ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (diabeł, dyjabeł, dyjaboł), SXVI (diabeł, dyjabeł), Kn (diabeł), T (diabeł, dyjabeł), L (diabeł, dyjabeł, dyjaboł; XVI-XVIII), SWil (diabeł), SW (diabeł), SJP (diabeł)

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				dyjabeł \|\| dyjaboł
	D.				diachła \|\| dyjabła

liczba mnoga

M.	uż. osob.	dyjabli
N.		dyjabłami

Etymologia

gr. diábolos 'obmówca'

Znaczenia

1. »zły duch, szatan, czart«

– dyábeł RoźOff 124.
– diabły SzemGrat 45.
– diábeł NędzBied 17?.
– Twoy Święty Anioł niechay będzie ze mną/ aby Diabeł zadnego prawa a mocy na mię nie znalazł. PolPar 259.
– Lada diachła ty marzysz! DialPańOkoń 241.
– Dyiaboł ustąpi kiedy Bog ma kogo Skarać. PasPam 76v.
– Dyiabał [!] sąm choc iest Curiosus niema czasu iako zwykł pokazać się Człowiekowi przy Smierci. PasPam 207.
– Dyjabeł GdacPan 146.
– diabłu WisCzar 25-26.
– Diabeł ze łba włosy żywemu otarga, Ciągnąc za nie do piekła. Tak złodziejom nocnym Na szubieńcę, tak czynią drzewom bezowocnym. PotMorKuk III 168.
– diaboł GorzWol 27.
– Dyabeł BirkRus 21.

Związki frazeologiczne

diabeł (jest) (komuś) po czymś:

– DzwonStatGrzesz 279.
– OpalKListy 37.
– PotFraszBrück II 201.

diabeł komuś do mnie:

– NędzBied 7.

diabli zjedli:

– NędzBied 16.

diabeł bierze coś:

– NędzBied 16.

bodaj diabła zjadła || bodaj zjadł diabła || bogdaj diabła zjadło:

– SejmPiek 42.
– OpalKSat 33v.
– NowSow A2.

:

diabeł kogoś zaniósł:

– PerMaćGrzesz 321.
– NędzBied 16.

po diable:

– KochProżnLir 197.

diabeł wziął coś:

– NędzBied 16.
– OpalKSat 21.

diabeł pobrał coś:

– MasDiar 77v.
– OpalKSat 20v.

mieć diabła w sobie (sz. zm.) || przy sobie mieć diabła:

– WIele tákich niewiastek co przysobie máią/ Diabłá/ iedno go w sobie czásem cicho táią:[...] FraszSow B1.
– StarKaz 586.
– OpalKSat 13v.

diabła on wie:

– PerDziadGrzesz 419.

diabła sobie ważyć:

– NowSow B3.

do diabła I:

– OpalKListy 286.

do sto diabłów:

– AktaMusz 58.

idź do diabła (sz. zm.):

– SynKlechGrzesz 382.
– NędzBied 7[nlb].

pójdź do diabła:

– MorszAUtwKuk 321.

pójdź w imię wszystkich diabłów:

– SpInZąbMłot 75.

idź w diabły:

– NowSow Dv.

niech diabeł coś pobierze:

– WisCzar 57.

niech diabeł weźmie:

– GdacPan 158.

przyjdź diable a porwij wszystko:

– GdacPrzyd 32.

ki diabeł:

– SpInZąbMłot 8.
– AndPiekBoh 59.
– PotPocz 153.

lada diabeł:

– OpalKSat 54.

daj kogoś diabłu:

– SynKlechGrzesz 377.
– PerDziadGrzesz 412.
– OpalKListy 305.
– OpalKListy 385.

duszę diabłu oddać:

– GdacPan 161.

diabłu duszę i ciało oddać:

– OpalKSat 21.

diabłu się oddać:

– WisCzar 55.

do diabła II:

– OpalKListy 363.

diabeł nie śpi:

– PoczOdlPam 87.
– PoczOdlPam 119.
– WisCzar 97.

co diabeł przez płot przerzuci:

