Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

ARMATA

rzecz.
ż
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Warianty fonetyczne: ARMATA, HARMATA
Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-VIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
M.   armata ||   harmata
D.   harmaty ||   armaty
C.   armacie
B.   harmatę ||   armatą ||   armatę
N.   armatą ||   harmatą
Ms.   harmacie ||   armacie
liczba mnoga
M.   armaty
D.   armat ||   harmat
C.   armatom
B.   harmaty ||   armaty
N.   harmatami ||   armatami
Ms.   armatach
Etymologia
łac. armata 'uzbrojona'
Znaczenia
1. »działo o dużej donośności i sile rażenia, broń artyleryjska, także zbior. ciężka broń palna, działa«
  • – Dwór Księcia JMości Wiśniowieckiego [...], który dobrze będąc opatrzony armatą i ludźmi zwłaszcza [...] chciał się był bądź w pole przebić, bądź do swoich kupić. NiemPam 80-81.
  • – I tak jednę galerę wielką zgotowano, Nad którą lepszej nigdy z portu nie wysłano; Ale iż Logistylla poniekąd wątpiła, Aby mu zła Alcyna gdzie nie zastąpiła, Chce, aby Sofrozyna z Androniką mężną Prowadziły książęcia z armatą potężną Angielskiego tak długo, ażby Arabskiego Morza zdrowo dojechał lub łona Perskiego. ArKochOrlCz I 333.
  • – I. M. Pan Hetman też nie czekáiąc Taboru áni Armaty/ konnemu woysku prędko nástępowáć kazał [...]. Pogrom B2.
  • – Postanowiwszy ich [...] dobywać/ do Radnych Panów kiiowskich po armatę/ prochy/ kule/ y inne do burzenia rzeczy należne posłali. KalCuda 319.
  • – Bulwerk od bulwerka barzo rossadził [inżynier] [...] zaczem dla swey odległości musiałby się Armatą wielką to iest działmi bronic. NarArch 77.
  • – Armatąś zmocnił, Vtwierdził Basztami, I wkołoś obwiodł, zewsząd przykopami [do Władysława IV o Jasnej Górze]. OblJasGór 3v.
  • – Szwed pod Frydryzodem potężnie zbił Duńczyka, zabrawszy mu sto Harmat. HistBun 49.
  • – Armat zabrał Król Szwedzki na 80 sztuk i wszystkie ammunicye, (których nad zwyczay wiele i pięknych mieli Sasi). OtwFDzieje 56.
  • – Z Woyskiem Tureckim okopanym począł się [Sobieski] strzelać z Armat. ŁubHist 113.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • burząca armata (sz. zm.):
    • – Na to się zgodnie namowili [Szwedzi], Przeciw burzącey wyprawić armacie Ktora z Krakowa szła przy Kawalkacie. OblJasGór 73.
    • – Część obozu Tureckiego y Szancow w ktorych naypotężnieysza armata burząca Turecka była zniesli woyska Moskiewskie. CzartListy 126.
    • – Miasto Krakow zawczasu pochowali byli w Ziemię swoie armaty, a tak Szwed niewiedząc o nich ośmi tylko Mieyskich burzących armat wziął, które stały w Floryańskiey Bramie, i Mikołayskiej Forcie. OtwFDzieje 94.
  • lekka armata:
    • – Ostrozniey potym Swoie odprawuią czaty Maiąc z sobą Dragony, y lekkie Armaty. PotWoj 50.
    • – [Hetman] tam, albo ognistą Piechotę zasadzieł Albo działka i lekką Armatę wprowadzieł. PotWoj 79.
  • armata polna:
    • – Czwartego dnia ruszył się marszałek związkowy z Malborga wziąwszy 10 armat polnych z sobą i okupem wielkim skarawszy Malborczanów. OtwFDziejeCzech 79.
  • armata spiżowa:
    • – Na sprowadzał tedy Sapieia Armaty zdobycznej siła do Lachowic oney slicznej Spirzowej wszysko y iednego działa nieobaczył Zelaznego. PasPam 100v.
    • – Szwed lubo wyszedł z krakowa, ale zabrał z Ceyhauzu Rzptey wszystkie Armaty spiżowe. OtwFDzieje 94.
  • z armaty bić:
    • – Pod same śniadanie z poranku Poczęto bić z armaty wielkiej bez przestanku. ZimBSiel 165.
    • – Chmielnicki [...] za zdrowie Królewskie z Harmat bić kazał. HistBun 26.
  • z armaty ognia dawać:
    • – Z miasta na salve jako przeciwko komisarzowi z armaty ognia dają. BorzNaw 149 marg.
  • pozagważdżać armatę (1), armatę zagwoździć:
    • – Jadą na nich [Turków] Kozacy: y nic nie opozdzą Skoro im odbiezaną Armatę zagwozdzą. PotWoj 94.
