Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

GĘBA

rzecz.
ż
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Notowanie w słownikach
Słowniki notują
Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
M.   gęba
D.   gęby
B.   gębę
N.   gębą
Ms.   gębie
liczba mnoga
D.   gąb
B.   gęby
N.   gębami
Ms.   gębach
Znaczenia
1. »usta; wargi«
  • – Biegli do niey [Alcyny] zapędem, prędcy Delphinowie I z rozdziewioną gębą ogromni wyzowie Głowaczowie y Salpy razem przebiegali I wraz swoie leniwe sny zostawowali [...]. ArKochOrl 57v.
  • – Gęba/ Gdzié zęby/ ięzyk: Ustá/ Os, oris [...] Dentes vtraque parte oris sunt [...]. gęba Polonice [...] significat ipsum foramen quod labra diducta faciunt [...] Bucca [...] vide Wárgá. Kn 187.
  • – Podała mu krolowa zgruszki Łupinę po cukrowawszy ią z wielką ochotą włozył do gęby. PasPam 176.
  • – Mąz iey Gębę zatyka, a ona tym bardziey mastykuie. PasPam 199.
  • – Łacno gadać o ludziach, którzy nieprzytomni; Ale z tymi, co słyszą, panie, trzeba skromniej: Są w gębie zęby na chleb, są na gębę w dłoni, Jeśli swawolny język leda co blazgoni. PotMorKuk III 229.
  • – ZAKNĘBLOWAC knebel w gębę w prawić. DanKolaDyk I, 159.
  • – Całuię. küssen. baiser. § Kiedy ćię pocałuię, trzy dni cukier w gębie czuię. T III 98.
  • – Chociaż ledwie nie mdleje Scholastyk nie ma nadzieje Zażyć spiritum vini. Sub signo amphore sami Uzdrawiają się bańkami Z winnych, miodowych sadzawek Strawnych dostawszy pijawek, Stawią w gębie pod pełnią. MelScholBar II II, 760.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • wszeteczna gęba:
    • – Pies wściekły/ człek wszeteczney gęby/ Szalony/ Iednako ludzi psuią. ŻabFor B4.
  • gęba delikacka:
    • »wybredne, delikatne podniebienie«
    • – Gębá délikacká/ páńska/ Palatum doctum et eruditum. Kn 187.
    • – gęba delikacka, pańska. delicates Maul. une langue fine; goût délicat, excellent. T III 369.
  • gęba pańska:
    • »wybredne, delikatne podniebienie«
    • – Gębá délikacká/ páńska/ Palatum doctum et eruditum. Kn 187.
    • – gęba delikacka, pańska. delicates Maul. une langue fine; goût délicat, excellent. T III 369.
Związki frazeologiczne

  • łgać aż się z gęby kurzy:
    • »bardzo kłamać«
    • – Łże aż mu się z gęby kurzy DanKolaDyk II, 397.
  • gębę zaszyć:
    • »powierzyć komuś sekret«
    • – BOUCHE cousuë (pour recommander le secret d'une chose à quelqu'un: [...]) GĘBĘ zaszyć zalecić komu sekret w czym. DanKolaDyk I, 214.
  • dać knebel w gębę komuś:
    • »skłonić kogoś do nieujawniania niewygodnych informacji za pomocą przekupstwa lub obietnic«
    • – MOWIĄ o osobie przekupioney pieniędzmi lub obietnicami: dać knebel w gębę komu, niedopuszczaiąc mu mowić co wie. DanKolaDyk I, 159.
  • niewyparzona gęba (sz. zm.):
    • »dosadny, wulgarny sposób mówienia«
    • – Chciał bowiem Bog ná tym Mężu pokázáć, czego się w onym drugim żywocie wszyscy Blázgoniowie y niewstydliwi Gębalowie spodziewáć máją, zwłasczá, że owi wszyscy ludzie wszeteczni y plugáwomowni, ktorzy tak gębę niewypárzoną máją, że im z niey nic dobrego nie wychodzi [...] tego doznáją. GdacPan 77.
    • – niewyparzona gęba. Schand-Maul. langue de vipére. T III 369.
  • w gębę komuś, coś wrzucić I:
    • – w gębę wrzucić. 1) in die Fresse wersen. [...] jetter au nez, à la tête de qu. [...] § 1) z gniewu list mi w gębę wrzucił. T III 369.
