1.
»narzędzie walki, każda rzecz służąca człowiekowi lub zwierzęciu do obrony własnej lub atakowania nieprzyjaciela«
– Przysłał Prześwietny ramotę do przystawów naszych, aby broni od nas odebrali. NiemPam131.
– Támże po skończeniu przenásládowánia/ gdy Iudás Máchábeus w potrzebie był/ pokazáli się nieprzyiaciołom iego z niebá/ mężowie konni/ z złotymi wodzámi/ ozdobnie Zydom hetmániąc/ z ktorych dwáy Machábeuszá w pośrzodku siebie máiąc brońmi okrytego strzegli. SpInZąbMłot291.
– Bróń/ oręże/ Arma [...] Arma alia ad tegendum, alia ad nocendum. Armatura. [...] Telum [...] Arma item alia Lusoria alia Decretoria, vesra, vera, acuta [...] Broń/ oręże do ćwiczęnia/ szermowánia/ i. do bitwy prawdziwey. Kn46.
– Ládá źwierzę się vrodzi/ broń tuż przy nim/ w rogách/ w páznogtách/ w kopytách/ w zębách. BirkNiedz44.
– Wnet z tey knieie wystrasze iego piorunami wychodz w pole albo się niechciey grzechem kłonic. przeciw tym broniom trudno [obierzę] zasłonic. KodKon144.
– Szláchetna broni/ łuku moy złoczony/ Nie ia ná sercá chowam cię woskowe/ Ale ná leśny zwierz nieuśmierzony/ Chárpiie dzikie/ Smoki Awernowe. TwarSDaf23.
– Porwał [Apollo] zwyczáyne swoie broni/ y łuk krzywy Ná cięciwę náłożył. OvOtwWPrzem86.
– Owce nie máią żadney z nátury broniey/ ktorąby się nieprzyiáciołom swoim broniły/ áni rogow ostrych/ áni pázurow/ áni kopyt mocnych. StarKazII, 92.
– Siłá ludzi chodzi z broniámi/ ktore ná ludzi nágotowáli [...] iáko są száble/ szpady/ miecze/ poinały/ łuki y rusznice. StarKazII, 420.
– [Narimundus, brat Trojdenowski] dał im [Litwinom] ten kleynot [herb Pogonia Primo], aby się ich Pan pieczentował Rycerze[m] y sobie przypominał az by zawsze miał Bronią w ręku Na obrone Oyczyzni swey. HerbOr599.
– Missile Wszelka bron ktorą moze czisnącz. SłowPolŁac87.
– Znowu broniom tknąwszy głowe [pasowanego na rycerza], oddał [Książę] temusz Caualerowi co był podał [broń]. VorLetSkarb101.
– Kupido [...] łuk i skrzydła obie Zapalił sobie. Jam się zradował wielce tej nowinie, Rozumiejąc to o złym Kupidynie, Że mię nie spali więcej, nie ugoni, Zbywszy swych broni. ZimSRoks99.
– Diego [mówi do króla] Nie trzebá Pánie tego do iutrá odkłádáć, Kto ma serce, ten gotow záwsze bronią włádáć. CorMorszACyd177.
– Ia Ztak duzemi Razam[i] odkilkudziesiąd broni kturzygo okrywali wyPadłszy zyw[y] Ioł Vciekac zedworu. PoczOdlPam104.
– Bronie są Miecz/ [...] Kord/ [...] y Száblá. KomDobrOrb367.
– Záżywam broni ná obronę swoję. Ich gebrauche das Gewehr mir zu meinem Schutz. DobrGram475.
– Ten [Teodozjusz] chwalebny Cesarz tych pámiętnych używa słow: kiedy do Kościołá wniść mamy/ ná dworze zbroje (rápiery/ szpady y inszą broń) zostáwiamy. GdacPrzyd35.
– Obywatele miasta [Marsylii] z Zołnierzami złączeni a proznego dziwowania swoiego oduczeni, wszelkiemi sie siłami y broniami swoiemi neprzyiacielskim następom opierali. SzołHist20.
– Broń ná obrazę, y ná obronę to iest ktorą álbo kogo nápastuiemy, álbo siebie od nápaści broniemy. DanKolaDykII, 310.
– Cokolwiek wy czynicie teraz Nam, Potomkowie wasi uczynić wam mogą, kiedy bronie Wasze Rycerskie w zięmiańskie odmienicie togi. DanOstSwadaI, 213.
