Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

GRYŹĆ

czas. ndk
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Warianty fonetyczne: GRYŹĆ, GRZYŹĆ, GREŹĆ
Notowanie w słownikach
Słowniki notują
Formy gramatyczne
bezokolicznik
  gryźć ||   greźć
czas teraźniejszy
lp 1. os.   gryzę
2. os.   gryziesz
3. os.   gryzie ||   grzyzie
lm 1. os.   gryziemy
2. os.   gryziecie
3. os.   gryzą ||   gryżą
czas przeszły
lp m 1. os.   gryzłem
2. os.   gryzłeś
3. os.   gryzł
ż 3. os.   gryzła
n 3. os.   gryzło
lm mos 1. os.   gryźliśmy
2. os.   gryźliście
3. os.   gryźli
nmos 3. os.   gryzły
czas przyszły złożony
lp m 1. os.   będę gryzł
3. os.   będzie gryzł
zneut 2. os.   gryźć będziesz
3. os.   gryźć będzie
lm mos 2. os.   będziecie gryźli
zneut 3. os.   gryźć będą
tryb rozkazujący
lp 2. os.   gryź ||   grzyź
lm 1. os.   gryźmy
2. os.   gryźcie
tryb przypuszczający
lp ż 3. os.   gryzłaby
n 3. os.   gryzłoby
imiesłów współczesny
  gryząc ||   gryżąc
Znaczenia
1. »miażdżyć, rozgniatać, odcinać, rozrywać coś zębami; chwytać, przyciskać, szarpać coś zębami, obracać coś w zębach«
Rekcja: co

  • – [...] koń każdy w dzień stojąc musi jakążkolwiek mieć zabawkę, bądź to drabinę abo żłób gryść, bądź nogami grześć, bądź się zacierać o żłób, o drabinę abo o słupy, bądź z uździenice się zdzierać, bądź cugle gryść, bądź cokolwiek takowego broić: bo rzecz żywa żadną miarą słupowi kamiennemu podobna być nie może. DorHipTur 81.
  • – Kto nie może tego wszytkiego mieć, niechay rute gryzie, Dzięgiel, Iáłowiec, Imbir, Cytwar, Gwoździki. PetrSInst C3v.
  • – Duchy cielesne posila y oczerstwia [kopr włoski]. Przeto ludziom starym/ ma bydź w zwyczáynym vżywániu/ którego gdzieby dla suchości iego zębami gryść nie mogli zá osłábieniem ich/ ábo zá wypádániem/ tedy miáłko go vtłuc/ á ná skibce chlebá w máłmázyey obmaczánego posypáć/ y vżywáć mogą. SyrZiel 392.
  • – Dobrze i dystylowanym olejem te miejsca ponamazywać, o którym wyżej się napisało, bo i wyjada złość, i wysusza, a pies tam żadną miarą gryść się nie może, bo to olej przykry. OstrorMyślTur 23.
  • – Kozy, ucieszne kozy, ma trzodo jedyna, Tu, kędy to zarosła poziema leszczyna, Tu gryźcie list zielony, gryźcie chróścik młody [...]. SzymSiel 7.
  • – I mnie w tańcu Testilis przydeptała nogę, Od tego czasu wszystek jakoby nie mogę. Jeśli mi to na pośmiech tylko udziałała, Bodaj krzemienie gryzła, w pokrzywach sypiała. SzymSiel 152.
  • – Bog do tego rad onę butę pod nogi pokornego człowieká rzuca/ każe mu ziemię gryść/ gniew y sromotę źrzeć/ á iemu to niemiło bárzo. BirkNiedz 239.
  • – [...] Ey dla Boga: postoycie zaiadli katowie Długosz bedziecie gryzli to ciało wezowie [...]. KodKon 152.
  • – Gryzę co/ Rodo vngues [...] Rodunt mures aliquid [...] Corrodo [...] Mures scutum corroserunt. Zgryzły. Arrodo morsu [...] Derodo[...] Mordere frenum [...] Mandit equus frena [...] Mandit equus ferrum [...] Frendere [...] Nucem dentibus conficere [..] Frangere nucem [...] rozgryść [...]. Kn 214.
  • – Lágáná rybká rzeczoná wlata gębą áż do sercá Wielorybowego/ ktore gryżąc ustáwicznie/ umarza go. KalCuda 301.
  • – Samże/onego chwastu/ nárwałem rękámi/ y vrwány/ nátych miast/ iąłęm gryść zębámi [...]. OvOtwWPrzem 551.
  • – Kiedy pies się gryzie Coloquindidano go smarowac. GrodzMisc 177.
  • – Wnidź do niego, Aż on gryzie rzodkieweczkę, Ogóreczki, marcheweczkę; Tym się kontentuje Żydek [..]. JarzGośc 10.
