ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SXVI, Kn, T, L (pod: można; XVI-XVIII), SWil, SW, SJP

Nienotowany w słownikach:
SStp

Formy gramatyczne

stopień równy

lp	M.	m		możny
		ż		można
		n		możne
	D.	m		możnego
		ż		możnej
		n		możnego
	C.	m		możnemu
		n		możnemu
	B.	m	nżyw	możny
			żyw	możnego
	N.	m		możnym
		n		możnym
	Ms.	m		możnym
	W.	m		możny
		ż		można
		n		możne
lm	M.	mos		możni
	D.			możnych
	C.			możnym
				możnem
	B.	mos		możnych
		nmos		możne
	N.			możnemi
				możnymi
	W.	mos		możni
		nmos		możne

stopień wyższy

lp	M.	m		możniejszy
		ż		możniejsza
	D.	m		możniejszego
		n		możniejszego
	C.	m		możniejszemu
	B.	m	nżyw	możniejszy
		n		możniejsze
	N.	m		możniejszym
				możniejszem
	Ms.	m		możniejszym
lm	M.	mos		możniejsi
				możniejszy
	D.			możniejszych
	C.			możniejszym
	B.	nmos		możniejsze
	N.			możniejszemi

stopień najwyższy

lp	M.	m		namożniejszy
	D.	ż		najmożniejszej
	C.	m		namożniejszemu
	B.	m	żyw	namożniejszego
lm	B.	mos		najmożniejszych

