ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

M.		pacierz
D.		pacierza
B.	uż. nżyw.	pacierz
N.		pacierzem
Ms.		pacierzu

liczba mnoga

M.		pacierze
D.		pacierzy
B.	uż. nosob.	pacierze
N.		pacierzmi
Ms.		pacierzach

Znaczenia

1. »modlitwa (codzienna, błagalna); "Ojcze nasz"«

– Nic inszego ábowiem nád wámi nie mówiłám / ieno modlitwę Páńską ábo Pacierz / y Kredo/ ábo skłądek wyznania wiáry chrześciáńskiey/ á záraz uzdrowieni iesteście. SpInZąbMłot 241.
– Pochwili skoro pacierze odpráwił [hetman] Senat woienny do niego się zbierał. TasKochGoff 360.
– Paciérzé kápłáńskie/ i. Książki w-ktorych są paciérzé. vide Bréwiarz. Kn 658.
– Zmawiam co/ zmówić pacierz. Recitare, percurrere legendo, recitando aliquid [...] v Mówię pacierz. Kn .
– Pacierz/ Oratio Dominica. SzyrDict 281.
– Ma swe Odpusty vprzywileiowáne/ kto tu odmowi pięć Pacierzy/ y tyłoż Pozdrowienia Anyelskiego/ te Odpusty otrzyma. PruszczKlejn 5.
– Kto cię tak oszalił Zes tyle ludzi pobieł Tyle Miast popalił? Przeto się Bogiem czynisz? Bog daie nie bierze Iako ty? o cosz będą do ciebie Pacierze. Nie sluchay Zausznikow: nie wspieray się wiszem Człowiekes: ani z wielkim rownay się Iowiszem. PotWoj 150.
– I pacierza nic nie mowił [król] przez całą Mszą tylko klęczał na wezgłowku Axamitnym a wzdychał. PasPam 204.
– Pánie, o chleb prosić każesz [...] zda się bydź Pánie ten Pacierz złożony tylko dla prostakow, dla ludzi roboczych, co to nie máią co w gęmbę włożyć, sztuki się chlebá dorábiáią [...] trzebá to Pánie było rożność uczynić między prostakámi i Ich Mościámi. MłodzKaz II, 274.
– Ná to Christus złożył Pácierz, ábyś miał modlenia się Temę, máteryią proszenia, supliki práwidło. MłodzKaz II, 274.
– Ia męża nie znam chociazem nie wdowa, Bo iesli kiedy zesnu się obudzi, Albo pacierzmi, albo mnie rozmową, Bawi. PotSyl 8.
– W Kapliczy Ogroyczowey w kazdy Czwartek wiecor po dzwonieniu na pierwsze Pacierze Chłopczy skolni Litanią o Imieniu Pana Iezuszowym spiewywali. KomonDziej 16v.
– Niechże przyidzie do Domu [dewotka z odpustu], aż ile pacierzy sklepała, tyle Diabłow korcami odmierzy. DrużZbiór 111.
– Przyszedszy przed wielki ołtarz [...] miewa Ociec Swięty Exhortę wykładaiąc Pacierz, to iest Modlitwę Pańską Pater noster. ChmielAteny1755 I 127.
– Pacierz. das Vater unser. BierSłowa 128.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

odprawować pacierze kapłańskie || pacierz kapłański mówić, mawiać || pacierze kapłańskie odmawiać:

– Począł exorcyzmy czynić. Agendy w ręku nie miewał, Pacierzy kápłańskich nie odmawiał. MłodzKaz II, 54.
– Krom pacierzy kápłáńskich, codzień koronkę do Nayśw: Mátki mawiał. NiesKor II 67.
– Jędrzey świątobliwe życie prowadził, kapłańskie pacierze co dzień mawiał. NiesKor II 127.
– Co dzień odpráwował pacierze Kápłáńskie, y innych modlitw wiele prosząc Bogá áby po tych nędzách żył, á to dla przyczyn áby mogł tym nágrodzić ktorzy mu pokázowáli miłosierdzie, wtora, áby sercá dodawał Pánom Chrześciańskim ná Pogány. TylkStrom 23-24.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

(wariant I):
– Mow wilk pácierz/ á wilk/ Owcá/ Báran. RysProv VIII, 10.
(wariant II):
– Mow wilku pacierz/ á on: Owcá. Mow wilku pacierz/ á on woli kozią mácierz. KnAd 518.
(wariant III):
– Mow ty Wilczkowi pacierz á Wilczek dolassa. OpalKSat 36v-37.

