Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

PALEC

rzecz.
m
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Notowanie w słownikach
Słowniki notują
Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
M.   palec
D.   palca
B. uż. nżyw.   palec
N.   palcem
Ms.   palcu
liczba mnoga
M.   palce
D.   palców ||   palcy
B. uż. nosob.   palce ||   palca
N.   palcami ||   palcy ||   palcoma
Ms.   palcach
Znaczenia
1. »skrajna, ruchoma część dłoni a. stopy; szpon, pazur u zwierząt«
  • – I co kolwiek kto w Moskwie odmroził, na tenczas to wszystkie sam kniaź Korecki palce i urąg i unog odmroził. MasDiar 106.
  • – Po tych [kwiatach jastrzębca] máłe oble strączki/ iáko rożki/ ktore maią kształt palcow v ptaszych nog, abo Rakowych. SyrZiel 1171.
  • – Pięść [...] zębotłuki [...] Facere pugnum [...] pięść uczynić. sed ścisnąć pálcé: ścisnąć w-pięść pálcé. Kn 693.
  • – Szostak/ Człowiek o sześciu pálcaách. v. Széść pálcy máiący. Kn 1120.
  • – Uskrzynąć się w-páléc/ uszczknąć. Kn 1202.
  • – Umknął ręki ze tilko dua palca uciąłmu u ręki prawey. TrepNekLib 46.
  • – Noga wielka Orla ze czterma Palcami. ArchRadziw 1638 1647/ 64, 7.
  • – Na szczkawkę [...] palce wielkie u ręku miendzy drugiemi (iako ono figę pokazuią) zlozywszy trzymac kilka pacierzow mocno wyciagac ie. GrodzMisc 92a.
  • – Chcesz, żeby stało jak kija kawalec? Pójdźże do diabła, kuśka-ć to nie palec! MorszAUtwKuk 321.
  • – Nakoniec trzasnie palcy y poyzry do gory. PotWoj 200.
  • – Uderzywszy dwiamia [!] palcami wmiec odpowie ia ztą tylko iedną Panną zwykłęm tancować. PasPam 84.
  • – IoMSC znowu natrze z owym razem z nowu go przez palce upuscił szablę. PasPam 181.
  • – Wytłumacz mi czy to Oczy czy to Palec czy co inszego? PasPam 193.
  • – Piią za zdrowie, Vivat, Pierzcien iey obaczywszy u mnie na Palcu. PasPam 224.
  • – Woyt tedy, ktory słuchał testamentu, podnioszszy dwa palca, pod przisięgą zeznał. KsKasUl I, 321.
  • – Przyrodzonym sposobem może ná pálcu stánąć laská álbo y co większego gdy tylko centrum iey będzie nád pálcem. TylkRoz 13.
  • – Nákoniec lekkiemi Lutnią stroi pálcomá [Chiron]. ClaudUstHist 115.
  • – Śrzodek nogi, potym podeszwá, á na końcu wielki palec ze czterema drugimi palcámi. KirchFac 4-5.
  • – Konczą się [żyły] z rożnymi maluczkimi żyłkámi pulsowymi w palcách y podległych częściách. KirchFac 34.
  • – Womitoryum [...] ná prędce y wodą letnią spráwić może, dopomagáiąc pálcámi lubo piorkiem. VadeMed 173.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • grozić palcem (sz. zm.) || pogrozić komu palcem od nosa:
    • »poruszać palcem na znak ostrzeżenia przed karą (z bliska, w oczy)«
    • – Pogroził mu palcem od nosa. PasPam 175.
    • – Then syn iego nieutcziwie szie stawyl przed prawem, z oyczem szie sprziczaiącz ij palczem grozacz. KsKasUl I, 308.
    • – Chociasz iuż iego ustá mártwe milczą, Przecie im babo ieszcze grozisz palcem. DrużZbiór 208.
  • palcem pokazować || palcem ukazywać || skazywać palcem:
    • »wytykać kogoś, wskazywać«
    • – Niechay mię woysko widzi/ niech tę liczy Iednę miedzy twą sławą y ozdobą: ześ swą fortelną oszukał złośnicę/ Skázuiąc pálcem podłą niewolnicę. TasKochGoff 410.
    • – Tak jedzie przez bezestan, a gmin gruby sobie palcy go ukazuje: on li w tej ozdobie i do tak wysokiego łąski przyszedł stopnia, co za więźnia niedawno był już i potopnia? TwarSLegK 208.
    • – Między ludzi wyiechawszy to zaraz iako wroble na Sowę Dziw, dziw, Zaraz Palcem pokazuią zaraz mowią że ten Stroy pamieta potop. PasPam 79v.
  • zakrzywić palec na kogo, komu (sz. zm.):
    • »Wyśmiewać kogo, szydzić z kogo«
    • – Nałajasz mu, abo więc zakrzywisz nań palec, A on tobie i z lichwą utnie go kawalec. ZimBLisBad 216.