  • – Wszákże iednák, kto sławę gryzie, często się oną dawi. WojszOr 368.
  • – Beissen kąsác/ greśc mordere. KusWeg B1v.
  • – Targa włosy na głowie gryzie sobie palce Ziadły Osman: zurzy się na swoie ospalce Iusz nie wierzy, zeby był Machomet na Niebie I swych, y Nieprzyiacioł y znowu klnie siebie [...]. PotWoj 104.
  • – Drudzy sapaią zgrzytaią zębami wąsy ciągną gryzą. PasPam 155.
  • – Potkáło to już onego Niezbożniká, ktory się po śmierci widziec dał, także mu ognisty język z gęby aż do ziemie wisiał, ktory on zębámi kąsał y gryzł. GdacPan 78.
  • – Bywáią Panowie, co gdy gryzą wárgi, nie náwiiay mu się, iáki był Ian Kazimierz Krol, bywaią Panowie, co gdy pendent wezmą, szkoda z-niem żártowáć, iaki był Zygmunt trzeci, do Włádywłáwa czwartego áni chodź, kiedy kápelusza popráwował. MłodzKaz IV, 137.
  • – Nie wie, co począć, bo ją strach zdejmuje. Duma wśrzód izby gryząc zanokcice; Przecięż zaziera, a skoro znajduje, Że zdrów Tobijasz z Sarą śpiący leży, Z wesołym nazad musztułukiem bieży. LubSTobPol 135.
  • – Wtem wznioższy w zrok do gory, obaczy dwie myszy, Iednę białą, á drugą czarną, y vsłyszy, Ze beż [!] przestánku gryżą korzeń tego drzewá, Ktorem się on zátrzymáć, y dźwignąć spodziewa. DamKuligKról 94.
  • – Lubo ná kogo poyrzy [żona], lubo się rozśmieie, Lub się komu ukłoni: Mąż z iádu topnieie. Wárgi gryzie. GorzWol 28.
  • – [...] tákże pomocną rzecz iest często grysć Rzeżuchę, albo Nasturtium, álbo Cynámon biały, álbo gryś tabakę, kto do tego zwyczáyny. PromMed 164.
  • – Ubodzy niech Bobek gryzą. PromMed 164.
  • – [...] y w coż poydą roczne násze krescencye? chybá żeby je myszy y wołki gryzły. BystrzPol O5.
  • – Ad Secundum: Powiadaią, że Heraklit ow, ktory zawsze płakał, raz się tylko w życiu swoim rozśmiał, widząc osła żuiącego kolący oset, ktory go kłoł w zęby y w ięzyk, a przecię nieborak musiał go gryść z głodu. KonSRoz 35.
  • – Gryzę, gryzie, gryzł, gryść. 1) nagen, beissen [...] 1) ronger, morder, gruger, piquer, grignoler [...] § 1) pies gnaty gryzie [...] gryść paznokcie. die Nägel kauen, nachsinnen. ronger, mordre ses ongles; trop réver [...]. T III 428.
  • – Gdy táki Guz poczyna wyrástáć, codzień ná czczo gryść go zębámi [...]. VadeMed 211.
  • – Węgrzy Ustáwnie ledwie nie każdą potráwę z Czosnkiem iedzą y surowo gryzą [...]. VadeMed 240.
Związki frazeologiczne

  • szklenice gryźć:
    • »oddawać się pijaństwu«
    • – Wieprz z rospusty kámienie zrze/ dla tegoż iego mięso/ tenże cierpiącym pomocne; Człowiek rospiły sklenice gryzie. HercBan 33.
    • – [...] to się oni wolą wpráwowáć w zbytki, w pijátyki, kosterstwá, we wszeteczeństwá, jáko to, kufle dobrze wytrząsáć, szklenice zá zdrowie gryść, záloty stroić, táńcámi niezbednymi się báwić, kárty, wárcáby y kostki gráć, Sodomiją się mázáć. GdacPan 144-145.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • (wariant I):
    – Y przeto Dniepr ktory ná pułnocy płynie/ bárzo grubą má wodę/ że y ryby ktore w niem łowią/ bárzo są złe iákoby drwá gryzł/ áż gdy one w inszą wodę przesadzáią/ tedy przez nie mały czás zstawaią się lepsze/ iáko tego káżdy może doświádczyć pod Kijowem/ y ná inszych mieyscách . SykstCiepl 40.
  • (wariant II):
    – Będzie drugi miał wymowę, głos wdzięczny, piersi wolne, á gdy mowi, iák drwá gryzł. MłodzKaz IV, 508.
  • – Iął się gryść rzemieniá. RysProv IV, 8.
  • (wariant I):
    – Nie grzyź ze Diabłem orzechow. RysProv IX, 10.