Znaczenia

1. »taki, który dużo może; potężny; bogaty«

– Ujrzym tu [w kronice Jachima Bielskiego] jako żywiące, Pany przodków swych od Lecha płynące: Bądź to książęta, bądź możne hetmany, Bądź którym złoty tron z koroną dany. GrochWiersze 243.
– Abowiem dáć spráwę o tym co się dzieie ná świecie/ iest łacna rzecz każdemu/ ktory iákokolwiek świádom rzeczy/ y chce w tey spráwie zábáwić się: lecz poznáć przyczyny dla ktorych iedno Páństwo y Rzeczpospolita zostáła możnieyszá á niż druga/ w tym się pokázuie sławá dowcipu y rozsądku. BotŁęczRel III 1.
– Miedzy Prałatámi/ pierwsze mieysce maią [...] Arcibiskup Sálzburski/ możny/ y dla godnosci/ y dla bogactw. BotŁęczRel III 73.
– [...] koni u nay moznieyszey Boiarki Para wtey Kołymadze [...]. MasDiar 63v-64.
– Czásu bowiem iednego [Szymon czarownik] rzekł Neronowi/ żebyś wiedział możny Cesárzu iżem iest Synem Bożym/ każ mię ściąć/ á ia trzeciego dniá zmartwychwstánę. SpInZąbMłot 406.
– Wielkie bogáctwá/ wielkie siły miáło/ Lecz Páństwo przez się możne y kwitnące. Możnieysze sam Krol czynił z káżdey strony/ W cnotach Krolewskich/ w woynach wyćwiczony. TasKochGoff 421.
– [...] nie oszukacie tego ktory wszystko ma w ręku, ktory możnieyszym iest nád wszytkie potęgi wásze [...]. BirkNiedz 155.
– Na taką concurrencyą trafiełem ia nieborak [...] nyc prawie nadzieie niemaiący abym s tak dostatniemi y moznemi concurrentami [...] co wskoráć [...] mogł. OssJŻyw 42.
– Ponieważ Abráhám pewnie rozmnożon będzie w lud wielki y możny: á w nim będą ubłogosłáwione wszystkie narody ziemie. BG Rdz 18, 18.
– Nápisawszy list/ w ten sposob; Klaudiusz Lizyasz Namożniejszemu Stároście Felixowi zdrowia życzy. BG Dz 23, 26.
– [Bóg mówi do Mojżesza] Puść mię/ á wytrácę je/ y wygłádzę imię ich pod niebem/ á ciebie uczynię w narod możnieyszy/ y większy niźli ten. BG Pwt 9, 14.
– Możny/ Potens [...] Valet opibus & potentia [...]. Kn 434.
– Ná kontempt przyiacielski Książę zádumány/ Tákli między możnymi on Roziemcá Pány Do tey przyszedł zniewagi [...]. TwarSLeg 37.
– Wdzięcznością mu [księciu Zbaraskiemu] y oczy/ y skronie pałały/ A łuny/ ktore z drogiey száty się zrażáły Glańce niosły dálekie [...] Nie inszych był Scypio oczu y powági/ Gdy po możney zburzeniu wrácał się Kárthági [...] TwarSLeg 66-67.
– Monárchy tak możnego/ y my pogotowiu Czekalismy w Wołoszech/ przeczuwszy o zdrowiu. TwarSLeg 78.
– Ludzi możnieysze w oney zgrái z pospolstwem idące, zowie Pentheus Smokorodámi, y plemieniem walecznym [...]. OvOtwWPrzem 126.
– Pogánie, áby Kápłáństwá ich tym poważnieysze były, y żeby mogli mieć z ludzi wielkich obrońce nabożeństwá swego, poruczáli więc kápłáński vrząd, ludziom możnym, y zacnym. OvOtwWPrzem 524.
– Bo y Turnus poległ/ y Ardea zburzona/ Możnym miástem, poki był Turnus żyw/ wsławiona [...] OvOtwWPrzem 584.
– Pisze Kromer o iednym człowieku dostatnim I moznym oraz ale przytym srogim zdziercy Ktoremu gdy przy smierci Xiądz załowac kazał Rzecze day mi z tym pokoy Iuzem ia diabłu Dusze y ciało oddał iuz Bog skazał decret [...]. OpalKSat 21.
– Inny Rotmistrz będąc Panięciem moznym ma czeladzi y dworu swe[go] ze sto człowieka [...] a inny Rotmistrz Chudy Pachołek [...] ledwie dziesiątek człowieka [...]. NarArch 104.
– Takąsz miarę y Raytarom polskim daią lecz iesli chorągiew zacna y moznego Towarzystwa tedy rowną z wysszemi kozackiemi [...] chorągwiami dawane bydz maią [...]. NarArch 104.
– A iako dla fortec gęstych y porządku swego Panstwo [Holandia] nie tylo Mozne, bogate, ale y swiatu wszytkiemu straszne [...]. NarArch 35.
– Zgoła fortec głownych Realnych potęznych nie zeydzie się budować [...] ieno albo Panu barzo bogatemu, X[ią]żęciu Moznemu, krolowi; albo tesz kosztem Rptey. NarArch 37.
– [...] wszytkie niepogody, przytym z okazyjej początek wojny kozackiej, także wiktoryją szczęśliwie pod Beresteczkiem przez Najaśniejszego i Namożniejszego Monarchę Jana Kazimierza, Króla Polskiego, Pana naszego miłościwego uczynioną, (o której napirwszy raz z drugim okrętem zjechawszy się na morzu usłyszałem) co z większego opisałem. BorzNaw 36.
– Tobie, można Wenero, i twemu dziecięciu (Bym zupełny zostawał w świętym przedsięwzięciu) Dawałem w upominku bogate obiaty [...]. ZimBSiel 128.
– [...] ná perłowey Konsze/ po Oceánowey Drodze/ można Wenus płynie/ Ná kochánym swym Delphinie. GawDworz 15.
– Ieśli cię ieden niezmoże/ Wiele rąk przemoc cię może. Biją y Lwá choć możnego Biją Słonia ogromnego [...]. GawDworz 77-78.
– Ani on nad cię możniejszy, ani ty Jesteś z nim związkiem pokrewności zbity [...]. MorszAUtwKuk 99.
– Cesarz iest namożnieyszy z Monárchow. Der Kayser ist der mächtigste unter den Monarchen. DobrGram 399.
– Talassius ieden z moznieyszych Senatorow upatrzywszy sobie dziwnie nadobną dziewczynę kazał ią wziąc dla siebie zazonę [...]. PotPrzyp 11v.
– Znaczna zaprawdę krzywda: Najmożniejszych i najdostatniejszych kupców w Krakowie najwięcej na czterysta złotych taxowali [...]. MarkZap 24.
– Albo gdy z wozem potrzebá, trzy Niedziele Szárwárku możnieyszym Mieszczánom, zá woz ieden, (na dwie tylko mile iázdy po drzewo, áby się iednym dniem wrocić wcześnie można) wytrąciwszy. FredKon 56.
– Krystus możny/ Kámień nárożny/ ktorym Budownik wzgardził niezbożny. KancPol 193.
– Widział swiat wszytek, kiedy w brąmy iego Wiezdzał Krol Szwedzki, iako do Swoiego: Czym tákie miasto dało znáć Kazdemu, Ze rády niemasz Panu tak moznemu Vporęm stwawáć, ktoremu potrzeba Kazda Wygráná zá powodęm Nieba. OblJasGór 55v.
– Idźcie Wy Młodzieniaszkowie y Wy możni Pánowie (Szláchto) do grobow Oycow wászych/ á uważaycie/ czym przed tym byli/ y czym teraz są! GdacPrzyd 51.
– [...] począł zaraz społkować z drugiemi moznieyszemi Kozakami, ktorzy także ponosili znaczne krzywdy od niektórych Panów naszych Polskich, y powoli zaciągać Ludzi, kupic się y bunty podnosić począł. HistBun 2.
– Deliberacyja [...] jest to anatomija polityczna rzeczy każdej przez propozycją podanej [...], z której informowany umysł radzącego pojmuje i uznaje, co jest słabszego, co możniejszego, co pożyteczniejszego, co szkodliwszego, co trudniejszego, a co podobniejszego [...]. LubSArtDąb XI, 19.
– Wielką to kazdy Fortuną poczyta, Tak moznych Krolow, dwu Rodzonych Braci, Ze wdomu swoim gosciami przywita [...]. PotSyl 114.
– Ieśli słowu twemu Któreś wyrzekł, vczynisz dość, będziesz iednemu Podobny młodzianowi, ktory z przyrodzenia roztropnego dowcipu był, á z vrodzenia Zacny z możnych rodzicow. DamKuligKról 117.
– Prawdę Lew, w łápách trzyma, ták się dzieie ná wsze Swiátá strony, że prawdá, przy możnieyszym záwsze Do działu, lubo idzie, z uboższym przed Sędzie? Wszędy wygra, bo iego spráwiedliwa będzie. PotPocz 153.
– Więc ty przybyway mozne Xiązę Zkroi! Przez ktorego miecz, Dom moy mocno stoi. DrobTuszInf 37.
– Przy nas zas wszyscy wierni Oyczyzny Synowie, zadną zakałą sprosną nie zmazani Senatorowie, Męzni y mozni Oyczyzny swoiey Zastępcowie w iedną zgodną Rzeczpospolitą zebrani rezyduio. SzołHist 17v.
– Trafi się znowu taki, ktory y przez urodzenie y substancyą mozny choć bez żadnych zasług, trudno mu odmowić, żeby się nie mścił przez fakcye przeciwko krolowi: tacy wydzieraią gwałtem. LeszczStGłos 32.
– Powtore, żeby tych, ktorzy możnieysi są, y ktorym dał Pan Bog obfitość większą, prosili, nápomináli, Sądem Boskim y wiecznym y doczesnym grożąc karániem, do Kompasyi nád ubogiemi pobudzáli. DanOstSwada V, 11.
– Możny. 1) mächtig, vermögend. [...] puissant, fort. [...]. T III 870.

