ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

stopień równy

lp	M.	m		wyniosły
		ż		wyniosła
		n		wyniosłe
	D.	m		wyniosłego
		ż		wyniosłej
		n		wyniosłego
	C.	m		wyniosłemu
		ż		wyniosłej
	B.	m	nżyw	wyniosły
			żyw	wyniosłego
		ż		wyniosłą
		n		wyniosłe
	N.	m		wyniosłem
		ż		wyniosłą
		n		wyniosłem
				wyniosłym
	Ms.	m		wyniosłym
		ż		wyniosłej
		n		wyniosłym
	W.	m		wyniosły
		n		wyniosłe
lm	M.	mos		wyniośli
		nmos		wyniosłe
	D.			wyniosłych
	C.			wyniosłym
	B.	mos		wyniosłych
		nmos		wyniosłe
	N.			wyniosłymi
				wyniosłemi
	Ms.			wyniosłych

stopień wyższy

lp	M.	m	wynioślejszy
	B.	n	wynioślejsze
	N.	m	wynioślejszym
		ż	wynioślejszą
		n	wynioślejszym
lm	M.	nmos	wynioślejsze
	Ms.		wynioślejszych

stopień najwyższy

lm	B.	nmos			najwynioślejsze
	N.				najwynioślejszemi

Znaczenia

1. »wielki, wysoki; wysoko podniesiony, górujący nad czymś«

Słyszał, iż na tych górach, najwynioślejszemi Co sięgały obłoków wierzchami swojemi, Iż raj dziwnie rozkoszny, raj niewychwalony, Gdzie od Boga beł z Ewą Adam wprowadzony. ArKochOrlCz III 56.
Sposobny plac z markiezem Rynald obierają, Gdzie dwaj najserdeczniejszych mężów się bić mają; Ten, jak prędko wyniosłem zrębem ogrodzono, Niepotrzebny z pośrzodka gmin wnet wyrzucono. ArKochOrlCz III 390.
Wysoki/ wyniosły w-zgórę. [...] v. Obrzymski[!]. Kn 1334.
Próżno Polacy miasta murujemy, Próżno i zamki do zamków łączemy, Jeśli w kościołach pustki, a wyniosłe Świątnic fabryki chwastami zarosłe. TwarSRytTur 151.
Idźie Lew zá sámicą/ y Niedźwiedź vporny/ Idźie zá swą owieczką báránek oborny Trukáią na wyniosłym Trukaweczki dębie/ Parzą się w Gołębincách niewinne gołębie. KochProżnLir 208.
Tak niebo trzaska, gdy straszne powodzi Z gradem spadają a piorun ugodzi W zamek wyniosły lub w dąb zastarzały Lub w morskie skały. MorszZWierszeWir I 343.
Zawaliły smutne rudera bramy, okropnym ułożeniem ozdobne padły kamienice, zaległy fosy potężne mury i beluardy, opadły wyniosłe wieże i kolumny, w groby swoje powłaziły święte i kosztowne bazyliki, zdezertowali obywatele, zbankretowali kupcy, sprośnym kołtunem jako chwastem zarośli mieszczanie z magistratów, wieczyste półgranacia i zwyczajne oblazły sobole. MałpaCzłow 198.
Wyniosły. 1) erhaben, erhöret. 2) hochtrabend, ehrgeitzig, ehrgeitzig, stolz. 1) élevé, éminent, avancé. 2) fig. haut. ambitieux. § 1) [...] wieża wyniosła; dęto wyniosła tarcza. 2) [...] wyniosły umysł, człowiek. T III 2703.
Zbytnia wilgoć gruntom czarno gliniastym iest szkodliwa; dla tego też tego gatunku grunta, gdy są wyniosleysze, z mnieyszym uprawić się mogą kosztem, lecz ciężko o nie na przywyższych mieyscach, á niższe tego rodzaiu grunta w Polszcze obszerne formuią pola. RieuleGosp 116.
Rzekłby/ że Iáśnie Oświecone Xiążę nie był ieden z owych/ o ktorych Dawid ś. twierdźi/ że są tanquam puluis, quem proijcit ventus á faciae terrae: kiedy go potężny ámbitiey wicher/ ktory choć naywyniośleysze doskonáłośći Cedry/ czásem wywraca/ iáko wywroćił y pierwszego Anyołá/ y pierwszego człowieká/ nie tylko obálić/ ale y ruszyć nie mogł. KochAWiz C2v.
Gdzie się pępek kończy, tam iest śrzodek Łożyska, doszedłszy tam palcami, naokoło macaiąc, wyszuka brzeg łożyska, które łatwo rozeznać można, ponieważ daleko wyniośleyszym iest od powierzchni Macicy; [...]. MichNauka 70.
Podczas Brzemienności, gdy brzuch brzemienney na iedney stronie bywa wyniośleyszy i twardszy, potym gdy Brzemienna w iednym boku więcey ciężaru i ruchu dziecięcia czuie, iako też gdy otwór Macicy w bok dna Macicy będzie leżał; [...]. MichNauka 101.
A gdy dno Macicy bardziey ku prawey lub ku lewey nachyli się stronie, pozna się ze znaków oprócz w § 51. opisanych, szczególniey, kiedy strona brzucha, ku którey iest dno Macicy nachylonym, będzie bardziey wyniośleyszą i twardszą, Główka zaś Dziecięcia i otwór Macicy w przeciwney stronie o kość Kiszkową opierać się będzie, którego z cieżkością zaledwie dosiądz można. MichNauka 104.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

