1.
»samiec owcy; jagnię; zwierzę ofiarne w judaizmie Starego i Nowego Testamentu oraz w religiach starożytnej Grecji i Rzymu«
– Byk przede lwem uciekał; co baran zoczywszy, Rozumiał, że to przed niem [...] Chciał być sroższym bykowi, rogów nadstawiając. Jak więc zwykli barani z kozły się trykszając. VerdBłażSet24-25.
– Owcá ábo báran/ od gádziny gdzieby był obráżon/ tedy cztery łoty z ciepłym winem tego prochu w gębę mu wláć. SyrZiel459.
– Ták Iorám zá pomocą Iozáphatá […] walczył przeciwko krolowi Moáb/ iż niechciał dáni oddáć z báránow y capow/ co był z dawne[go] przymierza powinien. BirkNiedz .
– Fest Trąb/ postánowiony był ná pámiątkę Izááká Pátryárchy/ oswobodzonego od ofiáry/ y mieczá Oycá swego Abráámá/ przez zástąpienie Báráná. BirkOboz62.
– A podnioższy Abráhám oczy swe/ ujrzał á oto báran zá nim uwiązł w cierniu za rogi swoje. BGTtRdz 22, 3, 13.
– Rádził się Cepheus [...] Iowiszá Ammońskiego, to iest, Iowiszowe[go] obrázu, ná kształt báraná rogátego wykształtowáne[go], coby czynić? OvOtwWPrzem180.
– Przywiedziony był [...] Kosmaty baran [...] Z rogámi koło skroni pozákrzywiánymi. OvOtwWPrzem268.
– Mówiliśmy po wilku, czas już po baranie, Do ciebie rzecz obracam wielłebny kapłanie. DolBitKontr314.
– Synowie Helego kápłáná [...] ludowi nie dopuszczáli ofiárowáć kozłow y báránow. StarKaz .
– Trafieło mi sie toraz gdym sie wracał zpola Zepsy zem Wilka potkał wsczerym polu Ktory Niosł Barana czy Owcę. OpalKSat12v.
– Wszędzie są trawy, a na nich wierzgają Konie albo się barani tryksają. BorzNaw57.
– Właśnie tak zwykli pieszczeni kozłowie Abo rozkośni w domach baranowie Za swemi chodzić wszędzie pasterzami. BorzNaw69.
– Temu Agonowi Rzymianie Koscioł zbudowali y na kazdy Rok ofiary mu zawołane sprawowali tymkształtem, ze Biskup naywyszszy wybranego na Ołtarzu iego postawiwszy Barana ktory był biały [...] wielkim głosem wołał Agon! Agon! kilka razy a nosz barzo wielki y ostry w ręku do Gory podniosł dopiero skoczywszy do Barana poderznął mu onem nozem garło. PotPrzyp9.
– Ktorzy [dworscy faworyci, pochlebcy ] wziąwszy na swoię Panicza opiekę [...] Wielkie iego dostatki Mowy y Postępki [...] od rana do Zmierzchu [...] w oczy chwalą [...] A iako Psi do Jatki idąc zabaranem Powtarzaią: niedługo, będziesz wielkim Panem. PotWoj13.
– Do Stádá Owiec koło ś. Matheusza przypuszczáć Bárány, áby wcześnie ná Gromnice Owce się kociły. HaurEk113.
– Uczczą w Delphie Apollina, Tym ze Gryneum nawiedzą wsławione, Y [...] Esculapiego Epidaury one Kędy Amazys sobie przypomina Swoie Opium: y ze struty ozeł, Sto baranow mu ofiarą połozeł. PotSyl .
– Mogł ci bym ich wszytkich [niewierzących i mało wierzących]/ zá kárki pobrawszy/ y iáko bárany powiązáwszy pod nogi me podbić. BujnDroga246-247.
– Czemu szkopy lepsze ktore się rodzą w kraiach ciepłych, aniżeli ktore w zimnych? Báran iest natury zimney á wilgotney, zatym w gorącym kraiu tę iego náturę nie dobrą ciepło náprawuie, á w zimnym czyni gorszą. TylkRoz221.
