– Biegli do niey [Alcyny] zapędem, prędcy Delphinowie I z rozdziewioną gębą ogromni wyzowie Głowaczowie y Salpy razem przebiegali I wraz swoie leniwe sny zostawowali [...]. ArKochOrl57v.
– Gęba/ Gdzié zęby/ ięzyk: Ustá/ Os, oris [...] Dentes vtraque parte oris sunt [...]. gęba Polonice [...] significat ipsum foramen quod labra diducta faciunt [...] Bucca [...] vide Wárgá. Kn187.
– Podała mu krolowa zgruszki Łupinę po cukrowawszy ią z wielką ochotą włozył do gęby. PasPam176.
– Mąz iey Gębę zatyka, a ona tym bardziey mastykuie. PasPam199.
– Łacno gadać o ludziach, którzy nieprzytomni; Ale z tymi, co słyszą, panie, trzeba skromniej: Są w gębie zęby na chleb, są na gębę w dłoni, Jeśli swawolny język leda co blazgoni. PotMorKuk III229.
– ZAKNĘBLOWAC knebel w gębę w prawić. DanKolaDykI, 159.
– Całuię. küssen. baiser. § Kiedy ćię pocałuię, trzy dni cukier w gębie czuię. T III98.
– Chociaż ledwie nie mdleje Scholastyk nie ma nadzieje Zażyć spiritum vini. Sub signo amphore sami Uzdrawiają się bańkami Z winnych, miodowych sadzawek Strawnych dostawszy pijawek, Stawią w gębie pod pełnią. MelScholBar IIII, 760.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
wszeteczna gęba:
– Pies wściekły/ człek wszeteczney gęby/ Szalony/ Jednako ludzi psuią. ŻabEt B4.
gęba delikacka:
»wybredne, delikatne podniebienie«
– Gębá délikacká/ páńska/ Palatum doctum et eruditum.Kn187.
– gęba delikacka, pańska. delicates Maul. une langue fine; goût délicat, excellent. T III369.
gęba pańska:
»wybredne, delikatne podniebienie«
– Gębá délikacká/ páńska/ Palatum doctum et eruditum.Kn187.
– gęba delikacka, pańska. delicates Maul. une langue fine; goût délicat, excellent. T III369.
– Chciał bowiem Bog ná tym Mężu pokázáć, czego się w onym drugim żywocie wszyscy Blázgoniowie y niewstydliwi Gębalowie spodziewáć máją, zwłasczá, że owi wszyscy ludzie wszeteczni y plugáwomowni, ktorzy tak gębę niewypárzoną máją, że im z niey nic dobrego nie wychodzi [...] tego doznáją. GdacPan77.
– niewyparzona gęba. Schand-Maul. langue de vipére.T III369.
w gębę komuś, coś wrzucić I:
– w gębę wrzucić. 1) in die Fresse wersen. [...] jetter au nez, à la tête de qu. [...] § 1) z gniewu list mi w gębę wrzucił. T III369.
w gębę komuś, coś wrzucić II:
– w gębę wrzucić. [...] 2) ins Maul werfen, zuwenden. [...] jetter qu. ch. à la tête de qu. [...] 2) w gębę mu ten urząd wrzucił. T III369.
urzędnik gęby:
»królewski kucharz«
– LES OFFICIERS de la Bouche chez le Roy (sont ceux qui luy apprestent à manger.) Coqui regii, [...].URZĘDNICY gęby, stołu, kuchni u Krola, ci co Krolowi ieść gotuią. DanKolaDykI, 213.
człowiek rozpuszczonej gęby:
»człowiek kłótliwy, pyskaty«
– Lubo háłásy y roskrwáwienie, z dawná zákazáne, iednák y gołe słowá przymawiáiące, ktoremi rospuszczoney gęby człowiek, pod kształtem nie poskromionych żártow, nátrętliwie drugiemu dorzuca, okazyą (by też nayskromnieyszemu) dáiąc do odpowiedzi y porwánia się broni. FredKon7-8.
gęba jak rzeszoto:
»o gadatliwym człowieku«
– MOWIĄ też o niepomiarkowanym człeku wszystko wymowi co tylko wie gęba iák rzeszoto nic w sobie nie zatrzyma. DanKolaDykI, 214.
