ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				wyniosłość
	D.				wyniosłości
	C.				wyniosłości
	B.				wyniosłość
	N.				wyniosłością
	Ms.				wyniosłości
	W.				wyniosłości

liczba mnoga

	M.				wyniosłości
	D.				wyniosłości
	C.				wyniosłościom
	B.				wyniosłości
	N.				wyniosłościami
	Ms.				wyniosłościach
	W.				wyniosłości

Znaczenia

1. »wybrzuszenie, podniesienie, wypukłość, coś, co znajduje się wyżej niż coś innego«

Chcesz wiedzieć, jak dokończone Będą: na wierzchu mieszkania, Niedługo bez omieszkania, Takąż wyniosłością mury, Jak naprzeciwko, dogóry. JarzGośc 45.
W tákim wirydarzu/ ná ktorego ozdobę y pozor gdy weyrzę/ wszędźie iásność/ ozdobá/ wysokość/ wyniosłość Cedrow/ Kupressow oczy moie przeráż a y zátłumia. WojszOr 305[304].
Miey kwádránśik álbo cząstkę cyrkułu ná 90 częśći podzieloną/ tę centrum ábo śrzodkiem swoim przystaw do końcá spodniego stylu. Co ieżeli styl wzgorę idźie/ prosto wedle linii ná quadranśie/ ktorá znáczy wyniosłość Elewácyi Poli/ twego mieyscá [...]. SekrWyj 249.
Czoła wyniosłość podała się właśnie pod koronę, oka rzyźwość i surowość wychodzi na postrach i posłuszeństwo, twarz i usta same kajdany i niewolą miotają, ręka do berła, laski i buławy, pierś do orderu, wszytka fizys, postać, ułożenie i statura do prymu, do rządu, do surowości i rozkazywania podała się ogromnie. MałpaCzłow 268.
Z wyniosłośći w niskość, iako z gory w dolinę prętkim spadkiem lećiemy. SapJChodAAnnot 71.
Wyniosłość. 1) Erhdhung. [...] 3) Geogr. die Polus-Höhe. 1) élevation, petite hauteur. [...] 3) Géogr. élevation; distance de l'horison d'un Pole. § 1) wyniosłość oczu w głowie [...]. T III 2703.

2. przen. »poczucie godności; otaczanie się chwałą «

Zátym idźie/ iż bacząc poddáni táką iego spániáłość y wyniosłość/ á nie wiedząc ni oczym inszym/ tylko o iego rzeczách czczą go y słucháią/ nie iáko poddáni/ ále iáko niewolnicy/ y máią go zá Bogá/ nie tylo zá Páná. BotŁęczRel III 58.
Echo po wszytkim mieśćie ták w ten czás grzmotnęło Yż iuż wszyscy mnieli by się zápáść miáło Smoleńsko to [...] tám mur był wzmięsz ná troie sążenie/ Eliare Moskiewscy gdźie swoie złożenie Rádźi mieli/ bo ná nich tákie pomieszkánie Spokoyne im bywáło/ bá y przesypiánie: Kędy Básztá od Bászty ná dobre strzelenie/ Iák z naydłuższey ptaszyce swoie położenie/ Ebáńskim kształtem miáły z piękną wyniosłośćią [...]. OzimSzturm Bv [B]- Bij [Bv].
Widzi Marokkę, Oran pyszno murowany, Hipponę, Algier, Fezzę, bogate Budzany; Nie może się wydziwić pompie miast budownych, Co wyniosłością niemasz na świecie jem równych. ArKochOrlCz III 53.
Pozostáłe teyże wyniosłośći fámilie/ od ozdob Szlácheckiey ich świebody/ y od nagrod krwáwych ich zasług oddalilismy. SmotApol 94.
Wyniosłość/ podniosłość. [...] v. Wyniéśięnie/ Wydátność/ Pychá/ Wysokość. Kn 1322.
Urzędy koronne na sejmie porozdawane: arcybiskupstwo gnieźnieńskie Andrzejowi Lesczyńskiemu oddano, pieczęć koronna wielka Korycińskiemu, a mniejsza Trzebickiemu, biskupowi przemyskiemu, oddane, ludziom nie tak wyniosłością domów, jako cnotą i nauką znacznym konferowane. JemPam 102.
Ten gdy się Papieżowi tą wspániałośćią, y wyniosłośćią swoią náprzykrzył, y niepodobał; szukał ná niego Papież okazyi, áby go umartwił, dał mu ią tenże Biskup prętko, áż mu rzekł Papież, tace: on odpowiedźiał: Non tacebo, quia sum Senator Polonia. RadzKwest 99.