– Jeśliby żołnierz swoię broń albo zbroię, także proch, kule, motykę, pikę, Rydel y insze oręże zastawił, albo zahartował, lub też przegrał,przedał, albo przepił, takowy ma być [...] karany. ArtWoj71.
– Broń, f. oręże Waffen, Gewehr. arme [...]. T III78.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
broń kowana:
– Bo nie bronią kowaną, nie hartowną stalą Nagle zbolałe ciała na ziemię się walą, Ale od wiatru tylko zaraźliwej pary Mizernie kończy lata lud młody i stary. ZimBSiel120.
broń biała:
– Broń, f. oręże Waffen, Gewehr. arme. broń biała, siecista broń do szermowania [...]. T III78.
– Brazidas też Hetman Grecki/ będąc od nieprzyiácielá swoiego bronią ręczną przebity/ gdy go ułápił/ tąż bronią iego sam go przebił. StarKazII, 521.
– Polak [...] to grotami to reczną bronią vgania się y sciera sczerze sturkami y statarami. HerbOr539.
– Cisz Commiszarze Naszi postanowili aby Miesczanie Na szi [...] Posłuszenstwo Zamkowi we wszytkim oddawali [...] aby [...] kazdy Snich za naymnieyszym roskazaniem Vrodzonego Starosty Naszego [...] powinien był z Ruszniczą y bronią reczną przy Vrodzonym Staroscie Naszym albo iego Nasmiesniku [...] ruszyc sie. KomonDziej114v.
broń indyjska:
– Bron Indyska z Krzyzem y Głowicą Capową malowaną. ArchRadziw163864, 3.
broń kawalerska:
– Po prawei ręce Xiązęciey stał Caualier trzimaiąc Parasonium (iest to bron kawalerska spochew wyięta) [...] podał Xiązęciu Kawalier Paraxonium, a mnie blizei stołka Xiązęciego u nog klenczec kazał. Xiąze wziąwszy wobie ręce Paraxonium (tak się nazywa bron, ktorą gołą na kawalerstwo passuie.) na krziz, raz tknoł głowe, drugi prawe ramie, trzeci lewe. VorLetSkarb101.
broń kowana:
– Bo nie bronią kowaną, nie hartowną stalą Nagle zbolałe ciała na ziemię się walą, Ale od wiatru tylko zaraźliwej pary Mizernie kończy lata lud młody i stary. ZimBSiel120.
krótka broń:
– Agar Spartanski Na Przymowke o krotką bron iakoby się Na Theatru[m] raczi zesła Nis na łowy [...] odpowiedział. HerbOr359-360.
broń krzywa:
– A Cyrkásowie po oboiey stronie/ Straż iego wierna/ stali mu ná oku: Ci krom káracen y oszczepow/ bronie Krzywe nosili v iednego boku. TasKochGoff422.
[Broń] odporna:
– DE'FENSIVE [...] BROŃ záczepna y odporna, to iest ktorey zażywaią álbo nástępuiąc ná kogo álbo odpor czyniąc nástępuiącemu y broniąc samych siebie. DanKolaDykI, 249.
wojenna broń:
– Na 15,000 wojska jest rynsztunku porządnie bardzo złożonego generałów dawnych wojenne bronie. ZawiszaPam82.
broń zaczepna:
– DE'FENSIVE [...] BROŃ záczepna y odporna, to iest ktorey zażywaią álbo nástępuiąc ná kogo álbo odpor czyniąc nástępuiącemu y broniąc samych siebie. DanKolaDykI, 249.
żelazna broń:
– Le choc des armes. Armorum incussus [...] Uderzenie tętęń żelazney broni szczęk, brzęk. DanKolaDykI, 305.
Związki frazeologiczne
do broni:
»komenda wojskowa: wezwanie do walki«
– Hey moia zywa młodzi dostrzelby do broni Niech tu znowu Turczyn kieł wyuzdani zroni.. PotWoj136.
– Te kołátánia y ták głosne boie Horn Vsłyszawszy, porwie ná się zbroie: Y ná pułk krzyknie: Co prędzey do koni, Hey do zbroi co wskok, do strzelby, do broni. OblJasGór 43v.
– Gomes [mówi do Diega] Ná coż się mász do broni, gdyć nie służą, siły? CorMorszACyd116.