Przenośnie

P. BOG mowi przez Proroka do Bałwochwalcow, nie do Astrologow, iacy bywali Arioli ktorzy przy ołtarzach y Poganskich bałwanach nie cnotliwie pacierze odprawowali y ofiary bydlęce palili.DuńKal O

2. »czas potrzebny do odmówienia modlitwy«

– Wojsko [...] w pół mili od miasta stanęło, w kilka pacierzy po rozgoszczeniu ukazały się kupy rajtarów od Norymbergu. DembPrzew 44.
– Do których [dragonów] gdy Elearowie skoczyli, w kilku pacierzach znowu ich przez zasadzoną strzelbę aż do bramy niemal [gonili]. DembPrzew 65.
– Wziąłem mu tylko ow Chrest z ręku awyciąnęm go płazą przez plecy, Utykay [...] kiedy to Chłopię skoczy [...] Nie zabawiłęm się koło owego smarkacza y pacierza iednego. PasPam 95v.
– Pod Tryszkami 2 Julii napadł na obóz mój polski p. Ważyński ze dwunastu chorągwi insperate o zmroku: w koniach szkodę wielką uczynił i nachwytawszy uszedł nie bawiąc kilka pacierzy. ZawiszaPam 127.
– Chameleon [...] Oczy ma okrągłe, wypukłe, wesołe, ktoremi ná iáki kolor poyzrzy, zá pacierz ná sobie reprezentuie. ChmielAteny1755 I 472.
– A tak po asekurowaniu Borzęckiego, w jednym prawie pacierzu sejmik bez żadnej doszedł kontradykcji. MatDiar 304.

3. »reprymenda, połajanka«

– Biskup wezwawszy przed się Kuchmistrzá, dał mu dobry Pacierz mowiąc: Tyś mi łákomstwem twoim wielkie spráwił. y ná szyję przywiodł niesczęście. GdacPan 37-38.

4. w lm »różaniec (muzułmański), sznur korali; w lm paciorki, koraliki«

– Z wierzchu czarny [korzeń piwonii]/ we wnątrz biáły/ y guzowáty iáko węzły iákie/ ábo pacierze ná sznurze. SyrZiel 785.
– Z ktorey to ták szláchetney Wenedyckiey Spumy/ Posyła y Moftemu skrzyneczkę z Perfumy/ Y Pacierze: bo y tych Turcy używáią/ Lub w Monsserrato áni Lorecie bywaią. TwarSLeg 70.
– Pacierze bursztynowe dla tego przyiaciela twego bylem jedno okazyją miał do przesłania, nie omieszkam ci posłać. ŁugowPodr 257.
– Turcy mieli [...] Pacierze albo szafierowe albo iezeli koralowe Rubinami albo iakim drogiem kamieniem nasadzane. PasPam 261.
– Będą Godzinki, pięknie opráwne, á nie w czytániu, pacierze w ręku álbo i u pása, a nie wiedzieć kiedy się odpráwiły. MłodzKaz I, 434.
– Niżej przy niepoczesnem podrożnym ubierze Cisnęły w szyję wielkie z bursztynow pacierze. KorczFrasz 92.
– Sucháru w táysterkę/ y máłą od prágnienia weźmie ángisterkę Wody słodkiey/ koszturek w rękę/ y pacierze. TwarSPas 48.
– Talar Srebrny Złocisty, Pierscionek Złoty Serce Srebrne Tabliczke Srebrną Perełki y z Kanakiem Metalow dwa Srebnych. Antepedium Kitaykową z Zasłone takąz takze Pacierzi dwoie drotu Srebnego a drugie Burstynowe darowała. KomonDziej 145.
– Bierze paciorki, sto ścieszek udepce, W rękách pacierze, w ucho diabeł szepce. DrużZbiór 541.

5. »część kręgosłupa u człowieka i zwierząt, krąg kostny«

– Oleykiem tymże pacierze ná krzyżách nácieráć. SyrZiel 419.
– Mázáć ciepło członki boleiące/ to iest: łono/ krzyże/ pacierze/ lędźwi. SyrZiel 1452.
– Pacierz u zwiérząt/ u człowiéká w grzbiécié/ w-szyi Pacierzysty Kn 657.
– Zad [u klaczy] jak ulany i gibkie pacierze, Tusz do popręgu i kark niezbyt chudy, Nóżka subtelna, podkasałe udy, A kosa jasna i obfita grzywa Blaski złotego przenosi przędziwa. MorszAUtwKuk 10.
– Kość tyłu głowy [...] się złączá [...] na dole [...] z kością gruntowną [...] y z pierwszym pácierzem szyie. KirchFac 98.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

od przysł.: Mów wilku pacierz, a wilk: owca, baran.

(wariant I):
– Mow wilku pácierz/ á wilk/ Owcá/ Báran. RysProv VIII, 10.
(wariant II):
– Ninacz niedba [Osman] naSwiecie: ninacz nie pamięta Iuzby sobie przegraney znami zyczył raczy NiszPokoiu [...] Chociasz tak wiele razy od naszych ukarąn Mow Wilku Pacierz, a on przecię owca, barąn Chce się bic do upasci y umierac nizli Traktowac. PotWoj 169.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

*PACIERZ