ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

bezokolicznik

wycinać

czas teraźniejszy

lp	1. os.	wycinam
	3. os.	wycina
lm	3. os.	wycinają

czas przeszły

lp	m	3. os.	wycinał
	ż	3. os.	wycinała
lm	mos	3. os.	wycinali

imiesłów współczesny

wycinając

nieosobowy czas przeszły

wycinano

Znaczenia

1. »cięciem usuwać coś, oddzielać od czegoś; ścinać, wyrębywać, ucinać«

Rekcja: co

– Zaczym wpadszy hałastra na górę do sieni, drzwi wycinać poczęli; odstrzelali ich naszy i z sieni na dół wyparli. NiemPam 88.
– Owa czeka ogrodnik rożey z ciernia/ y ciernia nie wycina z ogrodu/ áby rożą rwał potym. BirkNiedz 140.
– Piszmy Nagrobek Osmanowi nászemu/ my Olbrzymowie/ ktorzysmy się go doczekáli w piekle: Okrutnemu Osmanowi/ y ná swoich/ y ná obcych; Cedry Libáńskie/ y iodły Pogáńskie/ mogiłę sypiemy: siekierę ktora nas wycináłá/ tą ziemią przyrzucamy/ niechay pod nią rdze nie ie [!]. BirkOboz 39.
– Wycinam/ wyrębuię/ lás gay. Excido lucum, arborem [...] Excindo syluam, propr. sed passim transferetur. vt, excindere vrbem [...] Excindere gentem [...] excindere rupem. Exputare vitem totam veteranam: palos caedere, & exputatos acuere [...] Explanto [...] Si soboles radicibus adhaeret, explantanda, ferroq'; allaeuanda est. Idem, Explantare arbusculam. Exseco [...] Exsectae syluae. Exseco pestem, neruos vrbis [...] Recido vepres [...]. Kn 1299 [1307].
~ Wyrębuię/ v. Wycinam. Kn 1329.
– Tudzież/ ktoby w ciągnieniu/ lubo w Obozie/ pożytkowe w sádách wycinał drzewá/ lubo płoty/ lubo budynki iákiekolwiek (chociaż pod praetextem pustek) rozbierał/ dla iakiżkolwiek potrzeby/ tedy/ chociażby o to skárgá nie byłá/ ma obsyłáć co dzień Sáłásze Rotmistrz/ y tákiego Towárzyszá/ ma karáć/ obecną iáką karą [...]. FredKon 14.
– Drzewá ná Dworską potrzebę, ná Brovváry, ná Gorzáłnią z pniá nie rąbac, ale się (okrzesuiąc drzevvo) gáłęziámi opálác, á gdy tych niestánie, drzewo ktore się nie zeydzie ná budynek wycinác według potrzeby skromnie ich záżywáiąc, á tego przestrzegác áby nie szło ná stronę. HaurEk 59.
– Nád AEgypcyánow záś Národu niebędzie Głupszego pono: bo ci w tákim trẃáli błędzie, Ze niewidział świát nád nich grubszego rodzáiu, Bo niekontenci według Graeckiego zwyczáiu Czcić Bostwo poczynione z ludzi, lecz zwierzętá Niezmyślne, wodne ryby, powietrzne ptászętá; Y drzewá, ktore topor ostry, gdy námáca Wycina, álbo wicher, gdy Wstánie, wywráca, Chwalili zá Bogi swe, á nád wszytkie kráie W pożyciu swym sprośnieysze wiedli obyczáie. DamKuligKról 204-205.
– Toż wszystkie forszty obetniesz po cyrklu powierzchownym L H i 6 po cyrklu wewnętrznym E D, nie wycinając drugich 6, które na ramionach koła osiadać mają dla trwałości koła, albo kształtnie wyprawisz dla lekkości w ten sposób, który w figurze czwartej widzisz. SolArchB 260.
– Strzelał się z niemi przez parkan bardzo generosissime, tak że sasi zza parkanu rury, a nasi przez te dziury swoje flinty rychtując i strzelając, wystrzelał sasów, a z pod lekkich chorągwi towarzystwo i pachołcy, parkan tymczasem wycinali, i tak dobywszy w pień wycięli, majora tylko co miał komendę żywcem wziąwszy. ZawiszaPam 313.
– A jeżeli by zaś ta nasza tak letka admonicyja i dyskretna na dalszy czas w pustoszeniu lasów przy rolach kmiecych leżących i zagrodach i onych na łazy wycinających, i pod wapnem palących, których nigdy na żadnę potrzebę nie zażywał ani nie zażywa oprócz brzeziny, ale onę dla reparacyi kmiecych budynków ochrania, tedy za taką zuchwałość kto by się kolwiek poważył bez wiadomości dworu one psuć, wycinać i pustoszyć, każdy będzie podlegał sto rózg i grzywien dwudziestu, a na ostatek wypędzeniu z roli i każde drzewo i najmniejsze tak zapłaci, jak jest inwentarzem przykazano jodłowe, to jest za złotych cztery. KsJaz 185.
– DE'GRADER une forest. Silvam excidere, ou caedere. act. *Vne maison. Detrimentum aedibus afferre. WYCINAC lasy las położyć obalić. *Obalić dom iáki. DanKolaDyk I, 433.
– Znám y to o moy Panie! że więc niskie drzewká Dlá większych wycinaią, álbo gdy dlá lewka Małe biią szczenięta, áby się ten kaiał, Przez karę słabych, mocny złość swą uspokaiał. DrużZbiór 132-133.