Przenośnie

A Zyd niektory imieniem Apollos/ rodem z Alexándriej/ mąż wymowny/ przyszedł do Efezu/ będąc możnym w piśmiech.BG Dz 18, 24
Choć wygra, ieszcze nie ták gotowá zápłátá, Można moiá powinność, wielká moiá strátá, Y ieszcze tryumfu z nich kłáść sobie nie może, choć Krol ták chcę, choć w bitwie Sánctego przemoże.CorMorszACyd 188

a) »taki, który ma dużo czegoś cennego«

– A widząc go [Tereusa, króla trackiego] bydź w ludzi/ y w skarby możnego [...] Pándion/ zięciem swym mieć barzo sobie życzeł. OvOtwWPrzem 236.
– Lecz ledwie doydzie ordynans ich ucha, Ochotne woyska iusz maiąc wparacie, Iako kiedy kto wpełen ul pczoł dmucha, W okrętach Egipt mozny, y wArmacie, Konno Armeni [...]. PotSyl 118.
– [...] możne w ludzie Państwo. T III 870.

b) »o działaniach: skuteczny«

– Záwsze w zásadzkę miey spráwy pobożne/ Dobre vczynki z cichym prochem możne/ Do dział burzących. JurkPieś C2.
– Przywiedźcie mi do domu męża możne czary, Przywiedźcie, bowiem żal mój nie ma żadnej miary. SzymSiel 128.