    • – Gniewliwy. Iák osá iádowity. Rozgniewa się by mu páléc zákrzywił: by mu ná nos muchá pádłá. Rozgniewáł się. KnAd 260.
    • – Palec ná kogo zákrzywić. KnAd 807.
    • – Palec na kogo zakrzywić. hinter einem krumme Finger machen; einen verspotten. T III 1314.
  • na palcach chodzić || na palcach stąpać:
    • – Dybię/ ná pálcách stąpam/ cicho/ dybkiem idę. Kn 157.
    • – Ná pálcách chodzący/ Atta, qui vitio pedum plantis insistie et attingit potius terram, quam amulat [...] In plantas exsurgere. Kn 445.
    • – Pysznię się z-czégo/ wynoszę się/ bucę nadymam [...] Ná pálcách stąpam. Kn 904.
    • – Ieśli záś będzie stára [żona] to będzie rozumna/ będzie o wczásie twoim bárdziey miáłá pieczą/ niż o swoim [...] nie boy się żebyć miáno nad głową nátrzáskáć/ bo zá ieden twoy raz/ co pogłaszczesz Bábusię/ pozámykáią okienice/ drzwi pozálewáią/ ná pálcách y sámá chodzić będzie/ nie wstaniesz/ aż ieszcze [...] śniadánie wyborne przyniosą. GorzWol 15.
  • na palcach rachować (sz. zm.):
    • – Ten zásię Stárzec co to z siwą głową/ A zda się że coś na pálcách ráchuie: Mądry/ ostrożny/ Ráymundem go zową. TasKochGoff 72.
    • – Compter par les doigts, ou sur les doigts [...] Rachować na palcach. DanKolaDyk I, 337.
  • wspiąć się na palce:
    • – Przeraził wodok Sylwią niezwykły, Spoyży z zádrzewa, wspiąwszy się ná palce. DrużZbiór 427.
  • wielki palec:
    • »Kciuk«
    • – Pod wielkim pálcem/ ábo y ná nim/ ktory kciukiem zowiemy/ przywinąć [jaskier]. SyrZiel 875.
    • – O człowieku y iego częściach [...] Palec/ Wielki palec/ Páznogieć (fr. Ongle) Biodrowy staw/ szięgno (fr. Hauche) PolPar 181.
  • palec czwarty || serdeczny palec:
    • – Z tego korzenia [...] Pierścionek vczynić [...] Ktory ná serdecznym pálcu nosząc Smętne y frásobliwe/ czyni wesołe. SyrZiel 177.
    • – Palec czwarty/ Annularis, medicinalis, medicus digitus. SzyrDict 282.
    • – Proszy przesz mie abys tym darem Iego gardzic nie chciała gdzieby ten pierscien Na Serdecznym Palcu Usiatszy Na Iego Serdeczny affekt zaslubieł [zasłużył?] HerbOr XVII, 138.
  • palec średni || palec trzeci:
    • – Palec trzeci/ Medius digitus verpus, digitus infamis, famosus. SzyrDict 282.
    • – Palec srzedni álbo trzeci u ręki w łacińskim sromotny álbo paskudny albo zbawienny. DanKolaDyk I, 478.
    • – Z Pálcow nadłuższy jest srzedni. Unter den Fingern ist der Mitlere der allerlängste. DobrGram 400.
  • palec mały:
    • – Palec mały/ Digitus minimus, auricularis. SzyrDict 282.
    • – Począł mi przy tym palec mały u lewej ręki drętwieć (ten, któregom sobie naruszył podczas owej fałszywej o Wci sercu moim nowiny), i tak bardzo, żem go ledwo przez całą wieczerzę musztardą odtarł, nie mając innego sposobu. SobJListy 304.
  • palec boski || palec boży:
    • – Zeby rzekli Czárownicy do Fáráoná: Pálec Boży [marg.: moc Boża] jest: y zátwárdziáło serce Fáráonowe/ y nie usłuchał ich/ jáko powiedział PAN. BG Pwt IX, 10.
    • – Zeby rzekli Czárownicy do Fáráoná: Pálec Boży [marg.: moc Boża] jest: y zátwárdziáło serce Fáráonowe/ y nie usłuchał ich/ jáko powiedział PAN. BG Wj VIII, 19.
    • – PALEC sie mowi niewłaśnie zá moc. Jáko, Palec Boski álbo ręka Boska się w tey okazyi widomie pokazała. Ducha Swiętego Pismo S. nazywa Palec Boski. DanKolaDyk I, 478.
Związki frazeologiczne

  • nie kłaść palca w drzwi || nie wtykać palca między drzwi:
    • »nie narażać się bez sensu i potrzeby«
    • – Nié wtykay pálcá miédzy drzwi/ bo się vskrzyniész. KnAd 724.
    • – Tu czás nadchodzi między nami zgody, Niech trzeci do nas palca w drzwi nie kładzie, Ogień mi żadney nieuczynił szkody. DrużZbiór 350.