wyniosłe drzewo (sz. zm.):

Czy nie dla tego? że żywot ludzki iest drzewem iednym/ ná tę y ná owę stronę chwieiącym się/ á zátym gdy się wiatr z potęgą swą przywienie/ álić y sám drzewá wyniosłego fundament/ y to/ co ná fundamenćie stáło/ z gruntu wywráca y wyniszcza. WojszOr 127.
Tychże wiosek Bakałarz złożył piosnki na pochwałę Belizy i Hrabiego, ią do wyniosłego drzewa więzu, iego bluszczowemu przyrównywaiąc zielu. MarmWęgPow 104.
Pokrzywy iuz zupełnie wyrosłe, a zatym do pożywienia czworonogich źwierząt niezdatne, są okryte gąsiennicami, wyniosłym drzewom, ktorych inne źwierzęta dosiągnąć niepotrafią, mądrość Stworcy narzuciła tym więcey do wyżywienia gąsiennic. SandHist 71.

wyniosłe miejsce (sz. zm.):

Pierwsza tedy iest Scárpánto/ skąd ma imię morze bliskie: wokrąg idźie ná 200. stay: leży ná mieyscu bárzo wyniosłym/ rozmáite máiąc wysepki wokoło/ iáko Cássio/ Nisári/ Piscopia. BotŁęczRel II 115.
Czemu pleban wielce sie ráduiąc/ wrocił sie do wśi/ y vderzywszy w dzwony/ gotował sie przed wszystkiemi páráfianámi swemi niewinność swoię pokázáć. Ktorzy gdy sie zeszli/ Xiądz nádźieie pełen/ stánąwszy ná wyniosły[m] mieyscu/ bespiecznie mowę wprzod vczyniwszy szat podniosł: áżci oto członek iego dáleko więtszy niż przedtym był/ pokazał sie. SpInZąbMłot 95.
Ták, żem áni ná przyiażni zacne, áni ná bogáte obroćił oki posagi, nie máiąc do ożenienia áni woli, áni phántázyey, áni Geniuszu sposobnego, záczym y tę Wdowę ktorą mi ráisz poymiy, á wezmiy za Małżonkę sobie, á vpátruy dniá pogodnego, żeby się Akt twoy przyiáżni tym wcześniey mogł skonczyć zá Bromą mieyską ná wyniosłym mieyscu. AndPiekBoh 45-46.
Pożyteczna więc rzecz iest umieć rozrządzać wody. Jeśli ich iest nad to, spuścic rowami, kędy spadzistość pozwala, ieśli mało, pokopać stawy na wyniosleyszych mieyscach dla zebrania powodzi dzdżowych. BradKniażKal 9.