  • (wariant II):
    – Nié gryź z czártem orzéchow. KnAd 598.
  • (wariant I):
    – Widzielichmy snopie to ábo miotle w puł Polski zápaloną/ wiele dymu było y kwásu ná oczy wszytkiego Chrześciánstwá/ áż ná końcu fortissima veritas omnia vicit, a potwarz kędyś ná stronie wędzidło gryzie/ Sit nomen Domini benedictum. BirkSkar 25.
  • (wariant II):
    – Iesli mu tesz kto ziomka nato radzi, To albo Tyran będzie z niego zgryzny, Mszcząc się swych prywat albo successora, Boiąc: będzie kradł, darł, dopychał wora. Albo tak długo będzie gryzł wędzidła, Z ludzmi się swoiey spąchawszy faryny, Rebellizuie, y podniesie skrzydła, Y będzie trzeba zawod czynić iny, Zeby tey rzece przybrać stanowidła [...][. PotSyl 106.
  • (wariant III):
    – FREIN [...] Frenum mordere (Ciceron prend cette expression au figuré) gryść wędzidła wziąć na kieł [...]. DanKolaDyk II, 61-62.
  • – Rycerstwo zá niem/ gryzłoby kámień. RysProv XIV, 3.
Przenośnie
  • Do Gryzosława Gryś/ przegryś/ podchwytny/ Gryzosławie miły A ieśli co znaydziesz: biy ze wszystkiey siły. Ieno o to proszę: piorkiem/ á pokim żyw: Bo z grobu odpisáć: niesłychany to dziw.DembWyw 112
  • Powiedział mi zaraz: Że mój kochany bracie i kolego! wszystkom dla ciebie gotów i ten marmur, na którym stoję, będę gryzł, jeśli każesz [...]. [1637]MalListy 308
2. »kąsać sprawiając ból, kaleczyć; niszczyć, psuć coś, powodować w czymś ubytek«
  • – Tak czasem lekkomyślny gaba mocniejszego, A zwłaszcza, gdy go widzi czym uwichłanego; Ów zaś często z jego szaleństwa się uśmiecha, Mając z inszym co czynić, onego poniecha. Lecz to najżałośniejsza człowiekowi bida, Gdy nie tylko wesz gryzie, ale też i gnida. VerdBłażSet 25.
  • – Mrowki przy drzewách mrowiská swe máiące/ drzewom szkodzą/ korzenie ábowiem grzyząc y wilgotnosć obracáiąć/ korzeń schnie/ zátym y drzewo y gałęzie. SpInZąbMłot 375.
  • – Ale to nic nie pomogło/ bo robacy do żywego mięsá wczołgnęli się co nadáley/ y nie pierwey Páná onego gryść przestáli/ áż go gwałtowną śmiercią znieśli. BirkNagr 46.
  • – Przékęsuię aliter. Przékąsił piés nogę szátę/ etc [...] vide Kąsam/ Gryzę 1. Kn 843.
  • – Czás iák mol rzeczy gryzie, stárożytność głodna, Wszytko ie w wiekopomne zęby bárzo płodna [...]. KalCuda 8.
  • – [...] mol nieznáczny sukno gryzie. KalCuda 109.
  • – Przyley do niego [klajstru] mozeszli trochę zołci dla mola żeby nie gryzł. SekrWyj 37.
  • – [...] wszystkie otworzą się drzwi do pokoiu, gęste rozświecą pochodnie, idzie za ogniami poważna czarno stroyna matrona, za nią świetno ubrana dama, szlocha, ręce załamuie, zębem zgrzyta. Przypadnie modny kawaler, czarną porąbie, stroyną łaie, oczy łupi, nos ugryzie, y tak gryząc się przepadną. NiesKor II 185.
  • – CORRODER [...] terme de Medecine. (Rongir petit à petit) Corrodere [...] GRYSC potrosze y powoli termin w francuskim lekarski wygryzać. DanKolaDyk I, 374.
  • – Gryzę, gryzie, gryzł, gryść [...] 2) zernagen als de Rost [...] 2) mordre, manger comme la rouille le fer [...] wszy go gryzą [...] 2) rdza, sztychwaser gryzie żelazo [...]. T III 428.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • (wariant I):
    – Lwica za wilkiem bieży, za kozą wilczyca, Koza za wrzosem, a mnie do ciebie tesknica; Każdego swoja lubość, swoja żądzą pędzi, Każdego swój mól gryzie, swoja nędza swędzi. SzymSiel 9.
  • (wariant II):
    – Káżdy ma swego molá co go gryzie. KnAd 339.
  • (wariant III):
    – [...] I ow nie sczerze wesoł co sie smieie albo Tancuie gdy ma mola co go wewnątrz gryzie [...]. OpalKSat 82v.