gębę rozedrzeć na coś:
»chcieć coś pożreć, połknąć«
– Turcy [...] kontentowali się samym Podolem, Co byli na Całe krolestwo Gębę rozdarli. PasPam246v.
zamknąć gębę komuś:
»zmusić kogoś do milczenia«
– A z Boratyncem [Boratynim] Co się stało na Seymie? przestał że bić szelągow? dotąd ich biie Aby Dwor miał czym zyć [...] Swiadkow zwodzić, zamknąć gębę Biskupom. PasPam194v.
– [...] tę wolność kontradykowania zowiemy liberum veto, ktore nigdy nie powinno extendi, ad sistendam activitatem; bo co by to za despotica potestas była partykularnego obywatela, zamknąć gębę całemu wolnemu narodowi, y odiąć authoritatem radzenia o sobie całey Rzeczypospolitey [...]. LeszczStGłos74.
gębę swoją do czegoś nająć:
»być płatnym mówcą, występować w czyimś imieniu za zapłatą«
– Gębę swoią do promowania fakcyi naięli. PasPam202.
mieć z sobą gębę:
»umieć odpowiedzieć każdemu«
– Miałęm tez z sobągębę y konceptu podstatkiem ktoremi ich Ukontentowałem. PasPam211.
gębę rozdziewić:
»odezwać się, zabrać głos«
– Co przedtym iakom namienił na Woysko przechodzące hukali wołali grozili kniaziem Dunkoronskiem [Dołgorukim] grozili kaydanami y Stolicą wten czas ani gęby nikt Rozdziwił. PasPam109.
– Gęby nie smiał nikt rozdziewić o krzywdy uczynione. PasPam214v.
– Gęby między ludzmi nierozdziewił tylko siedział iako lelek. PasPam283v.
gadać co ślina do gęby przyniesie:
»mówić dużo, bez zastanowienia, mówić głupstwa«
– Począł o mnie gadac co slina do gęby przyniosła przy czem isz beł ieden s chłopiąt moich ozwał się, on do niego chcąc go bic asz go ie[go] towarzysze uchwycieli. Po wieczerzy Pan ow młody poszedł zawczasu spac. OssJŻyw29.
mówić co ślina do gęby przyniesie:
»mówić dużo, bez zastanowienia, mówić głupstwa«
– [...] w laudach swoich nie to, co mens et ratio dictatmówią, czynią, piszą, ale co ślina do gęby przyniesie.DiarSejm15.
gębie swojej żałować:
»żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
– gębie swoiey żałować [...]. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie.T III369.
od gęby sobie odjąć:
»żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
– od gęby sobie odiąć [...]. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie.T III369.
ujmować gębie swojej:
»żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
– uyymować gębie swoiey. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie.T III369.
gębę odąć:
»wywyższać się«
– gębę odąć [...]. sich aufblasen, die Nase hoch tragen. lever la crête; lever, sécoüer le menton; morguer.T III369.
wyżej nosa gębę nosić:
»wywyższać się«
– wyżey nosa gębę nosić. sich aufblasen, die Nase hoch tragen. lever la crête; lever, sécoüer le menton; morguer.T III369.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
od przysł.: Pieczone gołąbki nie przyjdą same do gąbki
– Kazał się nam Pan Bog o się stárać: nikomu z niebá pieczone gołębie pádác do gęby nie będą. StarKaz370.
– Każ temu smrodowi ábo béstyiey gębę pieniędzmi zátkáć. KnAd242.
2.
»twarz, policzek«
– Gębá/ i. Twarz/ obliczé/ vt. Dał mu w gębę. Os, similiter [...] Percutere ora. Kn187.
– Wy dla pięknej gęby I dla pięknej ręki Szczękacie głodnymi zęby, A dla mnie inszej męki Nie zada bab stary, Tylko przeliczać talary. MorszAUtwKuk287.
– Powiedaią mi że wie krol o tym ale się niegniewa y owszęm uderzył po Gębie Pazia co mu otym powiedział. PasPam175v.