wyniosła góra:

SLusznie od tego Kośćiołá początek wźiąć sie ma ktory miedzy wszytkiemi Kośćioły Korony Polskiey y Państw do niey należących przodek po Gnieznieńskim zdawná otrzymał/ będąc ná wyniosłey gorze Wawel y celnym zamku stołecznego y głownego miástá postáwiony/ kosztownie zbudowány/ hoynie nádány/ y wielu Swiętych/ y Pátronow Polskich reliquiámi ubogácony. PrzewKoś 6.
Białagłowá raz vstąpiwszy stanu swey powinnośći, stawa się podobną vrwáney, ná wierzchu wyniosłey gory skále, ktora więcey zátrzymáć się nie może, áż samego nayniższego dopádnie pádołu, z tey considerátiey, vmawiáć się zemną o ożenieniu zániechay, względem nástępuiącego potomstwá. iáko istotnego dźiedźica mego męstwá, y zuchwáłych bráwur. AndPiekBoh 141.
Niemasz miéysca, nawet w znacznéy głębokości ziémi, gdzieby znaków władzy swoiéy i spustoszénia niezostawiła po sobie; naywyniośléyszé góry powoli ściéra i uniża, podnosząc ich kosztem doliny, dna rzék, iézior i morza, i nowym wzgórkom i nizinom daiąc początek. ŚniadJędChem 117.

wyniosły kark I (sz. zm.):

Koń kárku wyniosłego/ dużym w przedźie/ trwáłym/ y do skokow sposobnym/ ále nieco przytępszym bywa/ y do biegu długiego niepochopnym. DorHip II Biv.
Z humoru Pegaz drugi, fantazyja dobra, Odlewanej kibici, wydałego ziobra, Kark do góry wyniosły, zwięzłego był uda, Pierś wypukła, tak głowa, jako noga chuda [...]. PotNagKuk I 458.
Miasto koni łabęcie z wyniosłymi karki Zaprzężone ciągną woz pierzchliwymi barki. TrembWierszeWir II 252.
Wyniosły [...] kark wyniosły [...]. T III 2703.

wyniosłe czoło:

Naprzod dno było nieiáko płáskátsze/ niżeli v nászych/ dla tego/ áby ná brodách y mieliźnie/ po odeszćiu náwałnośći/ mnieyszą miáły trudność/ czoło też bárzo wyniosłe/ iáko y tył wszytek/ burzliwośćiom y szturmom gwoli/ máterya dąb/ z tey miáry/ áby ná wszelki niepokoy y gwałt morski/ trwalsze y bespiecznieysze były. CezWargFranc 62.
Wyniosły [...] wyniosłe czoło. hohe Stirne. un front relevé, large. T III 2703.

2. przen. »podniosły, wskazujący na godność i powagę lub wysoką jakość; o ludziach: dumny, zadowolony z siebie, świadomy własnej wysokiej wartości«