  • w gębę komuś, coś wrzucić II:
    • – w gębę wrzucić. [...] 2) ins Maul werfen, zuwenden. [...] jetter qu. ch. à la tête de qu. [...] 2) w gębę mu ten urząd wrzucił. T III 369.
  • urzędnik gęby:
    • »królewski kucharz«
    • – LES OFFICIERS de la Bouche chez le Roy (sont ceux qui luy apprestent à manger.) Coqui regii, [...]. URZĘDNICY gęby, stołu, kuchni u Krola, ci co Krolowi ieść gotuią. DanKolaDyk I, 213.
  • człowiek rozpuszczonej gęby:
    • »człowiek kłótliwy, pyskaty«
    • – Lubo háłásy y roskrwáwienie, z dawná zákazáne, iednák y gołe słowá przymawiáiące, ktoremi rospuszczoney gęby człowiek, pod kształtem nie poskromionych żártow, nátrętliwie drugiemu dorzuca, okazyą (by też nayskromnieyszemu) dáiąc do odpowiedzi y porwánia się broni. FredKon 7-8.
  • gęba jak rzeszoto:
    • »o gadatliwym człowieku«
    • – MOWIĄ też o niepomiarkowanym człeku wszystko wymowi co tylko wie gęba iák rzeszoto nic w sobie nie zatrzyma. DanKolaDyk I, 214.
  • gębę rozedrzeć na coś:
    • »chcieć coś pożreć, połknąć«
    • – Turcy [...] kontentowali się samym Podolem, Co byli na Całe krolestwo Gębę rozdarli. PasPam 246v.
  • zamknąć gębę komuś:
    • »zmusić kogoś do milczenia«
    • – A z Boratyncem [Boratynim] Co się stało na Seymie? przestał że bić szelągow? dotąd ich biie Aby Dwor miał czym zyć [...] Swiadkow zwodzić, zamknąć gębę Biskupom. PasPam 194v.
    • – [...] tę wolność kontradykowania zowiemy liberum veto, ktore nigdy nie powinno extendi, ad sistendam activitatem; bo co by to za despotica potestas była partykularnego obywatela, zamknąć gębę całemu wolnemu narodowi, y odiąć authoritatem radzenia o sobie całey Rzeczypospolitey [...]. LeszczStGłos 74.
  • gębę swoją do czegoś nająć:
    • »być płatnym mówcą, występować w czyimś imieniu za zapłatą«
    • – Gębę swoią do promowania fakcyi naięli. PasPam 202.
  • mieć z sobą gębę:
    • »umieć odpowiedzieć każdemu«
    • – Miałęm tez z sobą gębę y konceptu podstatkiem ktoremi ich Ukontentowałem. PasPam 211.
  • gębę rozdziewić:
    • »odezwać się, zabrać głos«
    • – Co przedtym iakom namienił na Woysko przechodzące hukali wołali grozili kniaziem Dunkoronskiem [Dołgorukim] grozili kaydanami y Stolicą wten czas ani gęby nikt Rozdziwił. PasPam 109.
    • – Gęby nie smiał nikt rozdziewić o krzywdy uczynione. PasPam 214v.
    • – Gęby między ludzmi nierozdziewił tylko siedział iako lelek. PasPam 283v.
  • gadać co ślina do gęby przyniesie:
    • »mówić dużo, bez zastanowienia, mówić głupstwa«
    • – Począł o mnie gadac co slina do gęby przyniosła przy czem isz beł ieden s chłopiąt moich ozwał się, on do niego chcąc go bic asz go ie[go] towarzysze uchwycieli. Po wieczerzy Pan ow młody poszedł zawczasu spac. OssJŻyw 29.
  • mówić co ślina do gęby przyniesie:
    • »mówić dużo, bez zastanowienia, mówić głupstwa«
    • – [...] w laudach swoich nie to, co mens et ratio dictat mówią, czynią, piszą, ale co ślina do gęby przyniesie. DiarSejm 15.
  • gębie swojej żałować:
    • »żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
    • – gębie swoiey żałować [...]. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie. T III 369.
  • od gęby sobie odjąć:
    • »żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
    • – od gęby sobie odiąć [...]. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie. T III 369.
  • ujmować gębie swojej:
    • »żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
    • – uyymować gębie swoiey. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie. T III 369.