2. »możliwy«

– Możny/ quasi passiuè ktory możé być/ v. Podobny 2. Kn 434.
– Możny. [...] 2) möglich [...] possible [...]. T III 870.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

rzecz można (sz. zm.):

– Podobny ku dostąpieniu/ wykonániu [...] Possibilis conditio [...] Fieri potest [...] Można rzécz. Kn 743.
– Zwołał Doktorow mąż/ rádę czyni iákoby zleczyć [żonę chorą na trąd]. Odpowiedzieli iż to nie iest rzecz można ludzkim rozumem. OkolNiebo 42.
– [Aniołowie] żałuią nas [...] y rátuią ábysmy co naprędzey z niepráwości nászych powstáli/ á możnali rzecz y doczesnych przygod zá grzechy násze nie cierpieli. StarKaz 304.
– Oycze iesli można rzecz niech odeydzie precz odemnie ten kielich [...]. BanHist 134.
– [...] pospolicie mowim o kosterze: że záwsze gra/ o ospálcu że záwsze drzemie/ o piánicy że záwsze w karczmie etc. nie żeby ci wszytek zgoła czas ná grach/ ná poduszce/ ná piátyce trwali/ ále że się ták tego lichá ięli żeby záwsze ileby rzecz można/ u kart/ u łożka/ u kufla nálezieni byli. BujnDroga 203.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1604

Znaczenia

»potężny, bogaty człowiek«

– Spráwiedliwością ostrożony, Uboższy możnych kroci grozy, Wiąże swych zdrajcow w ich powrozy. Przyjętą wiárę zbor umowny Nád wdzięczny bánkiet ma godowny. JurkPieś A2.
– Tak zazdrość, chciwa pomsty, gdy niektórych rusza, Przez możnych mścić się zwykli [...]. VerdBłażSet 42.
– [Mówi Gofred:] Vmiem ia/ iáko kiedy kogo sądzić/ Możnem y chudszem iednoż práwo wszędzie. TasKochGoff 116.
– Ten Krolem bedzie obrąn kogo Woysko zechce I zinszemi moznemi [...]. OpalKSat 51v.
– Możnym się nie przeciwić, swoją mierzyć piędzią; Nikt lepszym być nie może, jak sam sobie sędzią. PotFraszBrück II 368.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Głupi możny (bogáty)/ niéznośny. KnAd 253.

– Gdy się możni mnożą/ ludzie vbożą. RysProv 26.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1572-1620

Znaczenia

»potężny, bogaty człowiek«

– Poenam na to założyć, jako i na to, aby potencią niektórzy możniejsi sędziów i pacientów nie zatrudniali, zbytniemi winami nie angariowali. AktaKrak I 358.
– Boiarzyn sam na zamek jadąc konia rosłego iednego, a nayczęsciey białego ma w saniach, na Chomoncie Sorok Soboli, Woznica na koniu siedzi, bez siodła, sanie usłane Niedzwiedziem, białym u moznieyszego, a u drugich czarnym [...]. MasDiar 65.
– [...] káżdy człowiek y wyzszego y nizszego ma niźli sam. Więc co możnieyszemu nád ubozszym wolno/ to nád możnieyszym ieszcze moznieyszemu/ ále tákże y moznieyszy niewolnik/ iáko y ow ubogi [...]. StarPopr 6.
– Wiem y to/ że cokolwiek tak drogiego mieli W Domiech swych/ y Archiwach/ ták rok ożaleli. Wszytkiego pod Chocimem: ledwie ze co mało Przy Krolu się/ y Trosze Możnieyszych zostało. TwarSLeg 69.
– [...] z kogosz dla Boga nie szydzą gdy baczą Ze sie nad swoie siły y dostatki piąc chce I zrownac z moznieyszemi [...]. OpalKSat 100v.
– Moia rada z moznieyszem nie zadzieray y ty Zgoła ze złym sąsiadem nigdy bez kłopota Zawsze padnie na nogi iako rzucisz kota. PotWoj 8.
– Iużci możnieyszy między obcymy Narody, Gdzieby z Polskiey umykać szukáią gospody: Wolą ták wielkie koszty, niźli ná obronę Oyczyzny wcześnie łożyć ná przyszłą uchronę [...]. PotPocz 24.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Możniéyszych wády przéglądáć/ lépiey. KnAd 522.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1632