    • – Ani proznowali Kozacy: y co nocne odprawuią czaty Dzis mu [Wezerowi] pozagwazdzali, wielką część Armaty. PotWoj 189.
Związki frazeologiczne

  • być w armacie:
    • »być uzbrojonym, przygotowanym do walki«
    • – Spargitur, iż król jm. francuski o Mastryku myśli, o którym jeszcze nie wiemy dowodnie, czy jest już w armacie, bo go za pewne pro 25 maii spodziewano się. ZałRelSar 353.
Przenośnie
  • Masz [Kasiu] też mocniejsze na obronę Cekauzy swe i armaty, Rzucając z oczu w każdą stronę kule ogniste, granaty.MorszAUtwKuk 301
2. »broń, uzbrojenie, oręż«
  • – Musielismy potężniey i ostrożniey i wednie i w nocy straż od prawować, niż przed tym i w bramach wozow strząsając, iesliby armaty iakiey niemieli [żołnierze moskiewscy]. MasDiar 59.
  • – Postępuiąc tedy arcyksiążę ze wszystką potęgą i armatą wojsk cesarskich w Alzacyi leżących, dobywać spiru [...] położył się obozem. DembPrzew 96-97.
  • – Teyże nocy Iego Mość Pan Chmielecki vbiegł Y z woyskiem iednym cugiem/ á tám trochę vległ. A to w Tetyowie v Páná Szklenskiego/ Zástawszy tám Doroszeńká Zaporoskiego Stárszego z ośmią set ták przebornych Kozakow/ Y z ármatą porządną/ á sławnych iunakow. DobrociesRel Bv-B2.
  • – Prosząc by żywo mogł być wypuszcżony [Seyn]/ Z niewielą ludźi/ do Moskiewskiey strony/ Oddáiąc oboz z Armatą niezbity/ Y niedobyty [...]. PieśńTriumf 2.
  • – Dopiero sie tu Cesárz ná nászę krew Chrześćiáńską záiuszony die 13. Aprilis w Sobotę Kwietną Stábulu swego pompaticè ruszył/ tákim porządkiem/ z táką ármatą/ z tákim rynsztunkiem/ z táką gotowośćią/ z ták ogromnym woyskiem/ y z táką potęgą/ y z taką mocą/ y z tákim prowiántem/ iáko był przedtym przez listy swe/ y mándaty praeconis voce po wszytkiey źiemi woynę do Polski obwołał/ y pod gárdłem postánowił [...]. StarWyp A4v.
  • – Czy nie Cygani ktorzy podłe drumle klepią Bic nas będą skoro się masłokiem zasklepią Których wszytka Armata, młotek szydło dratwa. PotWoj 81.
  • – Krzywonos, z resztą hultaystwa uciekł do Taborów, ale y tam go Xiąże swemi mocno zraził, y iuż był harmatę odebrał. HistBun 4v.
  • – Z własney armaty małom nie zginął. ChrośRel 136.
  • – Krol Szwedzki [...] do Zywcza się gotował Zkąd ku Bielsku z Armatą Miasto Zywieczkie y z Poddanemi wychodziło. KomonDziej 155.
  • – Jak wielka zdobycz wzięta, jakie zbiory? Jaka armata i jakie splendory? TrembWierszeWir II 288.
  • – W dobytym obozie armata ma przy Krolu I. M. zostawać. ArtWoj 78.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • armata ręczna:
    • – Armatę już swoję ręczną pooddawawszy [Polacy], tem snadniej jako bezbronnych zewłóczyli [napastnicy] ze wszystkiego. NiemPam 75.
  • żelazna armata:
    • – Kto w boju bez żelazney może bydź armaty? RoźOff Lv.
  • morska armata:
    • – [Tytuł] O woysku Rzymskim, ták ná ziemi iáko y morzkiey ármacie, y co zá znáku vżywáli ná chorągwiách. CezPiel 33v.
Przenośnie
  • Dank tedy tobie w tym zacny Biskupie daiemy/ żeś taką armatą Kościół twoy opatrzył.WojszOr 72-73
  • Kładzmy stopy, poboznych, serc naszych a na tę? Grożę szatańską? bierzmy duchowną armatę.PotPocz 169
  • Ona [Paskwalina] się monstruie/ y przed wszytkim zgarnionym miastem prezentuie z iego [Kupidyna] armatą, przez się zwoiowaną.TwarSPas 121
3. »artyleria a. zbior. żołnierze służący w tym rodzaju wojska«
  • – Krol Iego M. ruszył sie z Wilná ku Orszy/ tego dniá ármatę wielką y polną przed sobą wysławszy/ do Łáwáryszek ná noc przybył. BielDiar A.
  • – Maiąc piechotę y armatą środkiem, a iezd[ę] po skrzydłach, wsakże na prawęm skrzydle swoiem nawiększą potęgę iezdy mieli [żołnierze moskiewscy]. MarchŚcibHist 14 v.
