ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1624-1639

Formy gramatyczne

bezok.

palić

cz. ter.

lp	1. os.	palę
	3. os.	pali
lm	3. os.	palą

cz. prze.

lp

m

3. os.

palił || paleł

tr. rozk.

lp			2. os.		pal
lm			2. os.		palcie

nieos. cz. prze.

palono

Znaczenia

1. »niszczyć co przez wywołanie pożaru, trawić ogniem, powodować palenie się czegoś«

Rekcja: co

– Pálácz/ co palił trupy umárłych.Vstar, v. Grubarz. Kn 661.
– Narzucono tak że y wozow z ową Wiedenską z Dobyczą drudzy to wo[le]li palic nizeli tym bogacic Rebellizantow Węgierskich. PasPam 268.
~ Bo iak on tylko wyszedł za Granicę Zaraz Lubomierski Jerzy poszedł w iego ziemię paleł scinał gdzie tylko zasiągł wodę a ziemię zostawił. PasPam 52v.
– Coz Za Woyna chłopska pod Czas panowania karola V. Zaszła. Chłopstwo Szwabskie w opactwie kompt ten początek uczyniło, ktore się Z nieznosnego poddaństwa (jako udali wybić) A wolnosci jako ludziom przyzwoitey ugruntować Chcieli, palili wszędzie y w perzynę obracali. IntrHist 223.
– CHANDELLE [...] mowią ieszcze o człowieku ktory z iedney strony wydaie y traci, á żona iego z drugiey. Palą świece z obu końcow. DanKolaDyk I, 281.

Związki frazeologiczne

kadzidło komuś palić:

~ Dawno kadzidła Bogu a Nieludziom Palą. PasPam 274v.

Przenośnie

Gdy ręce, nogi, y powierzchne części ciáłá są zimne, á wewnątrz gorączka pali, iest znak bardzo zły.VadeMed 9

2. »ogrzewać (wnętrze), opalać«

Rekcja: co

– Palę w piécu/ palę piéc/ vide podpalam. Kn 662.
– Zięmią rzniętą a suszoną palą z ktorey wągle będą takie iako zdrew dębowych. PasPam 54v.

Przenośnie

Lodem palić.GrodzMisc 196b

3. »poddawać co działaniu ognia w celu wytworzenia czego; destylować, warzyć, wytapiać«

Rekcja: co

– Smołę palę [...] Picem elicio, excoquo. Kn 1033.
– A skoro uschnie [trawa] to ią palą y Sol z tego robią. PasPam 65v.
– Pal migdały ná węgiel/ á zeby brwiczki/ Czarney nábyły bárwiczki. KochProżnLir 175.
– Czapski [...] ma wolność do stołu swego piwo sobie robić i wódkę palić. InwChełm 60.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

palić cegłę (sz. zm.):

– Palę cégłę/ Coquo lateres in fornacem [...]. Kn 662.
– Weś Lagru winnego [...] day go wypalić do piecá gdzie wapno álbo cegłę palą, żeby go podwierzch włożono. CompMed 679.
– Palę cegłę, ich brene Ziegel. BierSłowa 128.

ogniem palić:

~ [Wołał] a nic nie wyiawił ktoremu troche zfolgowawszy odpoczynek dano, lec znowu drugie raz wziawszy go Na Meki Srozey ciagniono y Ogniem palic kazano Na co nic nie wyznawszy tylko Iesvz Maria Anna na pomoc wzywał. KomonDziej 118-118v.

4. »strzelać; komenda do oddania strzału z broni palnej«

– Strzelanie nie dzieje się z prędkością. Do tego, jako zwykli w wojsku wszyscy krzyczeć: "Puszkarzu, pal, pal" - a on jeszcze i nie dobił sztuki. AquaPrax 110.
– Szańce w-koło tynu porobił/ y iął z dział palić wprzod do cudzoziemskich ludzi/ lecz im niewiele [...] radził. KalCuda 319.
– Patrzy rychłoli musię zdarzy strzelac Turki Tym czasem z Dział palono bez wszelakiey przerwy. PotWoj 99.
– Palcie do siebie, jako w potrzebie ZbierDrużWir I 134.

Przenośnie

Palcie do siebie, jako w potrzebie.ZbierDrużWir I 134

5. »powodować piekący ból«

– Krostka [...] obraca się w Dyminicę okrągłą, u wierzchu kończatą, zbyt boleiącą, palącą, á naybárdziey ku wieczorowi. VadeMed 209.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

lp

M.

ż

palona

Najwcześniejsze poświadczenie:

1603

Znaczenia

hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

cegła niepalona:

– Cégłá niépalona/ Crudus later [...]. Kn 60.
– Cegła [...] cegła niepalona. roher, ungebranter Ziegel. T III 101.

ołów palony:

– Plumbum Ustum. [Ołów] Palony. GuldOn 40.

hałun palony:

– Maść czyszczącz [...] Hałun też palony rane wysusza, i dziwe mięso trawi. DorHipTur 216.
– Alumen [Hałun] Palony. GuldOn 40.

żelazo palone:

– Zielazo przypráwne palone. GuldOn 41.

miedź palona:

– Aes uslum. Miedź palona. GuldOn 41.

srebro palone:

– Argentum vivum praecipitatum Pulvis anglicus [...] żiwe szrebro palone. GuldOn 40.

rana palona:

– Czemu ráná pálona nie rychło się goi? Bo ciáło z palone wypáść musi, y tak dziura zostáie a zatym ciáło nie zrastać się tylo, iáko w ciętey ránie ále zárastać musi. TylkRoz 243.

wapno palone:

– Wapno tesz maią do tego [murowania] sposobne ktore się nigdy wody nie boi z konch Morzskich palone. NarArch 91.

palona ofiara:

– Palona offiárá. KusWeg B6.

jaskółka palona:

– Gebrante Schwalben. Jaskołky palone. GuldOn 44.

jeż palony:

– Erinoceum combustum. Gebranter Igel. Jeż palony. GuldOn 44.

wódka palona:

– Nayskutecznieysza iest do nácieránia części ciała paráliżem náruszonych wodká z mrowek palona, to iest do gorzałki prostey nakłaść mrowek y z mrowiskiem y przepalić. VadeMed 110-111.

Związki frazeologiczne

z alembiku palić (coś)::

– Bywa ták z liścia/ iáko z korzenia iego [omanu]/ Wodká dystyllowána: ták z osobná/ iáko społecznie tłuczone y ziuszone/á z Alembiku palona. SyrZiel 60.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

lp	B.	ż			palącą
		n			palące

Najwcześniejsze poświadczenie:

1667

Znaczenia

hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji

– Promienie słoneczne drzewá zájmują przez Palące skło. KomDobrOrb 197.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

PALIĆ

PALONY

*PALĄCY