  • (wariant IV):
    – Bo poki smierc Człowieka Kłem swym nie zagryzie Kazdy ma swego mola co go w serce gryzie. SzołHist k. tyt. v.
  • – Kogo grzyzie mol zakryty/ nie wsmak mu obiad obfity. RysProv V, 8.
  • – I kwáśne iábłko robak gryzié. KnAd 283.
Przenośnie
  • Z laty wszytko upada, a czas nieprzetrwały, marmur gryzie, y lamie niebotyczne skały.MikSil 302v
3. »o chruście: strzyc, tj. ciąć, przecinać, szczególnie przy użyciu nożyc«
Rekcja: co

  • – Gryzę co/ Rodo vngues [...] Rodunt mures aliquid [...] Corrodo [...] Mures scutum corroserunt. Zgryzły. Arrodo morsu [...] Derodo[...] Mordere frenum [...] Mandit equus frena [...] Mandit equus ferrum [...] Frendere [...] Nucem dentibus conficere [..] Frangere nucem [...] rozgryść. Tondent dumeta iuuenci [...] Strzygą/ gryzą chrost [...]. Kn 214.
4. »powodować ostry ból w organach wewnętrznych i częściach ciała człowieka«
  • – K'temu też jako wrzos tak i borowa trawa tę ma naturę, iż dychawiczne albo kaszlące czyni, a to ztąd, że pożywając, trudno ustrzedz, aby wespół z niemi i piasku na którym on roście potrosze nie żarły, który w żołądku młodym leżąc, trawion ani wypędzon być nie może, ale się przypajając do wątroby abo do płuc, one gryzie i psuje, ztąd różne przychodzą choroby. DorHipTur 55-56.
  • – Matys: Lec to gorsza iak nas tu bedzie ruszał proszek Co gryzie grzeszne ciało mazcie ostry nosek. KodKon 122.
  • – [Woda drużbacka] Soli że też ma nieco/ doświádczenie pokázuie: bo ktorzy się w niey kąpáią/ skorę gryzie/ y krosty im czyni. PetrJWod 10.
  • – Nagen gryśc/ głodzic rodere. KusWeg G8v.
  • – Czemu niektorzy náieść się nie mogą? Vtakich zołądek potra wy niestra wiwszy, onę odrzuca, á drugiey łáknie, y owszem choć pełny tedy łaknie, bo nátarty iest humorami ktore go gryżą. TylkRoz 231.
  • – Czemu trzeciego dnia bárziey rány bolą? Bo do rány złe humory zbiegáią się z cáłego ciáła: áż bol áz trzeciego álbo czwartego dnia bywa, tá iest przyczyna wedle medykow, bo wtorego dnia przychodzi flegma, ktora nie czyni przykrości, ále gdy cholera przyidzie gryzie, szczypie y zápala. TylkRoz 238.
  • – Wodká złotnicza zielona, ostrożnie nią nácieray [liszaje], bo gryzie [...]. CompMed 86.
  • – Drugi [rak] ktory nayczęściey tráfia się, otwárty bywa, y ciáło rozszerzáiąc się gryzie, psuie, y záraża [...]. CompMed 464.
  • – Błonká [...] iest nakrytá lipkością klijowátą [...] ktora broni, áby picie y pokarm, kiedy przechodzi, nie szczypáło álbo nie gryzło bárdzo y zbytnie tey błonki. KirchFac 16-17.
  • – Likwor ten zpoczątku trochę gryzie, lecz wielce Oczy zdrowi. BeimJelMed 245.
  • – Tęż wodę ciepło w Oczy wpuszczać po kilka kropli według proporcyi wziętey Salis Armoniaci. Ieżeliby bardzo gryzła, to ią wodą Kopru włoskiego lub Kwiatu Rożowego utemperować. BeimJelMed 247.
  • – Ieżeli cię zaś cała strona dziąseł boli; boleść ta znakiem iest gorącego flusu; y wynika z wielkiey gorącości krwi z ostrą materyą pomięszaney, ktora suche żyły przez zęby przechodzące y Błonki ich gryzie. BeimJelMed 252.
  • – Gryzę, gryzie, gryzł, gryść. 1) nagen, beissen [...] 3) beissen als der Pfeffer [...] 1) ronger, morder, gruger, piquer, grignoler [...] 3) prendre à la gorge, mordre comme le poivre [...] 1) [...] świerzb go gryzie [...] *3) pieprz gryzie (kąsa) [...]. T III 428.