2. »tnąc wyodrębniać coś z jakiejś całości, strugać, żłobić, ciosać; rzeźbić«

Rekcja: co

– Tákże w Indiey gorá iest Oromenus názwána/ w ktorey iáko w kámiennych gorách kámienie wycináią/ ták tám sol: y większy dochod Krolowie máią z soli/ á niżeli z złotá álbo pereł. SykstCiepl 67.
– Kámiennik/ co łamié ábo wyciná w górách kámień. Lapidarius [...] Marmorarius [...] Faber marmoris [...] Quadratarius [...] Lautumarius [...]. Kn 261.
– Kámiennik/ co łamie ábo wycina w gorách kámienie. Lapidarius, marmorarius [...]. SzyrDict 94.
– Wpráwdzie y tákie były, co przebiwszy Dáchy, y dziury w strzechách vczyniwszy, W belkách, lub w krokwach z ognięm vtykáły; Ale skoro dym y skry widziec dáły, Zaraz ci, ktorzy dáchow pilnowáli Siekierámi ie, z drzewá wycináli. OblJasGór 37v.
– [...] Poslę trębacza niechay go przyzowie Niech mu odemnie tę przestrogę powie, Ze iezli w mury będą wpadáć moi Niech w pewnym znaku dlá ochrony stoi A wznaku takim zeby go poználi Moi, gdy Gorę będą wycináli, Kazę mu przytym oznaymić o tobie Ze cię mam zdrową y cáłą przy Sobie, Aby niesuszył frasunkiem swych Kości Kiedy usłyszy tákie wiadomości [...]. OblJasGór 100v.
– Gorale wycinaią skałę. OblJasGór 109v marg.
– A co raz, szerząc Wioski, bez wszlakiey odwłoki Wycinano głebokie, y gęste Potoki. KomonDziej 15.
– Nie mało iest y SOLI kopaney, samorodney, Minerálney w Polskim Krolestwie: w Krákowskim pod Bochnią y Wieliczką od S. Kunegundy Roku 1251. cudem obiawioná; ktorą kopią w głębokich y szeroko roskopanych lochach podziemnych, to solnemi, to drzewianemi słupami podstęplowánych; dokąd są okná albo szyby, dla weścia tam y wyścia, dla ciągnienia do gory kołowrotem bałwanow solnych, ktore tam wycináią gornicy, y do szyb po pod ziemię prowádzą. ChmielAteny II 331-332.
– Wchodzi [Merkuriusz] w mieszkánie, pewnego skulptora A ten usilnie pilnuiąc rzemiosła Nie myśli, żeby zmyślona pokora W dom iego, Bogow sprowádziła posła, Wycina nosy, oczy, usta, dłotem, Bożkom, Boginiom, y stáwia w kąt potem. DrużZbiór 527.
– Wycinam, v. m. F. wytnę [...] 2) aushacken, ausschneiden Figuren [...] 2) découper; figurer qu. ch. avec des fers [...] 2) wycinać materyą [...]. T III 2663.

