [...] un miracle; merveille; un prodige; chose merveilleuse [...] cuda w boju czynił. T III 162-163.

3. »coś niezwykle pięknego«

– O szczęsliwy dniu! ktorego Niebo Miastu Wiedniu Cecilią Renatę iáko Cesárzownę nową podawáło [...] Swiatu wszytkiemu zá cudo nieiakie w cnotách wystáwowáło. WojszOr 32-33.
– Jużeś ty u mnie dawno cudem i te Gładkości twojej dziwy znamienite: Cud są postępki, cud są wszytkie cnoty, Dziw głos, dziw postać, dziw insze przymioty [...]. MorszAUtwKuk 245.
– Dzieło przedniejsze pędzla przedniejszego, Cudzie nad świata siedm cudów starego, Najdoskonalsza natury roboto, Pociecho oczu, serc ciężka ochoto. MorszAUtwKuk 262.
– Gładka dziewko, nie bez szkody Widzimy cud twej urody, Bo ona, choć nam jej nie każesz, skryto Rani serca, śliczna Melito. MorszAUtwKuk 297.
– Dámy Bonońskie Szlachetne, iak Grzeczności, ták piękności są cudem. ChmielAteny II 175.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

od cudów:

– Szlachty było w tey Fortecy Szlachcianek postroiło się to od Cudow ta pięknie, ta ieszcze piękniey. PasPam 99.

siedem cudów świata (sz. zm.):

– Dzieło przedniejsze pędzla przedniejszego, Cudzie nad świata siedm cudów starego, Najdoskonalsza natury roboto, Pociecho oczu, serc ciężka ochoto. MorszAUtwKuk 262.
– W tymże Mieście [Olimpii] był Kościoł Jovis Olympii, ktorego cudná statua, między siedm Cudow światá policzona. ChmielAteny II 438.

4. »dziwne stworzenie, potwór«

– Dziw to iest zły Swawola/ towárzysz złośliwy/ Szkodzi z piękną swobodą/ Wolności cnotliwey. Cudo sprosne/ okrutne/ drapieżne/ bezbożne/ Z Kaukazu znisczyć przyszło Láchy nie ostrożne [...]. JurkWan B2.
– [Scylla] niewiedząc/ czy Bogiem był/ czy cudem iákim [Glaukus]: Dziwowáłá się fárbie/ włosom/ y rámionom/ Y wierzchnim/ ktore mu grzbiet okrywáły/ stronom: I temu/ że iego część ostáteczna ciáłá/ Krętym ogonem rybim/ kończyć się widziáłá. OvOtwWPrzem 550.
– Trzeci znak, iż wszytkie bestyie y cudá ábo poczwáry morskie/ zgromádzą się do kupy/ y ryczeć będą áż pod niebiosá [...]. StarKaz 604.
– Tedy moy, nie na Woynę, nastrzały, na Miecze, Syn iedzie? Lecz na obrok obrzydłego cuda, Niech się nad nim ta sprosna, nie pastwi Paskuda [...]. PotPer 20.
– [...] byłby to záiste cud i strászydło Monstrum, gdyby wprzod gęmba byłá niż oczy. Tákich strászydł dość się teraz námnożyło. MłodzKaz I, 343.
– Tam, gdzie Słońce nayniżey chodząc Ziemię piecze, Mieszkáią Sciopodzi, pokolenie Człecze: Ktorzy nie máiąc nogi, w kolenie przegiętey, Chodzą, iáko ná drągách [...] Ná coż było, pod obce niebá iezdzić komu? Szukáć po świecie, máiąc tákie cudá w Domu? Mysmyć to Sciopodzi [...]. PotPocz 46.

5. »zdziwienie; podziw«

– Oto ia y dzieci moie, ktorych mi dał Pan, ná znák, y ná cud Izráelá, od Páná Woysk, ktory mieszka ná gorze Syon. BirkOboz 59.
– Wenus, dla której Cypr jest zawołany Kolebki, z morskiej zrodziła się piany; Perseusz z złota, z ognia wnuk Azopa, Z kamienia ludzie najbliżsi potopa; Ale dziwniejsze Pańskie Narodzenie, Nad którym z cudu zamilkło stworzenie [...]. MorszAUtwKuk 212.
– Na was oczy wytrzeszczeł, Swiat, z niezmiernem cudem Ze tyla garść: ztak wielkiem w szrankach stoi ludem [...]. PotWoj 144.
– [Wojewoda] cudował się wielkim cudem ze kilka-nascie Ludzi wytrzymało tak wielkiej kupie. PasPam 159.
– [...] nie ták mi się sáme odwazne Sztur[my] Nieprzyiacielskie straszne widzą, iáko rozne pogrozki y [na]mowy ich, ktoremi do poddánia klasztor przywieść vsiłował [n]iewymowny mi cud rodzą [...]. OblJasGór 1.
– Bromę w Herbie twym, ciebie: zbroyne widząc w Bromie, Stánąłem wielkim cudem zádumány, bo mię Y strach uiął, przyznam się, z kąd ták nagła Woyná? Miecz w ręku, w ktorych dotąd, krowa byłá doyna? PotPocz 123.