Przenośnie
  • Słowá dobrego Kácerzom nie dáią Oycowie święci/ przyrownywáią ich psom wściekły[m]/ wężom/ bázyliszkom/ smokom łuskowátym/ sowom/ krowkom/ ktore w gnoiu gmerzą/; żábom/ muchom/ pluskwom/ ktore poki życia kąsáią/ gdy zdechną śmierdzą/ trędowátym/ piecom nápalonym/ w ktorych chleby Antychrystowi pieką/ koczkodanom/ máłpom/ páiąkom/ prochnowi/ członkom zgniłym/ iászczurkom/ ktore żywot Kościołá Páńskiego gryzą/ centaurom/ to iest chłopobykom/ puchaczom/ onokrotalom/ ábo bábom z klekotkámi/ cyklopom onym/ ktorzy się w iáskiniách Etneyskich y porodzili y pochowáli.BirkRus 33
5.  przen.  »martwić, niepokoić, trapić«
  • – Trwoży się Rambáld/ razem go sromotá/ Gniew/ miłość/ gryzie/ zdrádá/ y niecnotá. TasKochGoff 176.
  • – Do tego wnętrzni gryźli go [Solimana] sępowie/ Zal y gniew w sercu/ y w strapioney głowie. TasKochGoff 253.
  • – [...] Tákże piiáństwá/ wiemy o co ludzi przypráwuią: tákże y łákomstwo/ y zazdrość/ y pychá/ swawola/ zuchwálstwo/ srodze ludzi trapią y gryzą w ktorych mieszkáią. StarPopr 15.
  • – Gryzę co/ tr. Circumrodo [...] Dudum circumrodo, quod deuorandum est [...] Rodo aliquid. vide. Frásuię się / trapię się. Kn 214.
  • – Trápi mię co/ gryzié/ rupi/ tr. Dolet mihi aliquid. Mordet me id [...] AEgritudo lacerat, exest, planeque conficit animum meum, Habeo illam molestiam [...]. Kn 1150.
  • – O prędką tedy tego posłańca proszę ekspedycję; przez którego proszę, aby mi oznajmić, co toś Wć miała za akcydens, bo mię może wprzód ten niżeli przez pocztę dojść list, a bardzo mię to gryzie i trapi, że się domyślić nie mogę, co by to z tych pigułek przyczyny miał być za accident. SobJListy 156-157.
  • – Trzebá umrzeć, nie tylko Chudzinom, ktorych powiedacie, frásunki gryzą, prácá przytępia, głod dobija, ále y wam Pánowie. GdacPan 114.
  • – TĘ gdy prawdę bespiecznie Náchor przepowiádał, Krol, że go wściekły gryzł gniew, ledwie z sobą włádał [...]. DamKuligKról 210.
  • – [...] To iuż bez-senne gryzą cię starania, Przedziurawione psuią ci się trzewy [...]. DrużZbiór 380.
  • – Gnębić będziesz pocieszycielá swego, Stroża twego gryść będziesz? LubSŁapAdw 40.
Związki frazeologiczne

  • gryźć (komuś, czyjąś) głowę (czymś, o co) (sz. zm.):
    • »namawiać kogo, nalegać natrętnie, ustawicznie mówić komu o czymś; niepokoić się, troszczyć się; absorbować czyjeś myśli, powodować niepokój«
    • – Skorom to przeczytał, przyznam się W. Ks. Mości, żem wielkie w sobie uczuł alteracye, bo mię owdzie zaciąg żołnierski, za późném listów przypowiednych wydaniem, siwego włosa i wielkiéj dostatków mych nabawił straty: owdzie nawałność następującego niebezpieczeństwa, a lada jaka w pole wyprawa, moję głowę mi gryzła, i śmiertelną chorobą na łóżko w obozie przywaliła. RadziwKSprawy 103-104.
    • – Slepy konsyliarz ustawicznie gryzł głowę [królowi] prowadząc go quidem [niby] do Uspokoienia zycia Starosci swoiey. PasPam 227.
    • – [...] jeśli kto do mnie przyjedzie, to pewnie nie dla żadnej konwersacji, chyba dla swej prywaty, którą mi głowę gryźć zechce. SobJListy 199.
    • – Ostatnią tedy chyba na pożywienie tych ludzi przyjdzie zastawić koszulę, bo wszyscy się rozjechali, król daleko, mnie tylko jednemu głowę gryźć będą. SobJListy 214.
    • – Ziecháli sie znáć Synowie, Wuiowie, Siostry, Ciotki S. Ianá, á coż też czynili? iákby zmowiwszy się, gryźli głowę Elżbiecie, o imięniny, wszyscy mowili: niech to będzie Zacháryasz. MłodzKaz IV, 63.
    • – Patrzmyż na tych, rozumną którzy się nie rządzą Do natury potrzebą, ale szczęściem błądzą. Krew lać, nic tylko by się wolał drugi pocić Koło ziemie, niż głowę gryźć, troskać, kłopocić. PotFrasz2Kuk II 452.