Przenośnie

Wiek ludzki długa Szkoła w ktorey nasze Mozgi Wicinaią przypadkow ustawicznych rozgi Ztąd w starych doswiadczenie zdrową radę rodzi Ktorey iesli chcą słuchac nie pobłądzą młodzi.PotWoj 26

3. przen. »pozbawiać życia, zabijać wielu, dokonywać mordów na dużą skalę«

Rekcja: kogo co; czego

– Więc pretekst wojny na czerń zarzucili, Aby się wszyscy o swą wiarę bili Cerkwie plądrować, które rzymskim prawem, Stały pod Ojcem świętym i łaskawym, Żydy wycinać, co intraty brali, Przez miłosierdzia na głowę kazali [Kozacy]. BorzNaw 80.
– Iedni od piersi dziadki wycinaią Drudzy (iaki zal) większych bisurmánią; Mąz bez Małzonki, bez Małzonka Zona, Wsprosney niewoli ięczy obnazona; Młodzieniec wzdycha, bez Swey Panny Luby Y płacze nędznik iey panienstwa zguby. OblJasGór 148v.
– Iáko káżda rzecź, ták y Pszczoły máią swoich Przeszkodnikow: Znáyduie się Fucus, toiest Pszczoły nikczemne y pruznuiące, ktore nie tylko robotnym Pszczołom, z vlow zárobiony miod, ále y same silnością y potęgą swoią dobre wycináią Pszczoły; Ná to tedy miec trzebá Bartniko[m], y dozorcom pilne oko y sposobnośc w zábieżeniu wczesnym tákowey szkodzie. HaurEk 40.
– I tak z pod Miedzyboża wybrawszy się kom[munikiem] cicho, poszedł prosto ku Kalniku, gdzie wziowszy [wiadomość o Bohunie] iż ma do Humań zbieżeć, pospieszał co [prędzey ...] będącą wycinał, y nikogo poMiastach [...] w Iahubcu zostawszy wiele cżer[...] [szczę]śliwie pokonał [...]. HistBun 31v.
– A Rakocy tym czasem idąc z Woyskiem, wszędzie Miasta y Wioski koło Krakowa palił y wycinał, procz że mu się ieden okupił Pinczow, a potym pod sam Krakow przyszedł ktorego mu zaraz Kommendant szwedzki ustąpił. HistBun 45v.
– Nabrana [!] tam w niewolą wiele tysięcy Chłopstwa, ale Ich nie wycinano, niechcąc sobie wsiow pustoszyć Panowie tylko Ich kazano znakować urzynano Każdemu lewe ucho, poznakowano Ich tak na 70 tysięcy. OtwFDzieje 85.
– Polacy tym czasem i z Siemiaszkiem, pokryli się do Fortec i Zameczków roznych, a Chłopstwo z Taborami swemi z Zonami, dziećmi i bydłami, porobiwszy sobie przy Zamkach zasieki obszerne siedzieli w Nich, gdzie Ich przez całą Zimę dobywali Kwarciani, i w pień wycinali, wsiów także i Miasteczek o których była suspicya że chcieli do buntów iść wycinano- i gdyby była przezorność i odwaga Potockich i Lubmirskich temu nie zabiegła, w wielki pozar wyrosłaby była ta swywola Kozaków [...]. OtwFDzieje 85-86.

Związki frazeologiczne

w pień wycinać:

– [..] Kozacy wpadłszy z zamek w pień Szlachtę y inney Kondycyi Ludzi wycinali [...]. HistBun 3-3v.
– Ogniem i mieczem pustosząc, pod Umań postępują, gdzie bez armaty i piechoty nic nie sprawiwszy (bo forteca potężna Kozakami i Moskwą dużą była osadzona), Jakubca miasteczko z kilkunastu tysięcy chłopstwa wnet dostają, a prętko potem, w dzień sam Wielkanocny Myszarowki, także potężnie Kozakami i Moskwą osadzonej, szturmem dobywają i w pień wszystko wycinają. JemPam 116.
– Samego Crasusa zywcem dostawszy, takze iako Oycu głowę, y prawą rękę uciąc, a na dwie kopie zatknąc, a potym wszytkie pozostałe Woysko iego w pien wycinac roskazał; pod ktory czas siedmdziesiąt tysięcy trupow Rzymskich iako pniow w Obozie Crasusowym naciętych naleziono. SzołHist 6v.
– Polacy tym czasem i z Siemiaszkiem, pokryli się do Fortec i Zameczków roznych, a Chłopstwo z Taborami swemi z Zonami, dziećmi i bydłami, porobiwszy sobie przy Zamkach zasieki obszerne siedzieli w Nich, gdzie Ich przez całą Zimę dobywali Kwarciani, i w pień wycinali [...]. OtwFDzieje 85-86.
– [...] a Litwa zewsząd Ich po Wsiach napadali, i w pień wycinali. OtwFDzieje 97.
– Ze zas Chrzescianow tylko 6000 Turkow zas na 50000 było, więc pomienionego Generała zabito y Woysko w pień wycinano. IntrHist 171.
– Ty Boże skoroś grzech moy zuchwały przeniknął. Zeby lud w pień wycináł, na Aniołaś krzyknął. DrużZbiór 132.