  • gębę odąć:
    • »wywyższać się«
    • – gębę odąć [...]. sich aufblasen, die Nase hoch tragen. lever la crête; lever, sécoüer le menton; morguer. T III 369.
  • wyżej nosa gębę nosić:
    • »wywyższać się«
    • – wyżey nosa gębę nosić. sich aufblasen, die Nase hoch tragen. lever la crête; lever, sécoüer le menton; morguer. T III 369.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

od przysł.: Pieczone gołąbki nie przyjdą same do gąbki
  • – Kazał się nam Pan Bog o się stárać: nikomu z niebá pieczone gołębie pádác do gęby nie będą. StarKaz 370.
  • – Każ temu smrodowi ábo béstyiey gębę pieniędzmi zátkáć. KnAd 242.
2. »twarz, policzek«
  • – Gębá/ i. Twarz/ obliczé/ vt. Dał mu w gębę. Os, similiter [...] Percutere ora. Kn 187.
  • – Wy dla pięknej gęby I dla pięknej ręki Szczękacie głodnymi zęby, A dla mnie inszej męki Nie zada bab stary, Tylko przeliczać talary. MorszAUtwKuk 287.
  • – Powiedaią mi że wie krol o tym ale się niegniewa y owszęm uderzył po Gębie Pazia co mu otym powiedział. PasPam 175v.
  • – Był wszysthek długimi iak niedziwedz obrosły włosami nawet y gęba wszystka oczymu się tylko swieciły. PasPam 176.
  • – Przywiązał go na iegosz własnym koniu zdiąwszy kulbakę gębą do ogona a do głowy tyłęm. PasPam 177.
  • – ZBIĆ stłuc otłuc gębę pięściami. DanKolaDyk II, 367.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • padać na gębę:
    • – Utykam głową/ gębą/ w-zięmię: Padam ná gębę. Sistere ore, capite: sistere capite in via, de femita. Kn 1209.
  • dać komu w gębę:
    • »spoliczkować«
    • – Gębá/ i. Twarz/ obliczé/ vt. Dał mu w gębę. Os, similiter [...] Percutere ora. Kn 187.
    • – Pan Pasek dał w gębę Mazepie. PasPam 175.
  • gębą migać:
    • »robić miny«
    • – Prędko się rozsmiał [Hirpin] prędko smiech usmierzeł, Ustawnie brwiami, albo gębą migał [...] Błaznował li tesz, sam mu szatan pierzeł, Więc się dzis y tey usługi nie wzdrygał. PotSyl 12.
Związki frazeologiczne

  • grać komuś na gębie:
    • »okazywać lekceważenie komuś«
    • – grać komu na gębie, na nosie. einem auf der Nase spielen. injurer qu à son nez. T III 414.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

od przysł.:
  • (wariant I):
    – Albo moiá gębá cholewá? RysProv I, 1.
  • (wariant II):
    – Gębá v niego iák choléwá. KnAd 841.
  • (wariant III):
    – Oto iá sam spełniam do ciebie/ a moiá gębá nie cholewá. HercBan 47.
3. »pysk, paszcza zwierzęcia, smoka, potwora«
  • – A toż gdy z takiemi wyższey pomienioney dobroci gębámi młode obierze konie/ a one ze źrzebcych obyczaiow rządnie otárgnie/ y osiędzie/ tak zeby im tym otargnienie[m] nie przykrzył się. PienHip 8.
  • – Przyrodzenie więce to waży u konia gęby dobrey/ á niżeliby przemysły ludzkie: bo do gęby dobrey choćby włożył ledá munsztuk łátwo się trafi: á do złej gęby/ by nawymyślnieyszy włożył/ trudno dogodzić. PienHip 8.
  • – Tákże y gospodarze potráwą bydłu żadnemu nie dawáli, bowiem swą ostrością [ostrzyca] bárzo szkodzi/ wárgi/ gęby y ięzyki/ gárdłá y krztanie siecze y skrwáwia: [...]. SyrZiel 1308.
  • – Oto koniom wędzidłá w gęby wpráwujemy/ áby nam powolne były/ y wszystkim ciáłem ich kierujemy. BG Jk 3, 3.
  • – Abowiem pismo mowi: Wołowi młocącemu nie záwiążesz gęby; Y/ Godzien jest robotnik zapłáty swojey. BG 1Tm 5, 18.