  • jest co gryźć:
    • »jest, występuje problem, trudność, zmartwienie«
    • – Iést co gryść/ i. Przykra/ frásowliwa rzécz. Kn 247.
    • – Gdy się tedy czas odwłóczył, a mnie znowu chęć wiodła do stanu duchownego; napisałem do JMciéj Dobrodziejki do Rzeczniowa: prosząc jej o błogosławieństwo, ażebym mógł się oblec w księzkie suknie. Czemu wielce przeciwną była: a osobliwie JMć Pani żarnowska z Panią podkomorzyną. - Napisały wszystkie do mnie takie listy: że było co gryźć! WierzbKon 204.
  • gryźć mola:
    • »rozważać jakiś problem, zastanawiać się nad wyjściem z danej sytuacji«
    • – [...] Cosz? nizli się Krol ruszy nisz się szlachta zcedzi Tymczasem spadnie Brda: przeprawy uprzedzi Passy pozastępuie: Ze Władysław ani Krol przeydzie: y maią kim co począc Pogani Tego Hetman z Starszyną kiedy grzyzie mola Ali poseł Kozacki ktory był do Krola Wyprawion z Zaporoza: pomyslney odprawy Dostawszy; prosto w Oboz przyiezdza z Warszawy [...]. PotWoj 50.
  • mieć co gryźć:
    • »mieć problem, trudność, zmartwienie«
    • – Mam co gryść. v. Frásuię się. Kn 384.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • (wariant I):
    – Sumnięnie mám/ Rusza nie sumnięnie. Religionem habeo: habeo religioni aliquid: venit mihi aliquid in religionem [...] Mordeor conscientia [...] Conscius animus me remordet [...] gryzié mię sumnięnie. Kn 1083.
  • (wariant II):
    – Pátrzcie iáko ich sumnienie gryzie/ że sámi ná się wywoływáć muszą. StarKaz II, 148.
  • (wariant III):
    – Plutarchus, ieśli się nie mylę pisze o iednym/ iż zábił człowieká niewinnego/ bá ieszcze Oycá swego; ná skrytym mieyscu/ że nikt o tym niewiedział. Gryzło go sumnienie/ że nie mogł tego zátáić [...]. StarKaz II, 199.
  • (wariant IV):
    – Et coangustabunt te vndique, nieprzyiaciele duszni wyliczáiąc grzechy twoie; á sumnienie gryżąc cię ná duszy/ żeś się ważył ṕrzeciwko mándatom Páńskim wykraczáć: y świádcząc iż to wszytko ták iest/ coć Czárci ná regestrze vkázuią. StarKaz II, 239.
  • (wariant V):
    – Pocznie czásem i w-grzechy brnąć, bá niemal záwsze, dla wzgárdzoney łáski powołánia, umyka Bog wnętrznego nabożęństwá, umyka szczegolney pomocy, áż tu gryzie sumnienie o grzech, wyrzuca ná oczy: gdybyś ty iuż był w-Zakonie, to byś ty był nigdy, ták ciężko, Bogá twego nie obráził, Vade, idźże, Vade, wstąmpże, Vade, dáruy się iuż Bogu twoiemu, nie żáłuy mu się. MłodzKaz II, 299.
  • (wariant VI):
    – Zmięszáłá głoẃę, snu niepozwoli, Sumnienie gryzie dla swoiey woli [Wenus - choroba dworska]. CompMed 412.
  • (wariant VII):
    – Grzech lotem pędzi, w punkcie ná łeb wpada, Sumnienie zaráz strofuiąc go gryzie [...]. DrużZbiór 166.
  • (wariant VIII):
    – Gryzę, gryzie, gryzł, gryść [...]4) verbeissen, verschmerzen [...] 4) endurer, boire, digérer, soufrir [...] 4) zgryzł ten zarzut cierpliwie. gryzie go sumnienie. das Gewissen naget ihm. le ver le ronge; la conscience lui remord [...]. T III 428.
  • (wariant I):
    – Robacy go [grzesznika] toczą/ ále naybárziey go robak sumnienia gryzie. StarKaz II, 336.
  • (wariant II):
    – Pámięć záwsze w sobie wárząc y przypomináiąc niezápomniáne swe nieprawości/ robaká tego/ ktory [robak] ostro sumnienie gryząc/ nigdy niezdechnie/ Vermis eorum non morieur, gorzkim smutkiem/ meláncholią/ rankorem kármić [...] będzie. BujnDroga 164.
  • (wariant III):
    – [...] A nástąpi on vpał w piekle niezgászony, Y tego ciemnościámi kárcer otoczony, Do ktorego skazáni miłośnicy świátá Będą dekretem Boskiem w nieskończone látá, Kędy robák bez końcá gryść będzie sumnienie [...]. DamKuligKról 178.
