Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

NERW
rzecz
m
, NERWA
rzecz
ż

ZALĄŻEK ARTYKUŁU HASŁOWEGO
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI (nerw), Kn (nerwa; pod: żyła sucha), T (nerwa; pod: żyła sucha), L (nerw; XVI, XVIII), SWil (nerw), SW (nerw), SJP (nerw)

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
M. m   nerw
ż   nerwa
D. m   nerwu
  nerwa
B. m uż. nżyw.   nerw
N. m   nerwem
liczba mnoga
M. m albo ż uż. nosob.   nerwy
D. m   nerwów
C. m albo ż   nerwom
B. m albo ż uż. nosob.   nerwy
N. m albo ż   nerwami
Ms. m   nerwiech
m albo ż   nerwach
Etymologia
łac. nervus
Znaczenia
1. »włókno w ciele służące do przekazywania bodźców pomiędzy mózgiem a poszczególnymi częściami ciała«
  • Żyłá sucha/ biała béz-kréwna. Nerwá/ Kn 1461.
  • Salia Volatil. bárdzo skuteczne, tákże fixa, iáko Chorobá pospolićie początek ma od paćierzy kędy się naywięcey schodźi Nerwow, tákże y Medulla spinalis tám zostáiąca, zkąd trzebá ie często smárowáć. CompMed 123.
  • żyła sucha, biała bezkrewna; nerwa. Nerve, Spann-Ader. nerf. § w mozgu zaczyna śię żył wszystkich suchych zebranie, ktore potym przez paćierze krzyżowe parami na tę i owę stronę wychodzą. T III 3070.
  • Żyły Serca właściwe nazywaią się Vasa Coronaria, pulsowe których iest dwie (arteriae coronariae) wychodzą z wielkiey pulsowey, krwiste (venae coronariae) z wielkiey krwistey żyły. Nerwy Serca (nervi Cordiaci) maią swoy początek od plexu nervorum paris vagi i Intercostalis. WeichAnat 110.
  • Oprocz tego ta sama błonka Dura mater nie tylko spuszcza się przez wielki otwor tylney kości głowy razem z mózgiem grzbietowym w postaci liyki przez cały grzbiet i krzyże na doł, ale wychodzi razem z różnemi żyłami i nerwami przez różne otwory czaszki na wierzch. WeichAnat 127.
  • Z skutkow, które przez nerwy w ciele naszym się okazuią wnosić sobie trzeba, że mozg iest przeznaczony do odłączenia pewnego soku który się w nerwach znaydować ma, i w ciele naszym sprawuie moc czucia i ruchawości. WeichAnat 133.
  • Za tą błonka[!] zaczyna się ucho wewnętrzne, (Auris interna) w którym znayduią się różne małe kosteczki i dołki (zobacz Część 1. Rozd. 2. §. 7.) które delikatną pliwką są pokryte. W dołkowatości nazwaney Labirynt, rozchodzą się nitki nerwa do ucha należącego (nervus auditorius) różnym sposobem skrzywione, i tu zaczyna się kanał nazwany Tuba Eustachii, który pokryty delikatną błonką i będąc z początku nieco węższy, potym coraz szerszy, kończy się w tyle miętkiey części podniebienia. WeichAnat 151.
  • Do każdego muskuła przychodzą podobnie iak do inney części ciała naszego, żyły pulsowe, żyły krwiste i nerwy, które ná tak małe gałązki są podzielone, i w muskułach tak się rozchodzą, że każda nitka muskułowa iest z naymnieyszych końcow żyły pulsowey, krwistey i nerwa zrobiona. WeichAnat 162.
  • Ma podobno w sobie ten Działacz Niebieski [elektryczność] ukrytą moc, przez ktorą ożywia nerwy ciała zwierzęcego tak właśnie: iak deszcz odświeża ziemię lub wiatr oczyszcza powietrze, aczkowiek te własności iego nie wiele ściągaią na śiebie uwagi ludzi. TrzcińDys Hv.
  • Nerwy wszystkie, z mózgu, z moszczku i mlecza, pacierzowego naprzeciw legle sobie wychodzą, to iest: ieden nerw w iedną, a drugi w drugą stronę rozchodzi się: takowe dwa nerwy Anatomicy parami nazywaią (paria nervorum) [...]. KlukCzenZool 43.