– Pokaże Báran mu się [Abrahamowi] w głogu, Vwikłány zá rogi, z kąd [...] Prosto idzie ná ogień, miásto Izááká, Więc się strzeżcie Báráni głogowego krzaká. Kędy wszedszy zá żądzą, márnych świeckich rzeczy: Bo y kolą, y wiklą, nie ieden zábeczy. PotPocz96.
– Gdy ten Maciey Wakuła [...] samo trzec po Zboystwie chodził z nieiakimi Michałem Szmołką [...] y Pawłem Kupczakiem, y przyszedszy na Szałasz Szymona Sczotki z Milowki, tamze Barana zabili. KomonDziej205.
– Weś żołądek świeżo zábitego Báráná, uwarz go w wodzie, posiekay drobno. CompMed690.
– Seneka [...] naśmiewa się z tych, co bez racyi, ieden na drugiego patrzy y iego przykładem idzie [...] Bo to Owcom y Baranom przyzwoita, iść za drugiemi choć w przepaść y w wode. JabłSkrup85-86.
– Baran. 1) Widder, Schaf-Bock […] 1) bèlier. T III23.
– Obiáśnia się to przez Avicennę, ktory pisze, że widział bárána chodzącego po przebitym sercu: toby nie mogło być, gdyby żywot nie miał początku od głowy. AlbSekr82.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
złotej wełny baran:
– Kiedy przed Mácoszyną uciekáią zrzędą Brát z Siostrą [Fryksos i Helle] złotey wełny Báráná osiędą. PotPocz95.
baran czyszczony:
– Skop/ báran czyszczony. Veruex [...] Veruex sectarius [...] quod sectus sit. Kn1006.
– Baran czyszczony; skop. ein Schöps. un mouton. T III23.
baran poświęcenia:
– Weźmiesz też piersi z báráná poświęcenia/ ktore należą Aáronowi/ y obracáć je będziesz tám y sám/ zá ofiárę obracánia przed P A N E M/ á to będzie dział twoj. BGTtWj 29, 26.
– BAráná też poświącánia weźmiesz/ y uwárzysz mięso jego ná miejscu świętym. BGTtWj 29, 31.
baran nieczyszczony:
– Báran niéczyszczony/ Aries [...] vir ouium. Kn14.
złoty baran:
– Druga przyczyná [powstania nazwy herbu Junosza Baran], że był w Kościele Iunony Ten obrzędem Pogáńskiem, złoty Báran rzniony. PotPocz96.
– Báran Abráhámow. Kiedy iuż iuż, Abráhám ná Ofiárę Bogu, Miał rznąć Syná? pokaże Báran mu się w głogu, Vwikłány zá rogi, z kąd prosto do palu [...] Prosto idzie ná ogień, miásto Izááká. PotPocz96.
baran zupełny:
– Weźmi cielcá jednego młodego/ y dwu báránow zupełnych. BGTtWj 29, 1.
(wariant II): – [Poseł Jakub Zieliński do wezyra Hussejma] Nie natoc to nie nato, te wasze zawody Ale tak się zda; nie mąc, zebaranie Wody My iako się raz Boskiey poruczyli dłoni Mamy pewną nadzieię; ze nas ta obroni. PotWoj133.
(wariant II): – Ninacz niedba [Osman] naSwiecie: ninacz nie pamięta Iuzby sobie przegraney znami zyczył raczy NiszPokoiu [...] Chociasz tak wiele razy od naszych ukarąn Mow Wilku Pacierz, a on przecię owca, barąn Chce się bic do upasci y umierac nizli Traktowac. PotWoj169.