– ZAcy/ á Orgánistowie/ Bálwierze/ málárze/ Ci wszyscy złe żony máią, kogo Bog chce/ skarze. U nich záwsze iák w browárze/ kłopot/ przeklinanie/ Co dyabeł przez płot przerzuci/ to się im dostánie. NowSow A4v.

w diable nadzieję mieć:

– BirkNagr 53.

diabłu oddać:

– OpalKSat 87.

diabeł wierz komu:

– OpalKSat 54v.

dyjabeł się kogoś będzie pytał:

– Wspomni WMMPan sobie przed kimes po Sądzie Pana Marszałka rzekł Diaboł się iuz kogo będzie pytał wprowadziemy tego [sc. kogo] będziem chcieli. PasPam 195.

jedź do dyjabła:

– Iedz do Dyiabła iedz tez ty do dwoch. PasPam 203.

diabeł wymyślił coś:

– GdacPrzyd 29.

diabli komuś coś dali:

– Ja łáię/ po dyableście mnie wydrukowáli/ Vrtámi wam będę płácił/ dyabli mi was dáli. FraszSow C2.

diabeł kogoś nosił:

– DzwonRusz A3.
– NowSow E3v.

diabeł kogoś prosił:

– OpalKSat 33.
– OpalKSat 45v.

co diabeł każe:

– MasDiar 130.

u diabła:

– Miałem ia Axámitną [czapkę]/ wieręć dáłá gárdło/ Y Axáamit v dyabłá/ y futro się zdárło. FraszSow D1.

do diabła odrzucić coś:

– OpalKSat 33v.

do diabła wyrzucić kogoś (sz. zm.):

– OpalKSat 107v.
– DiarSejm 224.

diabeł (kogoś) wie (sz. zm.):

– OpalKListy 38.
– OpalKListy 234.
– NowSow E2v.

diabeł to widział:

– MorszAUtwKuk 317.

arwon diabłu || diabłu porwono (sz. zm.) || diabłu porwony || porny diabłu || porwan diabłu:

– SejmPiek 73.
– OpalKSat 79v.
– OpalŁPoeta 15.
– NowSow Av.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

(wariant I):
– Gdy sam szátan spráwić niemoże/ tám oszustá/ álbo bábę posle. SyrZiel 1079.
(wariant II):
– Gdzie diabeł nie może/ tám Bábę pośle. RysProv B3v.

– Gdzie Pan Bog kościoł buduie/ tám diabeł káplicę stáwi. RysProv IV, 4.

– U diabła ryby, a pieprz u dwu. RysProv XVI, 4.

od przysł.: U diabła ryby, a pieprz u dwu.

(wariant I):
– OpalKSat 19.
(wariant II):
– OpalKSat 56.

Przenośnie

Pod Niebiossa tedy wynosili mowiąc że to Pana Czarneckiego Zołnierze Anieli, a Litwa Dyiabli [...].PasPam 82
DiabléKn 1034
DyjabłuGdacPij 12
DyjabełGdacPij 20

2. »bóstwo pogańskie, bożek«

– dyabły BotŁęczRel IV 134.
– Dyabły WargRzym 103.
– Diabły DanKolaDyk I, 441.

3. »przezwisko człowieka«

– djabła JazStadListyCz II 182.
– dyabłem JazStadListyCz II 184.
– Dyabeł MasDiar 10.
– diabłem MasDiar 116v.
– Diabeł OpalKSat 38.
– diabeł DiarSejm 233.
– diabłem MatDiar 824.

Związki niejednoznaczne względem znaczeń

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

diabeł leśny afrykański:

– Diabłem SobTDzien 18.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

(wariant I):
– Nie grzyź ze Diabłem orzechow. RysProv IX, 10.
(wariant II):
– Nié gryź z czártem orzéchow. KnAd 598.

Użycia metajęzykowe

- Nominum Bog brát Chłop chłopiec czárt diabeł kát lew oyciec pan pies Xiądz dativus in u terminatur. WojnaInst 24

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1654-1676

Znaczenia

ekspr. »czegoż? ze zniecierpliwieniem, niechęcią«

– Diabłaż MorszAUtwKuk 335.
– A diabłáz AndPiekBoh 54.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

DIABEŁ

DIABŁAŻ