  • Kiedy zewnętrzna rzecz iaka, (obiectum) działa na który nerw i w nim czyni poruszenie, to poruszenie udziela się duchom ożywiąiącym, a przez nie posuwaiąc się do mózgu, zostawuie w nim iakoweś wrażenie; i to iest obrazem rzeczy (idea). KlukCzenZool 46.
  • Biaława zaś błonka, o którey naprzód mówiliśmy, między błonami, okrywa całą kulę oka, aż do nerwu. KlukCzenZool 48.
  • Mgła się rozeszła, i z całey okazałey Ciarlatanii, została tylko Elektryczność zwierzęca i pewność, iż przez nieiakie dotykania i tarcia ciało bydź może poruszone; lecz że bez słabości nerwów i bez zapalonego wyobrażenia, nigdyby takich nie uskutkowała dziwów aniby też zdolną była życie ludzkie przedłużyć. HufBaudSztuka 27.
  • Ostróżność takowa dla tego się czyni, ponieważ Macica będąc znaczną ilością naczyń krwistych i Nerwami opatrzona, znacznie byłaby bodzoną czyli irrytowaną, a ztąd nastąpićby mógł nietylko ból, lecz kurcz, zapalenie, i inne z tey przyczyny wyniknąć mogące przypadki. MichNauka 39.
  • Galenus ieden z naypierwszych w medycynie pisarzów Greckich, wyciąga, aby dzieci solą posypywać, częścią dla oczyszczenia ciała od flegmy powierzchownie się znayduiącey, częścią dla wzmocnienia ich nerwów. WeichRada 14.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • nerw optyczny:
    • W tak złożonym oku, widzenie dzieie się przez wpadanie promieni od rzeczy iakiey na krążek rogowy, przez który, oraz i przez ciecze przechodząc te promienie, i różnie się łamiąc, zbieraią się na błonie siatkowey, czyli optyczney, i maluią na niey obraz rzeczy; który obraz nerwem optycznym przesłany, dusza poymuie i widzi. KlukCzenZool 49.
  • nerw słuchu:
    • Powietrze wzruszone od iakiey rzeczy np. od dzwonu, strzelby i t. d. wpadaiąc na wklęsłość zewnętrzney części ucha, zbiera się na bembenek: ten słabszym lub mocnieyszym drganiem swoim trącaiąc porusza młotek, młotek uderza w kowadełko, spód kowadełka porusza strzemię, które podług miary udzielonego sobie ruchu, mniey lub więcey przywieraiąc okienko, wzrusza wodę; a przez nią nerw słuchu i inne narzędzia, przez które dusza głos poymuie. O rybach, lubo wielu iest zdanie, że słuchu nie maią, inni iednak przez rozbior anatomiczny znalazłszy w nich wewnętrzne narzędzia i nerw słuchu, dowodzą że słyszą. KlukCzenZool 51.
  • nerw powonienia:
    • Te przegródki iako i nozdrza, wyłożone są wewnątrz błoną sączącą wilgoć lepką, w którey błonie znayduią się końce rozpostartego nerwu powonienia. KlukCzenZool 52.
  • nerw smakowania:
    • JĘZYK, narzędzie zmysłu smakowania. Składa się z muszkułow, przezco iest mięsisty, oraz na wszystkie strony ruchomy i gipki: na którego powierzchni osobliwie przy iego końcu, wychodzą rozpierzchłe nerwy smakowania (papillae nerveae). KlukCzenZool 53.
  • nerw dotykania:
    • ZMYSŁ DOTYKANIA. Całe ciało na skórze która ie pokrywa, ma ieszcze inną cienką dziurkowatą skóreczkę (epidermis), w które dziurki wchodzą końce nerwow dotykania, te od ciał otaczaiących dotknione różne przyimuią wrażenia, a te do mózgu i duszy odnosząc, rozmaite sprawuią w niey czucie, iako to ciepła, zimna, bolu, przyiemności, gładkości, szorstkosci, i t. d. KlukCzenZool 53.
  • nerw kulszowy:
    • Jest atoli drugi gatunek kulszowego bolu, omal nie częściey od tamtego trafiaiący się, a ten kulszowo-nerwowym nazywać można, ktory z iakoweykolwiek ostrey ciekłości w ciele znayduiącey się, nerw kulszowy obrażaiącey, pochodzić może, naprzykład: wszelki iad weneryczny, uderzenie się w to mieysce, naderwanie nogi w tym mieyscu, zbyteczna lubieżność i obcowanie, sypianie na gołey ziemi, zaziębienie nagłe tego mieysca. PerzLekarz 172.
  • wielki sympatyczny nerw:
    • Z tego więc com powiedział, doskonały Doktor, ktoremu wszystkie wielkiego sympatycznego nerwu podziały, y w rożne strony rozwodzenia się naydrobnieysze, wiadome są z otwierania ciał ludzkich, y z czytania książek Anotomicznych[!] Winślow, Lieutaud, Heister, y innych ażeby wyłożył przyczynę bolow piersi, wątroby, y całego ciała, zwalać nie będzie na wrzody, suchoty, wrzody martwe mniemane, żadnemu bowiem z Anatomikow Doktorow nie tayno, że gdy nerwy w częściach do płodu służących łagodnie poruszone bywaią wielkie ukontentowanie, ieżeli zaś szarpane bywaią, nieznośny bol po całym ciele czuć się daie. ListDokt 21.
2. »ścięgno; mięsień«
  • Pokurczonym nerwom álbo żyłom suchym náparzánie wárzeniu Korzenia Fiołkowego/ álbo Kosacowego/ iest osobliwym rátunkiem/ á potym oleykiem z korzenia iego y z kwiátu náćieráiąc. SyrZiel 7.
  • Poty wzbudza toż mázánie/ álbo tylko Korzeń miáłko vtárty/ y w Oliwie rośćierány/ ćiáło tym pomázuiąc Nerwy oźiębłe rozgrzewa. SyrZiel 160.
  • [Kąkolnica] Guzy y twárde wyrośliny ná stáwách/ y członkách/ ábo nerwiech/ y ná żyłách sychych odmiękcza y rozgania: [...]. SyrZiel 463.
  • W tym przybiegłszy doń wielki iego iałmużnik: "zaniechay, wasza królewska mość, rzecze, tey ladaiakiey sławy, która zawisła od muszkułów y nerwów; a we wszystkim, co do reszty, nieochybny czeka cię tryumf. [...]" VoltKról 21.
  • Przypadki naypospolitsze, gdy ieszcze złe nie bardzo wzrosło, są: ciągła niemoc znacznieysza z rana, i przenikaiące w nerwach bole. TisOnan 205.
  • ROZTRZĄŚNIENIE TRZECIE Aże w wściekliźnie wzruszenie nerwow iest zbyteczne; dawać należy codzień choremu dwie gałki w sposob następuiący zrobione: Weź ośm granow kamfory, cztery grana piżma, dwanaście nitru, zmieszay to z trochą miodu przaśnego wyczyszczonego y zrob iedną gałkę. KurFSangOpis 115.
  • Łeb powinien być subtelny, szczupły, suchy, lekki, i dobrze utrzymany; to iest, żeby nie były nozdrze rowno z uszami; iednakże koń powinien mieć kark dobrze podniesiony na przodzie: nogi subtelne, przestronne, otworzyste; to iest, oddalone iedna od drugiey, bez nabrzmiałości i twardości iakieykolwiek; żyły suche, czyli nerwy duże i mocne: boki powinne być okrągłe, a nie płaskie: pachwiny, czyli mieysca pomiędzy ostatnim żebrem a udem, obszerne i pełne bez zagięcia ku puzdrowi, a nie ściśnlone. BucPietAp 15.
  • Puchlina w kolanach iest obrzmiałość długa i twarda, położona we śrzodku podkolankow przy stawach i spaianiu się kości, postępuiąc ztamtąd ku nerwom. BucPietAp 124.
  • Hipokrates doświadczył, że kąpiele zimne sprawuią kontrakcyą nerwow, y spazmy. DośwGosp 93.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • wielki nerw:
    • »wielkie ścięgno; ścięgno Achillesa«
    • Ta sama puchlina położona na wierzchu pokolankow między wielkim nerwem i punktem podkolankow naprzeciw puchliny w kolanach, iest ociekłością. BucPietAp 124.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Podhasła