  • (wariant IV):
    – Czemu sumnienie zostáie w potępionych? Bo uznawáią swoie sprawy w szczegulności że są złe, y brzydzą się niemi nie dla tego iż są cnocie przeciwnemi ále iż dla nich kárę cierpią, y to iest ich robák sumnienia ktory ich gryzie. TylkRoz 316.
  • – [...] jeśli się kto [...] nayduje co się tákich tájemnych grzechow, ktore sumnienie jego obciążáją, gryzą i trapią, dopuszczał, niechże je w czás wyzna [...] GdacPan 156.
  • – Iédnego to/ drugiego owo gryzié. KnAd 339.
6.  przen.  »obmawiać, oczerniać; intrygować, spiskować przeciwko komuś«
  • – Omnes in sanguine insidiantur, vir fratrem suum ad mortem venatur, iáko źwierz dziki/ ieden drugiefgo gryżąc lubo przez zdrádę/ lubo przez pochlebstwo/ lubo też przez okrucieństwo iáwne/ tylo żeby po nim máiętności/ ábo sukcessyiey iákiey dostał. StarKaz II, 593.
  • – Gdy więc nicuje ludzkie sprawy zła cen sura, Oczym Lubomirskiego piękna korrektura. A teraz prawi Ludzie gdy u stołu siedzą, Więcey blizniego gryzą, niźli zbliznim iedzą. MikSil 297.
  • – Co dlatego uczyniłem, abym brata mego krzywym okiem na moje żenienie się patrzącego, aby mnie nie gryzł i braterskiej miłości nie targał, mógł ukontentować. MatDiar I, 601.
7.  przen.  »radzić sobie z czym«
  • – Tam nalaszszy iakiegokolwiek Czytelnika Tureckiego (bo nie kazdęmu takie pismo się da grysc wysokie) [...]. ZbarDiar 42v.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Małe winy gryziemy/ wiélkie całkiem połykamy. KnAd 470.
Znaczenia niepewne
1, 2, 3 a. 4:
  • ~ Gryzę. Rado, mordeo, frendeo, frango. Kruntu/ grauziu. SzyrDict 78.
1, 2, 4, 5 a. 7:
  • ~ Gryzę ich beisse/ nage/ Gryziesz du beissest/ nagest/ Gryzłem ich biss/ ich nagete/ Ugryzłem ich habe gebiessen/ genaget/ Ugryzę ich will beissen/ nagen/ Gryz beisse/ nage du/ Grysć beissen/ nagen/ Zgryziony zerbeissen/ zernagen. DobrGram 309-310.
  • ~ Gryzę ich nage/ beisse/ gryź gryść. KellGram 130.
1, 2, 5 a. 7:
1 a. 6:
Użycia metajęzykowe
  • - In zę. Indic. Praes. Sing. Gryzę, gryziesz, gryzie; Plur. gryziemy, gryziecie, gryzą. Praet. Gryzłem, gryzłeś, gryzł; Plur. gryźliśmy, gryźliście, gryźli. Fut. Będę gryzł etc. Imper. Gryź, niech gryzie; Plur. gryźmy, gryźcie, niech gryzą. Infin. Gryźć. WojnaInst 87-88
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Podhasła

GRYZĄCY

im. przym. czyn.
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
lp M. m   gryzący
ż   gryząca
n   gryzące
D. ż   gryzącej
B. m nżyw   gryzący
ż   gryzącą
Ms. m   gryżącem
lm D.   gryżących
C.   gryzącym
B. nmos   gryzące
Najwcześniejsze poświadczenie:
1617
Znaczenia
1. »miażdżący, rozgniatający, odcinający, rozrywający coś zębami; chwytający, przyciskający, szarpiący coś zębami, obracający coś w zębach«
  • – Ná tę Bárláám prośbę ták wyrzekł do niego: Ieden bogáty człowiek z młodości dzikiego Wziąwszy z lásow koziełká pielęgował, ktory Gdy dorosł swych lat więtszych, ciągniony z nátury Ná pustynią wybiegał: tam dniá niektorego Wybiegszy wpadł ná trzodę zwierząt stádá swego Gryżących trawy polne [...]. DamKuligKról 130-131.
  • – Ielenia byle między skałmi zoczył, Lub kozę dziką gryzącą modrzewy, Strzałę puściwszy, krew z niego wytoczył [myśliwy]. DrużZbiór 211.
  • – Gryzę [...] gryzący. nagend, beissend. mordant, rongeur. T III 429.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • ząb gryzący:
    • – Powiádáią też, ieżelibyś wziął ząb ostry gryzący z lewey strony gorney szczeki krokodylá, á záwiesiłbyś go ná máiącym febrę, uzdrawia go od niey ták, że iey więcey nie będzie miał. AlbSekr 332-333.