– Był wszysthek długimi iak niedziwedz obrosły włosami nawet y gęba wszystka oczymu się tylko swieciły. PasPam176.
– Przywiązał go na iegosz własnym koniu zdiąwszy kulbakę gębą do ogona a do głowy tyłęm. PasPam177.
– Prędko się rozsmiał [Hirpin] prędko smiech usmierzeł, Ustawnie brwiami, albo gębą migał [...] Błaznował li tesz, sam mu szatan pierzeł, Więc się dzis y tey usługi nie wzdrygał. PotSyl12.
Związki frazeologiczne
grać komuś na gębie:
»okazywać lekceważenie komuś«
– grać komu na gębie, na nosie. einem auf der Nase spielen. injurer qu à son nez. T III414.
(wariant I): – Albo moiá gębá cholewá? RysProvI, 1.
(wariant II): – Oto iá sam spełniam do ciebie/ a moiá gębá nie cholewá. HercBan47.
(wariant III): – Gębá v niego iák choléwá.KnAd841.
3.
»pysk, paszcza zwierzęcia, smoka, potwora«
– A toż gdy z takiemi wyższey pomienioney dobroci gębámi młode obierze konie/ a one ze źrzebcych obyczaiow rządnie otárgnie/ y osiędzie/ tak zeby im tym otargnienie[m] nie przykrzył się. PienHip8.
– Przyrodzenie więce to waży u konia gęby dobrey/ á niżeliby przemysły ludzkie: bo do gęby dobrey choćby włożył ledá munsztuk łátwo się trafi: á do złej gęby/ by nawymyślnieyszy włożył/ trudno dogodzić. PienHip8.
– Oto koniom wędzidłá w gęby wpráwujemy/ áby nam powolne były/ y wszystkim ciáłem ich kierujemy. BGJk3, 3.
– Abowiem pismo mowi: Wołowi młocącemu nie záwiążesz gęby; Y/ Godzien jest robotnik zapłáty swojey. BG1Tm5, 18.
– Widziałem tákże konie w widzeniu: á ci ktorzy siedzieli ná nich/ mieli páncerze ogniste hiácyntowe/ y siárczáne; á głowy onych koni były jáko głowy lwie; á z gęby ich wychodził ogień/ y dym/ y siárká. A od tego trojgá/ pobita jest trzecia część ludzi/ od ogniá/ y od dymu/ y od siárki/ ktore wychodziły z gąb ich. Abowiem moc ich jest w gębách ich/ y w ogonách ich. Bo ogony ich wężom są podobne/ májąc głowy ktorymi szkodzą. BGAp9, 17-19.
– Y wypuścił wąż z gęby swojey zá niewiástą wodę jáko rzekę/ chcąc spráwić áby ją rzeká porwáłá. Ale ziemiá rátowáłá niewiástę: y otworzyłá ziemiá ustá swoje/ y wypiłá rzekę/ ktorą był wypuścił Smok z gęby swojey. BGAp12, 15-16.
– Wrotá gęby jego [wieloryba]/ ktoż otworzy? bo strách około zębow jego. BGHi41, 5.
– Náwiedzę też Belá w Bábilonie/ y wydrę co był połknął z gęby jego/ y nie będą się więcey do niego zbiegáć narodowie; y mury tákże Bábilońskie vpadną. BGJr44.
– Trzebá by przy tym, Munsztuczki dáwne Kozáckie przywrocić, bo w nich koń, wolnieyszey gęby, y obrotnieyszy. FredKon35.
– Iest tam ryba tak straszna że Ięnom na scianach koscielnych Malowanego widywał owego co mu płomięń zgęby wychodzi. PasPam65.
– Mocnym Lwen i Niedźwiedziem kto się pieczętuie Nie zmruzone oko wbitwie pokazuie A czemusz Płomienczykiem ten Herb iest nazwany Temu ze iasny płomien zgęby pokazany. PasPam270v.
– Tákże y gospodarze potráwą bydłu żadnemu nie dawáli, bowiem swą ostrością [ostrzyca] bárzo szkodzi/ wárgi/ gęby y ięzyki/ gárdłá y krztanie siecze y skrwáwia: [...]. SyrZiel1308.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
wolna gęba:
– Munsztuk otworzysty z gęsią szyją, ze dwiema tłuczkami z czanką krótką, esowatą, ussarską - daje wolność językowi wargi subtelne otwiera, pod się łamie, koniowi wolnej gęby zejdzie się. DorHipTur157.