Zá wászą łáską piesni nie słycháne/ SARMATE wźięły z PEGAZV zesłáne/ Pierwszy REY wdárł sie w lás cney KALIOPY. Gdźie Polskie stopy Przedtym nie były/ zá nim wyniosłego Dowćipu/ wźiąwszy Dawidá śiwego/ IAN KOCHANOWSKI mąż nieśćigłey cnoty/ Przyniosł Rzym złoty. WitkWol Av.
Lat dwie bez trzech mieśięcy Achilles też zacny/ A Pan wielki Monárchá Krol nász we wszem bácżny/ Smolensk ten w oblężeniu/ y w cżułośći swey miał/ Ktory mu iuż Bog nász sam/ do ręku ták podał: Iák się iuż zápálałá rána ślicżna zorzá/ Bog záś dniu występowáć każał z mgłego morzá/ O krwáwy Mars kiedy iuż wszykách tych wyniosłych Złośnych pocżął szwánkowáć/ á but ich podniosłych Europá świádkiem/ że Bog dáley nie mogł ćierpieć/ Yuż bo hárde ich myśli przez swe racżył zetrzeć. OzimSzturm Aiijv.
Tobie ja nie tylko wystawiam i szacuję tak wyniosły herb W. M. M. M. Pana, ale dla pamięci jest narysowany we wnętrznościach serca mego. AquaPrax 41.
A bsolonów[!] grobowiec, egipskie kolosy, D ziwy[!] świata pnące się pod same niebiosy – R uinę[!] jedne wzięły, drugie otrzymują I wyniosłej się dumie często przypatrują A rchitektonów[!] zmyślnych, pospołu gdy z nimi, N a[!] obłokach się wsparszy, leżą zaś na ziemi; [...]. WieszczArchGur 70.
Wiersz powinien mieć coś w stylu wyższego nad Prozę, nad Mowę, nad List; gładki y słodką brzmiący w uściech bydź powinien, co to iest wielce rzecz trudna z wyniośleyszym stylem, gładkość iednać, bo tamten cienie ma swoie dobierane, a gładkość iasnością y porządkiem słow wyrażać się zwykła. JabłJAOst c2.
Wyniosły. [...] 2) hochtrabend, ehrgeitzig, ehrgeitzig, stolz. [...] 2) fig. haut. ambitieux. § [...] 2) [...] wyniosły umysł, człowiek. T III 2703.
Ja tak trzymam, że niepodobną iest rzeczą na tey ziemi utworzyć wyobrażenie Boga wyniośleysze, nad to, iakie nam podaie wiara nasza. PinSynag 33.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

wyniosłe serce (sz. zm.):

I jako młodzian grzeczny, serca wyniosłego, Kochać się w niem poczyna z tych dzielności jego; Już nie życzy, aby nań czyja broń spaść miała I obrazić w urodzie kształtnej choć kęs ciała. ArKochOrlCz III 331.
Już czuł o tym Chodkiewicz, wskok przeto za posłem Wejera śle z Lermuntem; obadwa z wyniosłem Chodkiewicz posiłkuje Sercem, oba niemieckie wodzili piechoty. PotWoj1924 164.

wyniosłe myśli I:

Są Myśli, ktore Greccy y Łacińscy Krasomowcy, Wyniosłemi zowią. Te myśli niby orlim lotem, wysoko się wzbiiaią a w słuchaczu miłe zadziwienie sprawuią. Składaią się te Myśli, z samych naypięknieyszych, y naywydatnieyszych własności rżeczy, o ktorych się mowi. [...] Lubo zaś wyniosłe myśli, bardzo zdobią, y wypiękniaią Dzieła Krasomowskie, iednak oszczędnie zażywać ich potrzeba, a długie Przedziały, między niemi czynić; bo by się ieszcze bardziey niż Allegorye uprzykrzyły, przez natężenie umysłu słuchaiących, w sciganiu, y doyzrżeniu, ich wysokości, y wyniosłości. [...] Na Przykład wyniosłych Myśli, weźmy pochwałę Zołkiewskiego, lub innego Wodza, ktory w boiu za Oyczyznę zginoł. RzewWKras 200.

wyniosłe słowa I (sz. zm.):

Skoczy zaraz i mówi wyniosłemi słowy: „Teraz pełnić twą wolę, Rynaldziem, gotowy: Wiedz, iż Gniew imię moje; przybiegłem dla tego, Abym ciężkie jarzmo zdjął dziś z karku twojego”. ArKochOrlCz III 268.
Taki też Bánkiet należy Pochlebcom, ktorych słowá wyniosłe są nákształt Cyprysu, ktory żadnego nie przynośi owocu. AndPiekBoh 109.
Wyniosły. [...] słow wyniosłych zażywać; [...]. T III 2703.