Przenośnie

Albowiem praca do wykorzenienia występków wszelkich jest najsposobniejszym instrumentem, praca wycina krzewiące się zbrodnie, pracą jak wiosłem jakim do portu szczęśliwej wieczności ojczyzny naszej bezpiecznie pomykamy.GarczAnatFil 624

4. przen. »zadawać ciosy, bić, uderzać«

Rekcja: kogo co

– [...] i potym z szedłszy z nim z gory, te cztery konie wyprzągłszy po przy wiązywali postrąki do rąk i do nog Chcąc go roztargnąc ale iż temu dosyć niemogli uczynic nacinał kat siekiero a wycinając konie urwali mu nogię prawą [...]. MasDiar 143v.
– Zápłonie się człowiek vczciwy/ gdy mu kto policzek wytnie: ia niewiem; ále podobno nie omylę się/ gdy rzekę: iż myśl wszeteczna/ wstydem prędzey obleie duszę bogoboyną/ á niż policzek: Datus est mihi stimulus carnis, Angelus Sathanae, qui me colaphizet: mowił ieden: iákoby policzki wycinał/ gdy mu tákie niewstydliwe zarzuty kładł przed oczy. BirkNiedz 126.
– Policzkuię kogo/ wycinam komu policzék. Infringo colaphum alicui [...] Infligo alicui colaphum [...] Incutio alicui colaphum [...] Colaphizo [...] Porrecta palma ferio aliquem [...] Depalmo aliquem [...] vide Biię pięścią. Kn 765.
– Wycinam komu policzék/ v. Policzkuię. Kn 1299 [1307].
– Wycinam komu policzék, v. Policzkuię. SzyrDict 494.
– Raczej to panom, niźli nam należy wiedzieć, Chociaż przed tą gawiedzią i my się wysiedzieć Nigdzie nie mogli jako żywi, tak umarli. Dobrze, że się do nieba samego nie wdarli Niezbożni obrzymowie; aleć nie potrzeba Na wojnę świętokradzką chodzić im do nieba: Naleźli i na ziemi, jako z Bogiem mieli Walczyć, kiedy czartowskie ręce podnieść śmieli Na kapłany i służby Bogu poświęcone, Na budynki imieniu jego wystawione; Gdy świszczenników, chociaż do cerkwi uciekli, Przy ołtarzach, jak bydło, na ofiarę siekli. Że krew, która z tułowów ściętych wypryskała, Nieraz oczy Przeczystej w obrazie zalała, Gdy malowanym świętym gęby wycinali, Oczy kłóli, z janczarek jak żywe strzelali, Kiedy piekielnym ogniem i Pańskie przybytki I trupy w nich pobite zapaliwszy wszytki, Jako całopalone przed dawnemi laty Z dymem prosto ku niebu puszczali obiaty. ZimBSiel 151.
– Czeka, rychło na ono gówno mu się zbierze; Jak wieprz o pieprzu, tak on myśli o Wenerze. Lecz kiedy mu się w górę głupia żyła wspina, Co raz ją dyscypliną nieborak wycina, Karze niesforny członek z zadkiem w onym czesie. PotFrasz4Kuk I 364.
– CHMIEL Znać, żeś był na kiermaszu albo na weselu, Sąsiadku, powiedz mi co rześkiego o chmielu. A cóż o nim powiedziec? jako insze ziele, Jeżeli tyczki nie ma, po ziemi się ściele. I mnie, kiedy mazura kusz piję po kuszu, Przybywa choć po trosze we łbie animuszu; Jeśli jednak nie czuję zakowanej tyczki, Wolno mi grać na gębie, wycinać policzki. A[ż] skoro chmiel dopadnie przytknionego drąga, Dźwignąwszy się od ziemie, zaraz wierzchu siąga. PotFrasz4Kuk I 415.
– NA CHŁOPÓW ZAWISKICH Czemu chłopi w Zawiślu tak źli i tak dzicy? Podobno, że ich z młodu nie ćwiczą rodzicy, Bo że lasu nie mają, nie mają też pręta, Którym by wycinali zuchwałe chłopięta. PotFrasz1Kuk II 209.
– Wycinam policzek, ich gebe eine maulschele. BierSłowa 314.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

wycinać ogień:

– Wycinam, v. m. F. wytnę [...] **wycinać, krzesać ogień. Feuer aufschlagen. faire sortir des étincelles, du feu de [...]. T III 2663.

5. przen. »robić, wykonywać coś energicznie, z werwą, pewnie, śmiało«

Rekcja: co

– Wierząm wszystkiemu, zwłaszczá wiedząc o tym pewnie, iż przed bráwurą Wmci kłániáią się gory, schyláiąc ku ziemi nisko łby swe lásami okryte, wycináiąc dygy skálistemi łytámi. AndPiekBoh 89.

Znaczenia niepewne

1, 2 a. 4:

~ Wycinam ich haue aus. BierSłowa 314.

2 a. 4:

~ Wycinam, v. m. F. wytnę. 1) umhauen, aushauen. 2) aushacken, ausschneiden Figuren. 3) hauen, auspeitschen. 4) einen Schlag, einen Streich, einen Hieb geben. 5) schiessen, fällen. 1) couper, abatre, faire romber par le moïen de quelque instrument à hacher. 2) découper; figurer qu. ch. avec des fers. 3) foüeter, écorcher, fesser, fustiger; donner à qu. le foüet bien ferré. 4) fraper; donner, décharger un coup à. 5) tirer qu. avec une arme à feu [...] 2) wycinać materyą [...] **wycinać, krzesać ogień. Feuer aufschlagen. faire sortir des étincelles, du feu de [...]. T III 2663.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

odmiana złożona

lp	B.	ż			wycinaną
lm	M.	nmos			wycinane

Najwcześniejsze poświadczenie:

1690

Znaczenia

1. »taki, w którym tnąc wyodrębniono coś z całości«

– Koło S niech ma rurkę przynitowaną dla obracania rete astrolabicum bd, to jest blaszkę okrągłą płaską, miejscami wycinaną i noszącą kilkadziesiąt gwiazd jaśniejszych na pokazowanie, na którym są miejscu nieba, w którym znaku i stopniu jest słońce, wschód i zachód słońca o której godzinie, jako słońce wysokie od horyzontu, wiele godzin dnia, wiele nocy etc. SolArchB 242.

2. »taki, który został usunięty za pomocą cięcia, którego ścięto, wyrąbano, ucięto«

– Bo experyencya uczy że słońce swoim ciepłem ogrzewáiąc ziemię spráwuie: że rożne kwiecia y urodzáie wydáie: drzewa owoce: minerały, y inne żywioły. W tym znáku zostáiąc te, w innym inną konstytucyą aeryi spráwuie, &c. Ze Xiężyc, gdy się ma do pełni, to y humory, paroxyzmy w człowieku inkrement biorą, morze się zwyczaynie burzy. Ze drzewa pod pełnią wycináne prędzey butwieią, y czerw ie toczy. BystrzInfAstrol 19 nlb.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

wycinających

Najwcześniejsze poświadczenie:

1663-1764

Znaczenia

»ten, kto coś ścina, wyrębuje, ucina«

– A jeżeli by zaś ta nasza tak letka admonicyja i dyskretna na dalszy czas w pustoszeniu lasów przy rolach kmiecych leżących i zagrodach i onych na łazy wycinających, i pod wapnem palących, których nigdy na żadnę potrzebę nie zażywał ani nie zażywa oprócz brzeziny, ale onę dla reparacyi kmiecych budynków ochrania, tedy za taką zuchwałość kto by się kolwiek poważył bez wiadomości dworu one psuć, wycinać i pustoszyć, każdy będzie podlegał sto rózg i grzywien dwudziestu, a na ostatek wypędzeniu z roli i każde drzewo i najmniejsze tak zapłaci, jak jest inwentarzem przykazano jodłowe, to jest za złotych cztery. KsJaz 185.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

WYCINAĆ

*WYCINANY

*WYCINAJĄCY