– Trzebá by przy tym, Munsztuczki dáwne Kozáckie przywrocić, bo w nich koń, wolnieyszey gęby, y obrotnieyszy. FredKon35.
Związki frazeologiczne
gęba jak chomąto:
– Układam się do spania. Ażci jakaś gadzina ku mnie - była jak wół czabański, na niskich barzo nogach, miała gębę jako chomąto, zębów nie znać. NowSakBad .
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– nie źie żaba wołu choć gębę na niego rozdźiewi. - prov.T III2796.
(wariant I): – Koń cudny y dobry/ ma mieć te seść sztuk. Cudne trzy: Kark/ Nogę/ Oko. Dobre trzy sztuki/ Wolną gębę/ Pewne nogi/ Czułość. PienHip6.
(wariant II): – Koń ma być czuły/ nog pewnych/ y gęby wolney.RysProv43.
– Każ temu smrodowi ábo béstyiey gębę pieniędzmi zátkáć. KnAd242.
– Gębáty/ gębiásty/ etGębátr. vide Wiélomowny. Zwáwy. Kn187.
– gęba. Gębal. 1) Grossmaul. 2) Grossspracher, Grossmaul. 1) mouflard, qui a la bouche grande. 2) fanfaron, rodomont.T III370.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
babia gęba:
»człowiek gadatliwy, gaduła«
– babia gęba. ein Schnattermaul. caquet, caqueteur, babillard.T III16.
6.
»wylot, ujście, otwór«
a)
»ujście rzeki«
– Idźie przez te kráie rzeká Aluárádo/ ktora potym wpada w morze trzemá gębámi. BotŁęczRel I284.
– Przy gębie rzeki Obio iest ieden báłwan stáry iako Bábá trzymáiąc dwoie dzieci ná ręku iedno á drugie v nog ktory obywátele zowią złotą bábą. BotŁęczRel IV133.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
gęba atlantycka:
»o Cieśninie Gibraltarskiej, zwanej Słupami Heraklesa«
– Co sprawiwszy, przy gębie atlantyckiej szumnej, Dalej nieprzeskoczone zabiera kolumny. TwarSRytTur103.
– Te sztuki [działa typu mojana] miewają na 28 gąb w rurze albo duszy [...]. AquaPrax84.
– [...] choć one [działa] mają gębę i duszę, nie mogą mówić [...]. AquaPrax160.
– Z trafunku możesz dobrze strzelić [...] żebyś miał odtąd ten aspekt między końcami palców, bez punktów nalezionych, z słusznością wieńca od zadu i od gęby. AquaPrax170.
– A toć pokaże ta forma rury S, która, choć leży na ziemi, przeć się jej gęba nieco patrzy ku górze i kula także idzie do góry. AquaPrax346.
– Artylerem Ma tesz bydz Ingienier dobrym Artolerystą, zeby się znał na działach według miary gęby y miązszosci działa a długosci. NarArch80.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Związki frazeologiczne
komuś kijce z gęby latają:
»ktoś odzywa się nieprzyjaźnie«
– [Ślepy uzdrowiony przez Chrystusa] Widział ludzie iako drzewá, tákie do dziś dniá są drzewá, co to nie umie nic zpokoynie, i przyiáźnie mowić, ále mu tylko kiyce zgęby latáią. MłodzKazI, 77.
– [...] temu kiyce z-gemby lataią, od ktorego prędko usłyszysz: day mu sto kiiow, iákiemu tákiemu od niego się dostánie po łbu [...]. MłodzKazIII, 421.
komuś kijce z gęby lecą:
»ktoś odzywa się nieprzyjaźnie«
– Owych furyiatow, co im to kiyce z gęmby lecą, trzebá pokornie prosić: wżdy się pámiętaycie [...]. MłodzKazIV, 242.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Zámykay gębę Woytku/ bo teraz Łáyná po świecie latáią.RysProv90.