*NERWA I
rzecz
m

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
D.   Nerwy
C.   Nerwie
B. uż. żyw.   Nerwę
Najwcześniejsze poświadczenie:
1612
Znaczenia
składnik nazwy osobowej »część rzymskiego nazwiska rodowego, noszonego m.in. przez cesarza Marka Kokcejusza Nerwę«
  • Ono GEMBICKICH wielkie wnuków plemię, nawiedziwszy Tybr i auzońską ziemię, szczęśliwie progi przechodząc Minerwy, gdzie jeszcze znaki z Trajanem są Nerwy, przybył Ojczyźnie do ozdoby czy-li, by jej wsparł, gdy się w tym rozterku chyli? MiasKZbiór 250.
  • PAłac Augustusow był przy iedney stronie ná rynku Rzymskim był ozdobiony mármurámi y filarámi bárzo cudnemi. Páłac Claudiusow był miedzy Colisem á Kośćiołem S. Piotrá w okowach/ był piękny y wielki. Vespázyanow y Tytow był wedla tegosz Kośćiołá. Nerwy był wedla wieże ktorą zowią Torre de Conti. CezPiel 19.
  • Setnego roku od Národzenia CHrystusa Páná/ y od Augustá Cesarzá pánowania/ rząd Rzymskiey Rzeczypospolitey przyszedł do cudzych Xiążąt/ y przenieśiona byłá tamta włádza do Nerwy Trataná y Hadryaná/ ludźi Hiszpańskiego narodu. ChokRudAOdm 7.
  • Ta maxyma sprawować się cale przeciwnie niż Praedecessor, ktory był w nienawisci, była także praktykowana zwielkim Sukcessem od Henryka I. Krola Angielskiego Sukcessora Wilhelma II. także od Kokcejusza Nerwy Sukcessora Domitiana na Państwo Rzymskie od Fiedora Wielkiego Kniazia Moskiewskiego Sukcessora Iwana Wasilewicza od Pepina grubego Sukcessora Ministra Francuskiego Ebroyna Faworyta Krola Childeberta Trzeciego od Wratysława I. Krola Czeskiego a Sukcessora po Bracie iego Spitygniewie. MarcenZagórRef I 51.
  • FORUM Nerwy dźiwnie dobrego Cesarza, hôc unicô Rzymskiemu Imperium szkodliwemu, że breves dies eius, bo rok tylko y 4. Miesiące panuiącego. ChmielAteny II 94.
  • Tu Traianus Cesarz, Imperii odebrał Insignia od Nerwy przysłane. ChmielAteny II 244.
  • Nerwy Cesarza o koło Roku 93. Dunstanus S. Arcy Biskup Kantuaryi, ieszcze będąc Mnichem w celli swoiey rożnym dla rożnych báwił się, y przysługował rzemięsłem: przybył też y szatan z swoią robotą coraz to dziecięciem, to białogłową się prezentuiąc [...]. ChmielAteny III 212.
  • Pierwszy to był Cesarz Cudzoziemiec od Nerwy przysposobiony. ChmielAteny1755 I 470.
  • Tu Narni, toiest Narnia Miasto, ktore wydało Nerwę Cesarza y Iana Papieża Norcia alias Nursia mała Respublicá, ktorą rządzą Quatuor Illiterati, S. Benedykt Opat tu się urodził. ChmielAteny IV 209.
  • Mnie zaś i tak siła mówić presumującemu należy imitować Pliniusza panegiryk Trajanowi Nerwie, protoplaście Kolumnów, mówiony, że będzie z większym uszanowaniem zachowywać w umyśle nieskażonym i świeżym, niż w krótkości i częściowo tylko dotykać, ponieważ przeważnie dzieje się tak, że to, o czym milczysz, wydaje się tak wielkie, jak jest w istocie. MatDiar 143.
  • Część mowy Pliniusza do Traiana Cesarza o iego przysposobieniu od Nerwy. PopisSzk 31.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 13.06.2025