  • – Widziałem tákże konie w widzeniu: á ci ktorzy siedzieli ná nich/ mieli páncerze ogniste hiácyntowe/ y siárczáne; á głowy onych koni były jáko głowy lwie; á z gęby ich wychodził ogień/ y dym/ y siárká. A od tego trojgá/ pobita jest trzecia część ludzi/ od ogniá/ y od dymu/ y od siárki/ ktore wychodziły z gąb ich. Abowiem moc ich jest w gębách ich/ y w ogonách ich. Bo ogony ich wężom są podobne/ májąc głowy ktorymi szkodzą. BG Ap 9, 17-19.
  • – Y wypuścił wąż z gęby swojey zá niewiástą wodę jáko rzekę/ chcąc spráwić áby ją rzeká porwáłá. Ale ziemiá rátowáłá niewiástę: y otworzyłá ziemiá ustá swoje/ y wypiłá rzekę/ ktorą był wypuścił Smok z gęby swojey. BG Ap 12, 15-16.
  • – Wrotá gęby jego [wieloryba]/ ktoż otworzy? bo strách około zębow jego. BG Hi 41, 5.
  • – Náwiedzę też Belá w Bábilonie/ y wydrę co był połknął z gęby jego/ y nie będą się więcey do niego zbiegáć narodowie; y mury tákże Bábilońskie vpadną. BG Jr 44.
  • – Trzebá by przy tym, Munsztuczki dáwne Kozáckie przywrocić, bo w nich koń, wolnieyszey gęby, y obrotnieyszy. FredKon 35.
  • – Iest tam ryba tak straszna że Ięnom na scianach koscielnych Malowanego widywał owego co mu płomięń zgęby wychodzi. PasPam 65.
  • – Mocnym Lwen i Niedźwiedziem kto się pieczętuie Nie zmruzone oko wbitwie pokazuie A czemusz Płomienczykiem ten Herb iest nazwany Temu ze iasny płomien zgęby pokazany. PasPam 270v.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • wolna gęba:
    • – Munsztuk otworzysty z gęsią szyją, ze dwiema tłuczkami z czanką krótką, esowatą, ussarską - daje wolność językowi wargi subtelne otwiera, pod się łamie, koniowi wolnej gęby zejdzie się. DorHipTur 157.
    • – Trzebá by przy tym, Munsztuczki dáwne Kozáckie przywrocić, bo w nich koń, wolnieyszey gęby, y obrotnieyszy. FredKon 35.
Związki frazeologiczne

  • gęba jak chomąto:
    • – Układam się do spania. Ażci jakaś gadzina ku mnie - była jak wół czabański, na niskich barzo nogach, miała gębę jako chomąto, zębów nie znać. NowSakBad .
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – nie źie żaba wołu choć gębę na niego rozdźiewi. - prov. T III 2796.
  • (wariant I):
    – Koń cudny y dobry/ ma mieć te seść sztuk. Cudne trzy: Kark/ Nogę/ Oko. Dobre trzy sztuki/ Wolną gębę/ Pewne nogi/ Czułość. PienHip 6.
  • (wariant II):
    – Koń ma być czuły/ nog pewnych/ y gęby wolney. RysProv 43.
  • – Każ temu smrodowi ábo béstyiey gębę pieniędzmi zátkáć. KnAd 242.
4. »o kimś mającym wydatne policzki, pucołowatym«
  • – Gęba/ aliter, Wiélkogęby/ gębiásty/ propriè, gębal/ Bucco, onis. [...] Bucculentus [...] Buccis fluentibus [...]. Kn 187 [188].
5. »gaduła; pyskacz«
  • – Gębáty/ gębiásty/ et Gębá tr. vide Wiélomowny. Zwáwy. Kn 187.
  • – gęba. Gębal. 1) Grossmaul. 2) Grossspracher, Grossmaul. 1) mouflard, qui a la bouche grande. 2) fanfaron, rodomont. T III 370.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • babia gęba:
    • »człowiek gadatliwy, gaduła«
    • – babia gęba. ein Schnattermaul. caquet, caqueteur, babillard. T III 16.
6. »wylot, ujście, otwór«
a) »ujście rzeki«
  • – Idźie przez te kráie rzeká Aluárádo/ ktora potym wpada w morze trzemá gębámi. BotŁęczRel I 284.