– Nikt się nie ma dobroni: łzy tylko leiecie [mówi umierający Chodkiewicz do rycerstwa]. PotWoj153.
– Broń [...] mieć się do broni. zu den Waffen greifen. prendre les armes [...]. T III78.
broń podnieść (na kogo):
»powstać przeciw komu, zaatakować kogo zbrojnie«
– Tylą Nieprzyiacielskiey krwie kurzące bronie Skorosmy, niespokoyne skrocili sąsiady Podniesmy na Turczyna: z ktorym dzis do zwady Pierwszy raz przychodziemy. PotWoj81.
– Broń podniosł [naród korsykański] dla własnych praw y Wolności. MerkHist10/715.
na kogo do broni się porwać:
»zaatakować kogo zbrojnie«
– Oni perswasiiey nie przyimuiąc w schadzce swei, za małą iakąś okazyą na Xiązecia Rozynskiego do broni sie porwali. MarchŚcibHist20.
– Na obrazoni[go] [!] słusznie gospodarza do broni się porwał y wiele lekkosci narobieł. OssJŻyw28v.
na co dobyć broni:
»zaatakować kogo zbrojnie«
~ [Mówi król] Ty Rodryku, tym czasem ná Murzyńskie gárłá Dobądź znáiomey broni, y w domu ich zbiwszy, Pokáż, żeś ná włásnych ich śmieciách tym szczęsliwszy. CorMorszACyd195.
dobyć broni na kogo:
»zaatakować kogo zbrojnie«
~ Choć niechciał, musiał [król] dobyć broni, ná swawolnych Poddánych, ná oboronę Máiestátu. LubJMan138.
o co broń dobyć:
»stanąć w czyjej obronie, ująć się za kim, pomścić np. czyją krzywdę zbrojnie«
– [Mówi autor do fałszywego przyjaciela] O krzywdę moję broni nie dobędziesz Ani w mej sprawie kilka mil ujedziesz. MorszAUtwKuk351.
za co dobyć broni:
»stanąć w czyjej obronie, ująć się za kim, pomścić np. czyją krzywdę zbrojnie«
~ Xymena [mówi do Sancty'ego] Ostatni to rátunek lecz kiedy go użyć Przyidzie, y ieżli twoiá chęć się ktemu skłoni, Wolnoć będzie zá moię krzywdę dobydź broni. CorMorszACyd146.
broń na kogo dobywać:
»atakować kogo zbrojnie«
~Broni na nich [żołnierzy Osmana] Polakom dobywac nie trzeba Pomrą iako Iaskołki, iako Muchy posną Tylko ze zas drugi raz nie ozyą z Wiosną. PotWoj27.
kłaść bronie:
»zaprzestawać walki«
~Kładą bronie zobustron [Rzymianie i Sabinowie], do postanowienia Pokoiu wychodzą zobu stron. PotPrzyp 12v.
broń od się rzucić:
»zaprzestać walki, poddać się«
~ Broń [...] broń od się rzucić. das Gewehr strecken, sich ergeben. mettre bas les armes; se rendre; rendre les armes. T III78.
– Pánowie Dyssydenci [...] wászy brátrzykowie broń podnieśli przeciwko wiernym swoim pánom/ y tytuł rebelliey swoiey wymyślili/ y ná chorągwiách rospisali/ libertas conscientiae. BirkEgz16.
broń na kogo podnosić:
»powstawać przeciw komu, atakować kogo zbrojnie«
– Wesoł tedy był [cesarz rzymski Berengariusz Wtóry] z wygraney bitwy/ y Ludowiká [króla burgundyjskiego] vczęstowawszy/ puścił wolno do domu/ przysięgą go obowiązawszy/ áby więcey broninań nie podnosił. StarKazII, 95.
do broni się na kogo rzucić:
»zaatakować kogo zbrojnie«
– Gdy wszyscy do broni się ná nieprzyiáciela rzucili. Beata zrzuciwszy z siebie ślubne szaty, prochu dostawszy, dziáło nabiwszy, z wieży [...] strzeliłá. NiesKor II56.
bronią w ręku:
»zbrojnie«
– Potem się bronią w ręku dowiesc ofiarował [Rynald] Ze to prawda co mowił y co pokazował. ArKochOrl52.
składać się bronią:
»przybierać postawę obronną lub zaczepną przez celowanie, mierzenie z broni (do kogo czego)«
~Składam się bronią, ich halte Gewehr vor. BierSłowa219.
