– Niechay mię woysko widzi/ niech tę liczy Iednę miedzy twą sławą y ozdobą: ześ swą fortelną oszukał złośnicę/ Skázuiąc pálcem podłą niewolnicę. TasKochGoff410.
– Tak jedzie przez bezestan, a gmin gruby sobie palcy go ukazuje: on li w tej ozdobie i do tak wysokiego łąski przyszedł stopnia, co za więźnia niedawno był już i potopnia? TwarSLegK208.
– Między ludzi wyiechawszy to zaraz iako wroble na Sowę Dziw, dziw, Zaraz Palcem pokazuią zaraz mowią że ten Stroy pamieta potop. PasPam79v.
– Palec na kogo zakrzywić. hinter einem krumme Finger machen; einen verspotten. T III1314.
na palcach chodzić || na palcach stąpać:
– Dybię/ ná pálcách stąpam/ cicho/ dybkiem idę. Kn157.
– Ná pálcách chodzący/ Atta, qui vitio pedum plantis insistie et attingit potius terram, quam amulat [...] In plantas exsurgere.Kn445.
– Pysznię się z-czégo/ wynoszę się/ bucę nadymam [...] Ná pálcách stąpam. Kn904.
– Ieśli záś będzie stára [żona] to będzie rozumna/ będzie o wczásie twoim bárdziey miáłá pieczą/ niż o swoim [...] nie boy się żebyć miáno nad głową nátrzáskáć/ bo zá ieden twoy raz/ co pogłaszczesz Bábusię/ pozámykáią okienice/ drzwi pozálewáią/ ná pálcách y sámá chodzić będzie/ nie wstaniesz/ aż ieszcze [...] śniadánie wyborne przyniosą. GorzWol15.
– Począł mi przy tym palec mały u lewej ręki drętwieć (ten, któregom sobie naruszył podczas owej fałszywej o Wci sercu moim nowiny), i tak bardzo, żem go ledwo przez całą wieczerzę musztardą odtarł, nie mając innego sposobu. SobJListy304.
palec boski || palec boży:
– Zeby rzekli Czárownicy do Fáráoná: Pálec Boży [marg.: moc Boża] jest: y zátwárdziáło serce Fáráonowe/ y nie usłuchał ich/ jáko powiedział PAN. BGPwtIX, 10.
– Zeby rzekli Czárownicy do Fáráoná: Pálec Boży [marg.: moc Boża] jest: y zátwárdziáło serce Fáráonowe/ y nie usłuchał ich/ jáko powiedział PAN. BGWjVIII, 19.
– PALEC sie mowi niewłaśnie zá moc. Jáko, Palec Boski álbo ręka Boska się w tey okazyi widomie pokazała. Ducha Swiętego Pismo S. nazywa Palec Boski. DanKolaDykI, 478.
Związki frazeologiczne
nie kłaść palca w drzwi || nie wtykać palca między drzwi:
»nie narażać się bez sensu i potrzeby«
– Nié wtykay pálcá miédzy drzwi/ bo się vskrzyniész. KnAd724.
– Tu czás nadchodzi między nami zgody, Niech trzeci do nas palca w drzwi nie kładzie, Ogień mi żadney nieuczynił szkody. DrużZbiór350.
patrzeć na co przez palce:
»Być pobłażliwym«
– Patrzył DAWID ná ten grzech przez palce, przez szpary, Niedał Amnowi takiey iak zasłużył kary. DrużZbiór107.
palcem nie ruszyć:
»być biernym a. leniwym«
– ON DIT d'une personne Qu'elle ne fait oeuvre de ses dix doigts, pour dire qu'Elle est sans rien faire [...] MOWIĄ o kim palcem się do niczego nieruszy. Prożniak prożniaczka. DanKolaDykI, 478.
palce kogo świerzbią:
»o kimś, kto rwie się do czegoś, nie może się powstrzymać, żeby tego nie zrobić«
– Les doigts luy demangent d'e'crire [...] Palce mu świerzbią do pisania. DanKolaDykI, 478.
– ON DIT proverbialement (d'un homme qui a envie de se battre) [...] MOWIĄ w Francuskim o tym co mu się chce wybić z kim: palce go świerzbią. DanKolaDykI, 478.
wyssać coś (sobie) z palca I:
– Rzadko co ludzie z pálcá sobie wyzsą. RysProvXIV, 2.
– Racz WMMPan oddac to Kosciołowi bo skadzeby on to miał wysać sobie z palca. OpalKListy459.
i palec kogoś nie zabolał:
»ktoś nie poniósł żadnego szwanku«
~ Uczyniłęm Bogu dzięki [...] Bo mię tam z iego Przenayswiętszey łasky y Przeczystey Matki y Palec ieden niezabolał. PasPam78v.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Kogo się nieszczęście imie/ ten sobie nos vcieráiąc palec wywyinie. RysProvVI, 1.
– Nie kłádź pálcá miedzy drzwi/ być się nie vskrzynął. RysProvIX, 7.
– Pozwol Chłopu iéden palec on cáłą rękę obeymie. MalczZebr87.
– Niepotrzebuie ten okularow kto przez palce patrzy. MalczZebr98.
Przenośnie
Targa włosy na głowie gryzie sobie Palce Ziadły Osman: zurzy się na swoie ospalce Iusz nie wierzy, zeby był Machomet na Niebie I swych, y Nieprzyiacioł y znowu klnie siebie.PotWoj104
2.
»ząb trybu w urządzeniu«
– Pálcé w Kołách: Są kółki, stoiące ná Kolé. Zegármistrzó[wie] zowią ie zębámi. SolArch1.
– Pálcow w Cewách y Zębow w kole, tyle ma bydź, żeby gdy się koło raz obroci, Cewy żadnego palcá nie zostáwiáły ná drugi obrot kołá. SolArch11.
– Cewy naczęściey miewáią palcow cztery, sześć, ośm, rzadko 12 álbo dwá. Dla tego, że dwá lubo silne w przydániu mocy, ale nierychłe y nietrwáłe w pracy. SolArch11.
– NAUKA VII. OMłynách Trybowych máiących palce nie w czele kołá, ále na policzku. SolArch88.
3.
»miara wielkości (długości) odpowiadająca grubości palca«
– Na palcu prawej ręki pierścień z rubinową tablicą, na trzy palce szeroką. NiemPam30.
– To [korzeń biedrzeńca, anyż, koper] wárzyć w gárcu wody, że ná dwá pálcá uwre, to miásto pospolitego trunku dáwáć pić, á innego nic. SyrZiel386.
– Pierwszy [krwawnik wodny] korzeń ma wzmiąsz ná pálec dziecinny. SyrZiel607.
– Miárá ná dłoń/ ná páléc iéden/ dwá/ trzy/ ná piędzi/ dwié/ trzy [...] Dłoń miárá. Páléc miárá. Łokiéć miárá. Stopá miárá. Kn400.
– Paléc miárá/ calá/ miárá ná páléc/ [...] vide Uncya 3. Kn662.
– Wyższy odemnie pálcem. Er ist eines fingers länger denn ich. DobrGram411.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Tylko od śmierci ná trzy pálce bywa/ Kto włodzi pływa. KochProżnLir177.
4.
»w geometrii i astronomii: miara wielkości odpowiadająca 1/12 średnicy, uncja«
– Wysokość kontygnacyi zmierzyć y wyrachowáć ią ná palce Geometryczne. BystrzInfArch E3v.
– Dyameter Xiężyca dzielą [astronomowie] ná części 12. Z ktorych iednę, názywaią uncyą, álbo palcem. BystrzInfAstron K3v.