  • patrzeć na co przez palce:
    • »Być pobłażliwym«
    • – Patrzył DAWID ná ten grzech przez palce, przez szpary, Niedał Amnowi takiey iak zasłużył kary. DrużZbiór 107.
  • palcem nie ruszyć:
    • »być biernym a. leniwym«
    • – ON DIT d'une personne Qu'elle ne fait oeuvre de ses dix doigts, pour dire qu'Elle est sans rien faire [...] MOWIĄ o kim palcem się do niczego nieruszy. Prożniak prożniaczka. DanKolaDyk I, 478.
  • palce kogo świerzbią:
    • »o kimś, kto rwie się do czegoś, nie może się powstrzymać, żeby tego nie zrobić«
    • – Les doigts luy demangent d'e'crire [...] Palce mu świerzbią do pisania. DanKolaDyk I, 478.
    • – ON DIT proverbialement (d'un homme qui a envie de se battre) [...] MOWIĄ w Francuskim o tym co mu się chce wybić z kim: palce go świerzbią. DanKolaDyk I, 478.
  • wyssać coś (sobie) z palca I:
    • – Rzadko co ludzie z pálcá sobie wyzsą. RysProv XIV, 2.
    • – Wysysam co z-pálca/ v. Zmyślam. Kn 1337.
    • – Wyssał to sobié z pálcá. KnAd 1288.
    • – Racz WMMPan oddac to Kosciołowi bo skadzeby on to miał wysać sobie z palca. OpalKListy 459.
  • i palec kogoś nie zabolał:
    • »ktoś nie poniósł żadnego szwanku«
    • ~ Uczyniłęm Bogu dzięki [...] Bo mię tam z iego Przenayswiętszey łasky y Przeczystey Matki y Palec ieden niezabolał. PasPam 78v.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Kogo się nieszczęście imie/ ten sobie nos vcieráiąc palec wywyinie. RysProv VI, 1.
  • – Nie kłádź pálcá miedzy drzwi/ być się nie vskrzynął. RysProv IX, 7.
  • – Pozwol Chłopu iéden palec on cáłą rękę obeymie. MalczZebr 87.
  • – Niepotrzebuie ten okularow kto przez palce patrzy. MalczZebr 98.
Przenośnie
  • Targa włosy na głowie gryzie sobie Palce Ziadły Osman: zurzy się na swoie ospalce Iusz nie wierzy, zeby był Machomet na Niebie I swych, y Nieprzyiacioł y znowu klnie siebie.PotWoj 104
2. »ząb trybu w urządzeniu«
  • – Pálcé w Kołách: Są kółki, stoiące ná Kolé. Zegármistrzó[wie] zowią ie zębámi. SolArch 1.
  • – Pálcow w Cewách y Zębow w kole, tyle ma bydź, żeby gdy się koło raz obroci, Cewy żadnego palcá nie zostáwiáły ná drugi obrot kołá. SolArch 11.
  • – Cewy naczęściey miewáią palcow cztery, sześć, ośm, rzadko 12 álbo dwá. Dla tego, że dwá lubo silne w przydániu mocy, ale nierychłe y nietrwáłe w pracy. SolArch 11.
  • – NAUKA VII. OMłynách Trybowych máiących palce nie w czele kołá, ále na policzku. SolArch 88.
3. »miara wielkości (długości) odpowiadająca grubości palca«
  • – Na palcu prawej ręki pierścień z rubinową tablicą, na trzy palce szeroką. NiemPam 30.
  • – To [korzeń biedrzeńca, anyż, koper] wárzyć w gárcu wody, że ná dwá pálcá uwre, to miásto pospolitego trunku dáwáć pić, á innego nic. SyrZiel 386.
  • – Pierwszy [krwawnik wodny] korzeń ma wzmiąsz ná pálec dziecinny. SyrZiel 607.
  • – Miárá ná dłoń/ ná páléc iéden/ dwá/ trzy/ ná piędzi/ dwié/ trzy [...] Dłoń miárá. Páléc miárá. Łokiéć miárá. Stopá miárá. Kn 400.
  • – Paléc miárá/ calá/ miárá ná páléc/ [...] vide Uncya 3. Kn 662.
  • – Wyższy odemnie pálcem. Er ist eines fingers länger denn ich. DobrGram 411.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Tylko od śmierci ná trzy pálce bywa/ Kto włodzi pływa. KochProżnLir 177.
4. »w geometrii i astronomii: miara wielkości odpowiadająca 1/12 średnicy, uncja«
  • – Wysokość kontygnacyi zmierzyć y wyrachowáć ią ná palce Geometryczne. BystrzInfArch E3v.
  • – Dyameter Xiężyca dzielą [astronomowie] ná części 12. Z ktorych iednę, názywaią uncyą, álbo palcem. BystrzInfAstron K3v.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Autorzy: PK
Data ostatniej modyfikacji: 05.03.2013