Bracia, bracia, do koni! Już flaszka na stole! Dopadszy szklanej broni, wypadajmy w pole. MorszAWierKuk 205MorszAUtwKuk205
On [kuś] wstydliwe z rozrywką przedziewcza prawice, On mieni wdzięczne panny w niewiasty na nice, A choć krew pierwszym razem odniesie na broni, Żadna się z nim częstego potkania nie chroni.MorszAUtwKuk314
Hey młodzi do koni Wulkanowe niech zdobią boki wasze broni.DrobOpow176
Zal cięzki máiąc nád Swoięmi, A rozumieiąc ze zaraz zá nięmi {Pułk następuie, sámi tylko gonią [Szwedzi] Swoich zwycięzcow z rozgniewáną bronią, Y desperacko między nich wpadaią, Y zas wypadszy od nich tył podaią.OblJasGór 43v
– Ktokolwiek grzeszy, jakiegokolwiek stanu jest, źle czyni; a najwięcéj ten, co pismo umie, gdyż nauka jest bronią przeciwko szatanowi. SaadiOtwSGul246.
– Nie umiesz záżyć broni/ rozumu twego. Du weist das Gewehr/ deinen Verstand noch zu gebrauchen [...]. DobrGram520-521.
– Kościoł woiuiący iest to woysko Pana Boga, a gdy broń tego woyska nie iest insza, tylko chciwość y ambicya, snadne by zwycięstwo swiat y czart otrzymał. LeszczStGłos19.
Związki frazeologiczne
broń składać przeciw czemu:
»przybierać postawę obronną wobec czego, bronić się przed czym«
~ Elzeariy przesztrzeszony bron szkłada iako my pozyteczna przeciw dusze nieprzyiacielowy. KodKon134.
– A iLekroć słuszna przyczyna R. P. do woyny pociągnie/ miłością Oyczyzny/ y obroną wiáry świętey pobudzone męstwo/ dzielność/ y odwagá wászá/ strászna wszystkim nieprzyiáciołom będzie. Y szczęśliwa broń Polska ten kres zwycięstw w Narodách Pogáńskich odniesie. OpalŁRoz M4.
– Masz [Kanikuło] morza, lubo Białe [...] Lubo Czarne, którego choć Ordyńczyk broni, Naszej jednak zdobyczą będzie, da Bóg, broni. MorszAUtwKuk176.
– Lubo záś gwałtowny iego [Rakoczego] przez Woynę wdárcia się ná Páństwo áppetit, szczęściem y spráwiedliwością broni Polskiey przygászony. LubJMan17.
– Gdy poruszaiąc wskros grobowcow ryczał [król szwedzki Gustaw Karol], A wodzowswoich Straconych wyliczał. I tak ia iuz sam nieszczęśliwa broni Zostawać będę wtey żałosney toni, Kiedy mi zacnych kawalerow Grono w Grob albo cieszkie kaydany zabrono. DrobTuszInf34.
– Znáć że Wielki Człowiek [Klemens Kanclerz Wielki Koronny], y nieporownánych doskonałości, gdy u Wielkiego rzeczą y Imieniem Krolá tego [Kazimierza], zá stáraniem bárziey, niżeli zwycięskiem i [!] Kázimierzá pomienionymi broniámi, álbo słuszną spádkow pretensyą Woiew odztwo [!] Ruskie wolną do Krolestwá przyłączone accesione. DanOstSwadaII, 7.
»prawdopodobnie podziemny kulisty grzyb wydzielający w czasie owocowania cuchnącą ciecz, używany w lecznictwie; Elaphomyces granulatus (Rost) lub Phallus impudicus L. (Rost), Elaphoboscum Cn«
– Z tych [kwiatów jeleniego ogona] nasienie iáko Broniłániey obszyrne/ żłobkowáte álbo stryfiáste. SyrZiel132.
Użycia metajęzykowe
- Masculina item sunt terminata in c l m ń ś w y ż cz rz sz sed cum exceptione. [...] Ab ń, baśń boiaźń broń cieśń dań dłoń goleń [...]. WojnaInst10
- Finita in consonantem accentu acuto notatam, in G. D. V. U. singulari, et N. G. A. V. plurali, loco y assumunt i; ut ludzkość ludzkości, brońbroni, gęś gęsi maź mazi etc. WojnaInst37