  • – A iż się taka bieda uprzykrzyła, a ja też tak małą potęgą swą trudno się mam na dwoję rozedrzeć, kazałem zatrąbić uwiązawszy im chustkę swą, żeby się poddali: bo was będę ognistemi kulami palił! i choć ich niebyło, szańcem rzucił, ukazując, że bardzo wiele armaty mam, a ludzie po różnych górach ukazowałem, jednychże po górach ukazując. LancKoniec 124.
  • – Genuenczykowie obiecowali Iagiełowiczowi Władysławowi dać armatę na Turka. KalCuda b2 marg.
  • – Panowie Hetmani nasi probowali sczęscia szturmem wziąć [obóz], omal maiąc armaty, nic nie sprawiwszy poniechac musieli. VorLetSkarb 267.
  • – Był Tryumf barzo wielki VMoskwy ze wszytka piechota yArmata dawała Ognia Począwszy od Południa asz dopołnocy. PoczOdlPam 24.
  • – Krol w Jego [wojewody ruskiego] tropy ruszył się z harmatą i Piechotą. HistBun 20.
  • – Odebrał list od Xcia Kanclerza Wiszniewieckiego ImP Generał Artylerij nie pomyslny ze nie parcerował [!] Ordynansowi Xcia w wysłaniu Armaty do Zurowicz na koronacią Nays. Matki. SapADiar 124.
  • – Armata in casu necessitatis do Obozu ruszona; ma swoim iść gościńcem, jako nayprościey nic nie wybaczaiąc. ArtWoj 56.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • oberster armaty:
  • starszy nad armatą:
4. »machina wojenna miotająca pociski, katapulta«
  • – Leczą ogniste sztuki y granaty Na dach Kościelny z ognistey armaty: Wience z knotami, smołą y zywicą Obląne, lecąc płomieniami Swiecą. OblJasGór 34v.
  • – Lubo ieszcze za owych starodawnych czasow, nie było Dział burzących y zadnych strzelb palących iakie się teraz znayduią: iednak miasto dział y strzelb wtedy kuszy y armat tak ogromnych y potęznych uzywano. SzołHist 19v.
  • – Weboniusz [...] szturmem do miasta sie ruszył, y owe dziwnie sporządzone Machiny, na kołach wielkich y mocnych misternie do nich przyprawionych, z armatami y strzelcami w nich osadzonemi przed Woyskiem swoim do Zamku prowadził. SzołHist 19v.
5. »flota wojenna, armada«
  • – Pokazał on [Marchion de Valle] wielką śmiáłość swą/ gdy popsował Armatę ná ktorey był przyiáchał do nowey Hiszpániey/ áby tákim sposobem odiął sobie y towárzyszom swym nádźieię/ do inákszego záchowánia sámych śiebie przy zdrowiu/ tylko przez zwyćięstwo/ y przez nábyćie támtego kráiu. BotŁęczRel V 37.
  • – Potem od możney Armaty spędzony Vstąpił morza nieprzyiacielowi [Guilelm Ligurczyk]. TasKochGoff 459.
  • – Zaczym Galery ich/ ktore przedtym ná postrách nápełnione bywáły więźniámi Chrześćiáńskimi wszelkiego narodu/ y pánowáły iákoby ná wszytkim morzu: temi czásy tak są náwątlone/ że kiedyby nie sámi Tátárzy wpadáiąc vstáwicznie w kráie Ruskie/ y Moskiewskie/ nápełniáli ludźmi Armatę Turecką; rzecz pewna/ że Monárchia Turecka/ choć iest ták wielka/ zostáłáby iáko bez ręki ná morzu [...]. OpisGal A2.
  • – Armatá/ vide Woysko wodné. Kn 9.
  • – Szwecyá niezwyczáynie wielką gotuie Armatę ná morzu/ głos pospolity iest że na woynę Bremenską. MerkPol 194.
  • – Z kilkudziesiąt tysięcy morskich rozboynikow Szczęsliwie woiuiąc, kilka set okrętow ich zwoiował, wszytką potęge y armate ich walecznie zawoiował [Pompejusz]. SzołHist 15v.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • armata morska (sz. zm.):
    • – Chciał koniecznie Maltę zburzyć [sułtan Osman] dwuch wielkich Hetmanów swoich, z wielką armatą morską nasławszy na wyspę onę. BirkOboz 7 nlb..
    • – WIelki Hetman dowiedziawszy się/ że Prouisor Extráordynáryiny Armaty Morskiey vdał się tu do Senatu/ przysłał Proces in Contumaciam ná nim przewiedziony. MerkPol 185.
    • – Turczyn miesiąc złocić roskazuie, na swey morskiey armacie. AndPiekBoh 109.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • zagwoździć armatę:
Związki frazeologiczne

  • uderzyć z armat:
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Odsyłacze
Patrz: ARMADA.
Autorzy: PK
Data ostatniej modyfikacji: 22.09.2023