a) przen. »poczucie wyższości, pycha, zarozumiałość«

A Chrustyus Pan Pháryzeuszom powiedźiał/ iż Deus Spiritus est, et eos qui Deum adorant, in spiritu, et veritate adorare oportet. zebysmy mu nie tylko powierzchowny pokłon oddawáli/ ále też y zewnętrzny/ nie máiąc sumnienia zmázánego lichfą/ wydźierstwem pożądliwościámi ćielesnemi/ łákomstwem/ wyniosłośćią/ y innemi grzechámi sprosnemi/ ktore serce násze do siebie poćiągáią. StarKaz 24.
Między świętymi niemasz wyniosłości, zdrady, obłudy ani też zazdrości: jak Boga wszyscy uprzejmie miłują, tak się szanują. BolesEcho 118.
Nieschodzi widzę na niczym Niebu obmysla mu Panięnska mądrość to wszystko czym by się iego mogła chełpić y zdobić wyniosłość. PasPam 282.
Przed upadkiem przychodźi pycha, A przed zginieniem, wyniosłość Ducha. FlorTriling 172.
Wielkością zaś ciała, a nie wysokością cnót i przymiotów figurując ozdoby swoje, zabójstwem i zbójectwem oka torturujemy ludzi, miny przykrością wskroś wnętrzności szpyramy, wąsami, sapaniem, przedmuchywaniem jako szumem na morzu niebezpiecznym przerażamy, rękami we krwi i ubóstwie cudzym do woli pysklemy, nogami do pychy i wyniosłości swojej z tablatury stąpamy i postępujemy. MałpaCzłow 270.
Pytam się, ieźeli nie na takich trzech regułach wszystek rząd, y szczęśćie zawisło kaźdego krolestwa! Ieźeli o tym nikt nie wątpi, niech źe się reflektuie, co się u nas è converso dzieie; iako excessus wolnośći nie zna źádney subordynacyi, iako emulácya, á raczey zazdrość sprawuie nienawiść przećiwko rownym sobie; y iako wyńiosłość albo ráczey ambicya lekce waźy wszystkich od nas podleyszych; á zátym mogłby y do nas Prorok Izaiasz mowić; [...]. LeszczStGłos 14.
Jeżeli bowiem przez lat dwadzieścia kilka z osobliwszym dla narodu naszego zaszczytem każde głównego trybunału koło imieniem wielkiego Augusta [...] chełpiło się dowodami, dopiero słów dostatecznych nie wynajdzie do oświadczenia zupełnej chluby i ukontentowania, [...] w tym właśnie najuciemiężliwszym czasie, gdy mu wolność w ustanowieniu swobody, w wydaniu sprawiedliwych wyroków mocą wydrzeć chciała dufająca w siły uciemiężliwe dla niższych wyniosłość. MatDiar 743.
Wyniosłość. [...] 2) Ehrgeitz, Stolz. [...] 2) ambition. [...] 2) mądrość niech będźie bez wyniosłośći. T III 2703.
I lubo wynalazki rzemiosł czynią prawdziwy rozumowi ludzkiemu honor, i lubo sprzęty zagranicznego rzemieślnika ręki umie opłacać Polak sadząc ich i potrzebą i przyzwoitością swoiego przezacnego Stanu, zawsze iednak rzemieślnika ma w pogardzie, przez to uprzedzenie, bo nayzręczniey dogadza tym sposobem myślenia swoiey hełpliwey wyniosłości zasadzoney na zaszczytach urodzenia, jakby krew w Szlachcicu była czerwona, a w Mieszczaninie zielona. JezierUwagi 31.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

dogadzać wyniosłości (sz. zm.):

W Edukacyi trzeba dawać poznawać dzieciom, że się urodżiły nie dla tego, żeby zgromadzały bogactwa, podawały się na zmyślność lgnęły w uciechach, wyniosłości dogadzały. GoussProkopPortret 40.
Przybranie stołu WPana kosztownym metalem, i równey ceny okazałościami dogadza iego wyniosłości i gustowi, wprawić może gościa w podziwienie, ale nie sprawi poufałości potrzebney i pożyteczney; gdyż nie maiąc tego w domu, będzie się ociągał zaprosić WPana wzaiemnie, albo się będzie ruynował iego przykładem. KossakKsiądz 68.

wyniosłość serca (sz. zm.):