Znaczenia

»jest możliwe«

– Ojcze moj/ Jesli można/ niech mię ten kielich minie: á wszákże/ nie jáko ja chcę/ ále jáko ty. BG Mt 26, 39.
– Witolda wsadzonego od Krola Jagiełła Zona oswobodzieła przebrawszy go wszaty Słuzebney swey y one ząn tam zostawiwszy Lubos y sama chciała ten ciezar zastąpic I garłem go okupic by to była mozna. OpalKSat 31v.
– Gdy by mozna, mowić znią dzis y wyrozumiec iakim mi iest Przyiacielem. PasPam 222.
– Czy można-ż to, moja dobrodziejko, tak żyjąc, konserwować zdrowie, nie mieć nigdy myśli dobrej, nigdy wesołej, a przy tym jeszcze ciężkich trudnościach, kłopotach i pracach. SobJListy 229.
– Gdyby można, abyś Wć moje serce mogła się wybrać choć do Czorsztyna [...] tobym ja tę najgorszą drogę, która jest między Czorsztynem a Lubowlą, letko przebiegał, a tak by się obojgu wygodzić mogło. SobJListy 597.
– Orzech włoski iáko naywiększy przewiercieć, y tą dziurką wyprożnić do szczętu iądro, álbo wydrozáłe Iábłko wewnątrz, byle tylko twárdą miáło skorę; wnie plew, żywice (ieśli można Cedrowey) y siárki od ogniá záiętey włozyć. HaurEk 17.
– W czymże się dziś ćwiczy świat? Młodzi w tańcach, w piciu, Starszy jako w największym pieniędzy nabyciu; Księża w obojgu, albo jeśli na kazanie, Żeby z herbów argucyj przysposobić na nie: Ucieszyć, a można li, słuchaczów rozśmieszyć. PotMorKuk III 135.
– Ach Fáetoncie, iákoż to iest można: Aby się pierwsza miłość odmieniła? ClaudUstHist 87.
– Żeby zaś w tym Kościele był ogłos większy chwały Boskiej, ordynuję dział dwie największych z herbami Srzeniawa Stryjanki mojej, z takimi jako na Kominach w Pałacu Koniecpolskim i w Potockim znajdują się, na sporządzenie dzwonów ile można największych, czyli jeden, czyli też według zdania, więcej. KoniecJAZap 408.
– Ja się tylko tu pytam: czy można, żeby ten sąd na Seymie doszedł? KonSRoz 75.
– [...] nasza máxyma, iako y każdey wolney Rzeczypospolitey powinna bydź, wystrzegáć się ile można woyny [...]. LeszczStGłos 111.
– Woyska Rossyiskie zbliżywszy się ku Nieprzyiácielowi tak, że ich z Armaty dosiądz było można ánimowały go do Akcyi [...] ná zajutrz tak daleko áwánżowały się, że z Nieprzyiácielem rozmowić się można. GazPol 1736/94, 6 nlb.
– Żeby takowy nieszczęśliwy casus jeszcze się między składami skarbowymi kazimierskim i niepołomskim tudzież sierosławskim przytrafić miał, tedy pp. frochtarze powinni statek swój utopkowy do lądu przyciągnąć i kazawszy go zreparować, gdzie będzie można, do kasztu niepołomskiego albo sierosławskiego znowu pod ładugę podstawić. InsGór 1743 163.
– Wprzod użyć biedy y złego, wprzod znaczney doznać trzeba przykrości, żeby można z czasem swobodnym cieszyć się szczęściem. WiśARoz 39.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: NIEMOŻNY, MOŻNO, MOŻNIE, NIEMOŻNO.

MOŻNY

MOŻNY

MOŻNIEJSZY

MOŻNA