Związki frazeologiczne

nie może wyniść komuś z cudu;
nie wynidzie komuś z cudu:

– Tak wielką zdobycz odniosszy bez trudu, Dłuzey tu zdraycy nie myslą się bawic, Bowiem nie moze wyniść imto z cudu [...]. PotSyl 86.
– Do Xiędzá Piiánice Herbu Korczak. Psá masz Xięże ná Herbie, Psy Bog swego ludu Wodzow zwie u Proroká, to mi jednák z cudu, Nie wynidzie, czemu go, nie w bromie, lecz w Czaszy, Piszesz? gdzie tylko piie, nikogo nie strászy. PotPocz 142.

Znaczenia niepewne

1 lub 2:

– Słysząc ras iakie się Cudza działy w Gradcu w carogrodzie Wyslali tam iednego Na doswiatczenie tych powiesci [...]. HerbOr XVII, 315.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1650

Znaczenia

»trudno uwierzyć«

– Tak Bog ma błogosławic ba cud, ze niespusci Ognia znieba ktoryby y ciebie y dzieci y twe gumna popaleł takze y szpichlerze. OpalKSat 46.
– Cud iednak ieden ze sie postrzedz niemozemy Ani obaczyc zobcych niebiorąc przykładu [...]. OpalKSat 51.
– Cud, że nie możem ślepemu [Kupidynowi] dać rady, Który nie widzi strzały swojej końca, I że przezorne pozwalają nieba Strzelać dziecięciu nie tam, gdzie potrzeba. MorszAUtwKuk 38.
– [Ludgierd] serc naszych ktore wziął przesdzięki Y mnie y siestrze nie oddał náwieki, Jáko zniemi zył ták y vmárł znięmi, O cud isz przes nich zyięmy ná ziemi. OblJasGór 59.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1665-1683

Znaczenia

»dzięki cudowi; w niepojęty sposób«

– [...] zdarzył P. Bóg cudem wielkim, że lubo trzy miał w tym [mieście] nieprzyjaciel meczety, poddał się tej nocy, tj. czwartego tylko dnia od obsydii, na imię moje, lubo nasze wojska, prócz brandenburskich, w to się nie mieszały, dla słabości i chorób. SobJListy 573.
– Ná kąski posiekáne Ciało [św. Stanisława] cudem się zrosło, áby był ieden Pásterz. MłodzKaz IV,13.
– [Chrystus] niechciał cudem przebywáć morzá, ále wolał od siebie zápłácić [...]. MłodzKaz II,153.
– Tego Roku Vcciwa Katarzina Kliska Miesczka Zywieczka legowała do Kaplice przed Ołtarz Nowo wystawiony y Obraz Naswietszey Panny Mariey Czudem ziawiony, na Swiatło Wiecznemi czasy Złotych 100 [...]. KomonDziej 150.
– Dopieroż cudem Pana BOGA bez żadney kontrowersyi, inne postaci mogą bydź ná wyobráżeniu Człeká, iáko się stało z Nabuchononozorem w Wołá zamienionym, z Terydatesem Krolem w Wieprzá transfigurowanym. ChmielAteny1755 I 492.
– A gdy się śpiewa pieśń przed gminnym ludem, Nie podoba się wszystkim - chyba cudem. RzewWWierszFil 493.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

cudem boskim;
cudem bożym:

– Aże iuż tam Cesarscy przez morze się byli okrętami daley ruszyli naszego zaś Czarneckiego w tyle za sobą zostawili; zaczym Czarnecki niemaiąc się czym przeprawić za niemi, krzyknoł na swoich Hey Dziatki, daley dziatki ze mną w morze, y tak zaraz za wodzem swoim wszyscy śmieli skoczyli, y iakoś się osobliwym sztucznym sposobem, a mogę mowić że cudem Boskim, owe morskie wody wpław przebyli [...]. HistBun 51.
– Informowałem się o ziołach któremi [doktorzy znający się na chorobach wenerycznych] leczą wewnątrz i zewnątrz. Są tedy te: pirwszy bahun, drugie suchowirzch, trzecie bukwica, czwarte horyćwit i piąte starodub, po których zdrowieją ludzie cudem bożym. RadziwHDiar 102.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

CUD
rzecz

m
, CUDO
rzecz

n

CUD

CUDEM

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

CUDrzecz m, CUDOrzecz n

CUD

CUDEM

CUD
rzecz

m
, CUDO
rzecz

n