  • – Przy gębie rzeki Obio iest ieden báłwan stáry iako Bábá trzymáiąc dwoie dzieci ná ręku iedno á drugie v nog ktory obywátele zowią złotą bábą. BotŁęczRel IV 133.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • gęba atlantycka:
    • »o Cieśninie Gibraltarskiej, zwanej Słupami Heraklesa«
    • – Co sprawiwszy, przy gębie atlantyckiej szumnej, Dalej nieprzeskoczone zabiera kolumny. TwarSRytTur 103.
b) »krater wulkanu«
  • – Sycylská Etná [...] okrutną swą gębą srogi płomień bluie. OvOtwWPrzem 196.
c) »wylot rury, lufy itp.«
  • – Te sztuki [działa typu mojana] miewają na 28 gąb w rurze albo duszy [...]. AquaPrax 84.
  • – [...] choć one [działa] mają gębę i duszę, nie mogą mówić [...]. AquaPrax 160.
  • – Z trafunku możesz dobrze strzelić [...] żebyś miał odtąd ten aspekt między końcami palców, bez punktów nalezionych, z słusznością wieńca od zadu i od gęby. AquaPrax 170.
  • – A toć pokaże ta forma rury S, która, choć leży na ziemi, przeć się jej gęba nieco patrzy ku górze i kula także idzie do góry. AquaPrax 346.
  • – Artylerem Ma tesz bydz Ingienier dobrym Artolerystą, zeby się znał na działach według miary gęby y miązszosci działa a długosci. NarArch 80.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Związki frazeologiczne

  • komuś kijce z gęby latają:
    • »ktoś odzywa się nieprzyjaźnie«
    • – [Ślepy uzdrowiony przez Chrystusa] Widział ludzie iako drzewá, tákie do dziś dniá są drzewá, co to nie umie nic zpokoynie, i przyiáźnie mowić, ále mu tylko kiyce zgęby latáią. MłodzKaz I, 77.
    • – [...] temu kiyce z-gemby lataią, od ktorego prędko usłyszysz: day mu sto kiiow, iákiemu tákiemu od niego się dostánie po łbu [...]. MłodzKaz III, 421.
  • komuś kijce z gęby lecą:
    • »ktoś odzywa się nieprzyjaźnie«
    • – Owych furyiatow, co im to kiyce z gęmby lecą, trzebá pokornie prosić: wżdy się pámiętaycie [...]. MłodzKaz IV, 242.
  • wymywać kimś gębę:
    • »wspominać kogoś ważnego dla osiągnięcia korzyści«
    • – Abo niechay powie P. M. ktory Papież to wprowádźił/ ábo ná ktorym Conciliu[m] to postánowiono? A iesli nie może pokázáć/ niechayże ták bárzo Papieżámi/ ábo Conciliámi gęby nie wymywa. SkarMes 10.
  • wymywać gębę czyjąś sławą:
    • »dla rozrywki mówić źle o kimś, obmawiać kogoś, plotkować«
    • – Wspomniszli też Krolá Aż on go Kaźirodem/ zdźiercą/ oppressorem Wolnośći nászych zowie. Będźie wzmianka iáka Przy stole o Hetmánách/ áż on wnet wypadnie. Ci to gorzáłkosiowie/ pijanicy/ co więc Przy Gorzałce o woynie dyszkuruią radząc. Y tak o wszystkich inszych będźie gadał/ gembę Słáwą ich wymywáiąc/ prawy censor morum. OpalKSat1650 143.
  • wymywać gębę czyimś imieniem (sz. zm.):
    • »wspominać kogoś ważnego dla osiągnięcia korzyści«
    • – Co wy zá spráwę máćie/ mowił do nich/ z Cesárzową? czy iesteśćie wy godni/ ábyśćie mieli bezecne gęby wásze imieniem iey wymywáć? RicWielJMon 22.
    • – Wymywam co, [...] 2) einen über die Zunspringen lassen; von einen übel reden. [...] 2) déchirer à coups de langue; mordre qu. § [...] 2) piękna to? że gęby wasze imieniem iego wymywaćie. T III 2702.
  • wymywać gębę czyjąś niesławą:
    • »dla rozrywki mówić źle o kimś, obmawiać kogoś, plotkować«
    • – A to będą siáć wszędźie nowinki O tobie/ niesławą twą gembę wymywáiąc. OpalKSat1650 50.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Zámykay gębę Woytku/ bo teraz Łáyná po świecie latáią. RysProv 90.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Autorzy: WG
Data ostatniej modyfikacji: 18.01.2023