*NERWA II
rzecz
ż

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
D.   Nerwy
Najwcześniejsze poświadczenie:
Znaczenia
nazwa geograficzna »prawdopodobnie Narwa (miasto w Estonii)«
  • Niektorzy Generałowie, Pikinierow do szturmu trzymáli zá niepotrzebnych,i dla tego ich odpráwili; iednák do wielkich, i ledwo dobytych okopow około Nerwy in Anno 1700. szturmowáli Pikinierowie w kupie z Muszkieterámi, á ná ten czás trzećia część byłá Pikinierow u Szwedow; áni przyszło ná pámięć, przodem posłáć Gránáterow, lubo ná práwym skrzydle u Gwárdy Szwedzkiey, 4. osobliwe Gránáterskie były kompánie, ktore unum corpus, ábo ieden bátálion formowáły; ále wszystkie bátáliony, ták iák w kolumnách mászerowáły do obozu, ták też mieli Pikinierow przez cáłe roty między sobą pomieszánych, między káżdą drugą i trzećią rotą, i káżdy Pikinier miał wielką i długą fáscynę, krore ćwierć mili od okopu, tego dniá w przod muśieli sporządźić [...]. KampChwał 95.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 13.06.2025

NERWY
rzecz
nmos
blp

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
liczba mnoga
M.   nerwy
D.   nerwów
B.   nerwy
Najwcześniejsze poświadczenie:
1770
Znaczenia
»samopoczucie psychiczne; zdrowie psychiczne«
  • [...] gdy piersi, y brzuch doskonały Felszer otworzył, wszystkie wnętrzności, y części zdrowe y naturalne były, oprocz prawey strony pluc [...] w worku serdecznym, ktory iest z plewki maiącey w sobie wodę, y w ktorym się serce zawiera, zdawałomi[!] się iż więcey nad zwyczay było humoru, czemu się dziwować nie trzeba że w tak wielkim, iakie miewał chory, nerwow targaniu, nad zamiar humoru wysączyć się musiało. ListDokt 17-18.
  • Coż to? WaćPan wyrabiasź tak okropne krzyki, Parles plus bas wszakże to, nie wásze seymiki, La téte me fait mal; wszystkie nerwy mi w strząsnąłeś, Z odmianą stroiu widzę i tony przeiołeś, Wolę wyiść bo to taka turniura iuż wasza. NiemcPowrót 57.
  • W leczeniu nawet Fizyczney, i moralney hipokondryi wielkie zachodzi podobieńwo, zastarzała w damie hipokondryia, nie lada lekarstwom ustępować zwykła, pacyentka z drzączki i duszenia, nierychło do siebie przychodzi, stalowe lekarstwa gniotą ią w żołądku i tęskności iey nabawiaią, China ią obciąża, lub niestrawiona nazad wychodzi, lotne trzezwiące lekarstwa, mdłości ią często nabawiaią, kurcze i trzesączki sprowadzaią, zaczym zwolna, i z iako naywiększą ostrożnością, iey żołądek i nerwy maią być wzmacnianemi. PerzMyśli 179.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 13.06.2025
Autorzy:
Data ostatniej modyfikacji: 13.06.2025