a) ekspr., przen. »o człowieku: hardy, pyszny, wywyższający się «

Iáko dáleko lepsza condicia iest successorá/ ániżli sámego Kśiążęćiá przodká iego? O wszechmocny Boże/ iák wielka iest łáská y ćierpliwość twoiá/ że ták długo te ták wysoko wyniosłą butę y hárdość cierpisz? SmotLam 64.
Okiem wyniosłym nikomu nie szkodzi, Zdradą bliźniego nigdy nie podchodzi, Wiarą nie kupczy, nie przysięga krzywo, Wielkim się stanom nie przykrzy jak żywo, Ale przestając na swojej chudobie, Sam dworem, łaską, sam i panem sobie, Poki Bog, poki zamierzone lata Zechcą, uczciwie tu zażywa świata NaborWierWir I 277.
Bez wątpienia ten Polityk/ ktorego śię wzmiánká stáłá/ one kosztowne száty nosząc/ á áni Bogá/ áni ludźie śię nie wstydząc z wyniosłą twarżą chodźił; ále po onym wielkim/ ktore go było potkáło/ niesczęśćiu/ podobno/ że ták rzekę/ oczy swe w źiemię wlepiwszy/ prze wstydem ná ludźi pátrzáć nie śmiał. GdacPrzyd 49.
Ach pyszná kreaturo/ wyniosłe stworzenie! BesKuligHer 69.
Proszę niechćiey mi Wmść mieć zá źłe, tá odpowiedz y gożbá byłá pełna pychy, pełna nádętośći wyniosłey, ćierpliwośći záżywáć we wszystkim záwsze iest to cel ozdobny vważnego postęku. AndPiekBoh 117.
Na tenczas nie masz takiey podłości, na ktorąby się nie odważyli, ażeby mogli przyść do skutku swoich zamysłow. Lecz skoro swego dopną, natychmiast staią się hardzi, krnąbrni, wyniośli, y pogardzaiący wszystkiemi. CasaZdziebGalateusz 12.
Przypadek tych awanturnikow, sprawił podziwienie, a szczęście ich zrodziło powszechną emulacyą, y co tylko Grecya miała obywatelow niespokoynych y wyniosłych, ktorzyby udzielali swoiey niespokoyności y swoiey ambicyi własney Oyczyznie, odtąd iak zniesione było krolowanie, niemyśleli tylko o założeniu osad, a nowy interes, oddalenie się, y umysł niepodlegania, ktoren przynieśli z pierwszey Oyczyzny swoiey, wkrotce uczynił ich obcemi w ich miastach stołecznych. MabKamieńUwagi 13.
Człowiecze wyniosły, który śmiesz obiecować sobie uszczęśliwienie na ziemi, niewiészże ieszcze, że ta ziemia niepłodna i nieszczęśliwa wydać go nie może? YoungNocy 69.
Karol piąty, gdy Kortezowi dał rangę Gubernatora kraiu, ustanowił Kommissarzow do wybierania i rządzenie intratami Królewskiemi, którzy zaraz opisali Korteza, iako wyniosłego tyrana, dążącego do independencyi przy tym kredycie, który ma w kraiu, i że przy tych bogactwach, które posiada, iest w stanie wykonać, co zamyśli. RobJezHist 405.
29. Słyszelismy o pysze Moáb, pyszny iest bárzo: wysokość iego y hárdość, y pychę, y wyniosłé serce iego. BW Jr 48, 29.
Z obfitośći dostatkow Wielośći Honorow, Niezmiernemi Imionami, Y Tytułami y Pochwałámi Nádymasz się. A niewiesz, Iák to nádętośći własna rzecz iest, Być stłoczoną. Rzeczom wyniosłym upadáć, Pyszniącym się, być zdeptanymi. LubSŁapAdw 123.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

wyniosły humor:

Bywa czásem że powoli z stępuie z tego Kátáfálku pompy swoiey/ ná máły iáki/ y tym sámym spokoyny Vrząd/ zwłaszczá ieśli nie iest człowiek wyniosłego humoru/ od ktoregoby się pomsty spodźiewáć mogli ći/ co są przyczyną iego ruiny: álbo ieśli się też nie zda mieć dosyć do tego sposobnośći/ áni kredytu do sprowádzenia iákiey burze. RicWielJMon 57.
Podobáło się wyniosłemu humorowi iego, że Biskup szukał u niego protekcyi: á zatym obiecał ochronie wspieráć powagą swoią interesá Duchowne. PotulHist 215.
Ta z domu Wojnianka Ogińska, wojewodzina wileńska, była zbyt wyniosłego, a nawet dziwackiego humoru, tak dalece, że jednę tylko córkę Marcybelę za życia swego za Zawiszę wydawszy, inne córki, lubo i piękne, i grzeczne, i wielkich talentów, nie mogąc im partii dobrać, w lata zaprowadziła, że aż po śmierci rodziców za mąż popochodziły. MatDiar 315.

wyniosły człowiek:

Ktoby z nim zrownał? nie urosł ná źiemi, On bowiem sam iest między żyiącemi, Co się nie boi i sił, i ięzyka, I wszelką okiem wysokość przenika, Znáiąc się, że iest w myślách przedsięwźiętych Krolem wyniosłych ludźi i nadętych. ChrośJob 168.
Czemu nam popiołem głowy posypuie Kápłán ná początku postu? Odpow: Dla tego żebyśmy sobie przypomináli, że ten czás iest czásem pokuty S. ktora się w popiele odpráwowáć zwykłá, iáko o Niniwitách, Esterze, Iudićie wspomina Pismo S. Powtore dla tego żeby wyniosły człowiek uczył się pokory, pámiętáiąc ná to że się w proch y popioł obroci, z tey rácyi Kápłán posypuiąc głowy popiołem tych słow záżywa: Memento homo quia pulvis es et in pulverem reverteris. NewOzd 67.

wyniosły kark II (sz. zm.):

Niech cząstkę tey srogośći zły narod obroći: Ná nas/ niech násze kárki wyniosłe okroći: Wszák skoro wycćierpiemy/ á zwyćięstwo sławne Odnieśiem/ máiąc twoie obietnice dawne/ Obleczem száty białe. RożAPam 46.
W lekkomyślnośći swoiey nierozumnych, I w gniewie rosprosz nadętych i dumnych, Łamiąc im harde, wyniosłe karki, I podśćiełaiąc ná podnożek barki. ChrośJob 159.

wyniosłe słowa II:

Skoczy zaraz i mówi wyniosłemi słowy: „Teraz pełnić twą wolę, Rynaldziem, gotowy: Wiedz, iż Gniew imię moje; przybiegłem dla tego, Abym ciężkie jarzmo zdjął dziś z karku twojego”. ArKochOrlCz III 268.

wyniosłe myśli II:

Przez zbytki żon swych, y wyniosłe myśli, Niektorzy w ćięszki niedostátek przyszli. ZłoteJarzmo 23.
Gdy záś twoy przećiw tobie ádwersarz wymyśli Vtarczkę drugą, to iest gdy wyniosłe myśli, Y chárde wzbudźi w sercu Twym, iákoś ná Thronie Siedząc kwitnął ozdobą świátu w swey koronie, Y inne przy dostátkach Krolewskich wygody, Ktoreś porzucił, á Twoy poświęćiłeś młody Bogu wiek, táć náuká zbáwienną obroną, Y iák chártowny puklerz niech będźie zasłoną. DamKuligKról 286.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: WYNIOSŁOŚĆ, WYSOKI, podniosły, dumny, HARDY.

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

WYNIOSŁY