2. »niszczący, psujący coś, powodujący w czymś ubytek«
  • – Wódká gryząca żélázo/ Stychwásér [...] Aqua rodens ferrum. vulgò Aqua sortis. Kn 1276.
3. »powodujący ostry ból w organach wewnętrznych i częściach ciała człowieka«
  • – [...] wodá studzienna bárzo iest pożyteczna tákowym ludziom/ bo y oziębia/ y potym grubością swoią onę wilgotność gorącą/ ostrą/ y iákoby gryzącą vśmierza y miarkuie [w żołądku]. SykstCiepl 38.
  • – Corrosivum, To iest trawiące, álbo gryzące [lekarstwo]. CompMed 7.
  • – Ma [Wenus] y pomaty, pięknie pachniące, Co smárowania zbytnie gryzące [leki na dworską chorobę]. CompMed 413.
  • – Kichánie pochodzi z dwoch przyczyn. Albo przez rozdrażnienie mammilarney części ciałá w nosie będącey á z muzgiem złączoney, náprzykład wąchaniem tábáki, lub inney gryzącey máteryi. BystrzInfCosm F2.
  • – CORROSIF [...] *Vn medicament corrosif [...] GRYZĄCY, szkodliwy. *Gryzące szczypiące lekarstwo. DanKolaDyk I, 375.
  • – Doktor Trallius upewnia, że znał pewną Damę, ktora rozumiała mieć węże w żołądku ustawicznie wnętrzności gryzące [...]. BeimJelMed 438.
4. »dręczący, niepokojący, trapiący«
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – [...] w tem opalaiącem Piekielnem ogniu wspomniał, tákże o gryżącem Złe sumnienie robaku, kędy noc beż słońcá Zámierzchłá, y o mękách nie máiących końca Nigdy swego, na ktore męki zárabiáią Ci, ktorzy żyiąc, w służbie występkow zostáią. DamKuligKról 150.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 26.06.2019

GRYZĄCY
rzecz

w funkcji rzeczownika
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
Najwcześniejsze poświadczenie:
1613
Znaczenia
»człowiek miażdżący, rozgniatający, odcinający, rozrywający coś zębami; chwytający, przyciskający, szarpiący coś zębami, obracający coś w zębach«
  • – Z wierzchu czarne/ we wnątrz biáłe/ posłodne/ á gryzącym przyiemne [są korzenie gałuchów]. SyrZiel 738.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 26.06.2019

GRYZIONY

im. przym. bier.
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
odmiana złożona
lp M. m   gryziony
ż   gryziona
n   gryzione
Najwcześniejsze poświadczenie:
1613
Znaczenia
1. »miażdżony, rozgniatany, odcinany, rozrywany zębami; chwytany, przyciskany, szarpany zębami, obracany w zębach«
  • – Zęby osłábiáłe/ y chwierocące sie/ vtwierdza ná czczo gryziony/ iedno żeby się po wykopániu/ ziemie niue dotknął [oman]. SyrZiel 60.
  • – Druga [sowia strzała] mnieysza/ korzeniá drobnieyszego/ bládo żołtego: iednák nie mniey vstá ściągáiącego/ iáko y pierwsza gryziona. SyrZiel 81.
  • – Płucom zapalonym rátunkiem bywa korzeń żuchány y gryziony [żywokostu]. SyrZiel 256.
  • – Drzewo, ktore gryzione od dwuch kretow bywa, Iest bieg życia ludzkiego, ktorego vbywa Co raz przez dzień, y przez noc, á Láchezys dzika Co dzień swego kres bliżey dekretu przymyka. DamKuligKról 94.
2. »o żołądku: cierpiący ostry ból«
  • – [...] á ieśliby żołądek od ostrey/ kwáśney/ ábo słoney wilgotności był gryziony/ ciepłą wodą przynamniey miánowicie womit spraw [...]. CiachPrzyp 10-11 nlb.
3.  przen.  »dręczony, niepokojony, trapiony«
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – [...] wewnątrz gryziony [mistrz krzyżacki] Molem złego sumnienia, winnym byc nieprzeczy [...]. DrobOpow 81.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 26.06.2019

*GRYŹĆ

czas. niewł. ndk
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
czas teraźniejszy
  gryzie
Najwcześniejsze poświadczenie:
1612
Znaczenia
»odczuwać ostry ból w żołądku«
  • – Es reisst mich/ ich habe reissen im bauch/ in den därmen/ und umb den Nabel. Gryzie mię/ mam gryzienie wżywocie/ * w żołątku] w trzewách/ y około pępká. VolcDial 162v.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 26.06.2019
Autorzy: WM
Data ostatniej modyfikacji: 26.06.2019