Ieśli (mowie) ludźie vśiłowáli záchowáć pámięć mądrośći swoiey ná świećie/ [...] po onym głownym potopie cośie mieli ludźie polepszyć y sámych śiebie przed Máiestatem Páńskim poniżyć/ pomniąc iáko świeżo wyńiosłych ludźi gorne myśli wgłębokośćiách wodnych P. Bog pogrążył/ to oni wyniosłością sercá znowu Páná Bogá obrażáli [...]. LwowecKaz B2.
W duchu tedy mamy chwalić Páná Bogá y iemu cześć powiną oddawáć/ bez wyniosłośći sercá/ bez staránia się o rzeczy źiemskie/ by nam záś nie rzeczono. StarKaz 25.
PRawdźiwa cnotá Mężnośći iest/ sobą/ i serce mi rozumną wolą swoią władnąć/ pod ten czás gdy pokusy ná człowieká naćieráią od pychy/ i sercá wyniosłośći/ od vfánia w-sobie /i w-sobie od gniewu/ mśćiwośći/ [...] ktorym się rozumna wola łáską Bożą wspomożoną/ zá rozumem i wolą Bożą idąc sprzećiwia/ i nieporządne żądze swe kroći/ rządźi trzyma ná przystoyney wodzy. DrużbDroga 194.
O kiedyż barźiey potrzeba nam światła twego Duchu Nayświętszy, jako na poznanie i przekonanie się w tey materyi, gdzie ludzką wyniosłość, nieludzką serca twardość, grubości zaślepienie, barbarzyństwa starożytnością poświęconego uprzedzenia, mocą prawdy rozumu i Wiary złamać potrzeba! KarpowKazJub 34.

b) »wyrazy uznania, hołd, wychwalanie«

Práwdá że ten kleynot złoty/ cnotliwego Oyczycá zwykł ná wszelákie wyniosłośći theatrá podnośić/ ale y to nie omylna że domatorá wyrodká deprimit, o ktorych nie trudno v nas/ żyzna niwá ná nie. JanowPołów C2v.
Wyniosłośći wszelkie żywotá/ do czegoż mi się przydáć możećie/ ponieważ mię iedney moiey biedźie/ niemożećie odiąć śmierći? SerreGosiewZwier 52.
Mowmy ieszcze śmiáło/ że wszystkie rzeczy ktorych pożądamy/ są Cielcámi Złotemi: ponieważ nasze sercá/ zostáią ich báłwochwalcámi. Ow tám wzdycha z miłośći ku wyniosłośćiom/ ták właśnie/ iákoby z vmysłem/ odważenia tyśiącá szczęśliwośći. SerreGosiewZwier 53.
Nasze szczęśćie/ násze wyniosłośći/ y násze roskoszy/ przemiiáiąc/ nátrącáią nam nieco do vchá/ że się ná nich sádźić/ im vfáć/ nie potrzebá: my iednák/ vstáwicznie wzdychámy zá niemi! SerreGosiewZwier 71.
Wyniosłośći źiemskie, są namnieyszemi Niebieskiemi podárkámi. SerreGosiewZwier 103[83].
Rozumieyże masz rozumieć: Cháos złożone iest że czterech Zywiołow, z Ziemie, z Wody, Powietrza, y Ogniá, otoż trzy Zywioły subtelnieysze stoszuią[!] się do wyniosłośći moich, źiemiá záś iáko naynizsza y naygrubsza, do twego niskiego podłego nikczemnego należy dowćipu. AndPiekBoh 27.
Zadne pieszczoty Xiążęcego Domu, żadne cácká wyniosłośći Krolewskiego tronu, żadne skłonnośći ćiáłá, żadne zmyślnośći, przyrodzęnia; żadne insze bogactw, honorow, wolnośći, przećiwne stanowi Páńienskiemu ćiernia, liliey twoiey Bogu poświęconey nie zepsowáły, nienáruszeły. PiskorKaz 908.
A to co zacz, ktora postępuie iáko Iutrzęnká wschodząca? pátrzy dáli, á widząc, iáko z Xiążęcego Rodźicow swoich domu, do Krolewskich Páństwá Węgierskiego, w trzećim Roku przenośi się Máiestatow: iáko potym ná Krolestwo Gáláciy pomászczona, rządy Panstw Ruskich z Kolománem Krolem obeymuie; á wszytkiemi honorámi, wyniosłośćiámi, wszytkiemi świátowemi figurámi prędko przemiiáiącemi, praeterit enim figura huius mundi, szczerze gárdźi: pod Krolewską purpurą, ostrych włośięnnic przywdźiewa: miásto stroiow Páńskiey dostoynośći należytych, lichego podłego odźięnia záżywa; [...]. PiskorKaz 909.
[...] á to co zacz iest, ktora w Bogoboynośći, w Bogomyślnośći wysoko postępuiąc, po wyniosłośćiách, po pompách, po roskoszách świátowych, iáko po śmiećiách zárzuconych depcząc; wszytek świát zá pustynią poczyta. PiskorKaz 910.
O, chwalebna wyniosłości! O, godny wspaniałości mego Księcia umyśle! CzapMListy 245.
Odpowiedźiałbym że post, pokutá, pokorá, ubostwo, y wszystkie insze cnoty, są to iáko kolumny, ktore trzymáią ná nogách Kośćioł; kiedy skárby, zbytki, delicye, wyniosłośći, osobliwie Duchownych, rzucáią go o źiemię. MansiZałAChPam 17.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: WYNIOSŁY, wyniosło.

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

WYNIOSŁOŚĆ