[W satyrycznym liście do wyższego duchownego luterańskiego, w którym autor donosi o bijatyce w zborze podczas nabożeństwa] Waszej wielłebności sługa i baran Matyjasz Doliwski, kantor zboru ewanjelickiego.DolBitKontr311
Iż powiedziano Piotrowi ś. Pasce Agnos pasce oues, tedy nie tylko/ do łodzi kościołá Chrystusowego [...] zábrał Zydy/ iáko owieczki wybráne [...] ále też wprowádził y bárány/ to iest pogáńskie narody.StarKazII, 120
Oto masz hárdego człowieká/ iest pásterzem báránow bárzo zuchwáłych/ to iest wiátrow.BirkNiedz37
Káżdy z drogiey duszy/ Do oney to budki/ Bieży wziąwszy dudki. Chcący widzieć Páná/ Oddáie Báraná: Ná kozłowym rogu Krzyczy gwoli Bogu.ŻabSymfC3 - b
2.
»mięso z barana lub owcy, baranina«
– Wszytkich [potraw na obiedzie] nie było, tylko trzynaście. Naprzód: 1. Kolano łabędzie z miodem [...] 4. Barana kawałek z barszczem. NiemPam62.
– Jesczez surowe obroki takie postąpic raczył [król]. Na dzień ieden [...] gęs, dziesięc sztuk wołowego mięsa [...] czwierc barana, na pare pułmiskow jarzin. VorLetSkarb130.
– W Lutym kiedy u ludzi, Woł, Wieprz, Báran tłusty, W leśsie wszelka zwierzyná pozna Mięsopusty, Słońce ná Zodyáku, postne ryby łowi, W Márcu záś iákoby w przek, czyniąc Kościołowi, Kiedy ludzie od mięsa ná ryby się biorą? PotPocz100.
– Ikto niema baranow, vbiera się w kozy. PotWoj200.
– Futer drogich (okrom Lisow, Popielic, Wilkow, Báranow) [...] niech się nie godzi áni w Obozie, áni zá obozem záżywać, Towárzystwu y Porucznikom. FredKon13.
– Kontusz czy Togá/ pod nią cudne Rysie Ná czele stawa/ báránie umkniey się Albo też Sobol co z Moskwy tą furą Przywiezion/ dyszy mu pod Brándęburą. KochProżnLir50.
– W tydzien Poswięntym Macieiu Pożyczyłe[m] Sikorskiey spod swięnte[go] Krzyża z[łotych] pięntnascie w ty[m] położyła wZastawie suknie Baranami podszytą. KunReg51.
– Kożdy ma swego molá co go gryzie; gryzie mol áxamit, gryzie y gunię, gryzie sobola, gryzie y báraná. MłodzKazII, 25.
– Bárány kosmátemi miał [czarnoksiężnik Theudas] grzbiet swoy do kostek przybrány. DamKuligKról218.
– Nie zágrzeie nikogo choć świeży kobierzec Y Báran stárożytym, oszemłány wiekiem, Pod kożuchem ciepłotá, ozdobá? pod dekiem. PotPocz100.
– Co po wysokim głowy przywileju, kiedy ją nieprzystojnie trzyma wyglądając uciesznie na majestat spod barana jako skopiec spod owce. MałpaCzłow294.
– Stroy iego [Jagiełły] Bárany nie sobole, nápoy woda tylko. ChmielAteny III, 349.
– Barany Schaf≈Felle. bisquains, peaux de mouton; housses. T III23.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
(wariant I): – Liśie pomkni śie/ kuno przed stoł/ sobolu zá stoł/ á ty báránie zá piec. RysProv E2v.
(wariant II): – Lisie, pomkni się, Kuno, przed Stoł, Sobolu, zá Stoł, Báránie zá Piec.ErnHand560.
(wariant III): – Lisie pomkniy się; kuno przed stoł; sobolu za stoł; baranie za piec.FlorTriling183.
Zcudzozięmiawszy Polki/ o tym zápomniáły ; Ze Polskie ánimusze/ ták futrá sadzáły: Sobol zá stoł/ przed stołem/ dość wcześnie Rysiowi/ Vmknie się Lis/ zá piecem/ mieysce Báránowi.ŁączZwierD2
■ Panowie Sobolni, kłániaycie się Báránom, Axámicie, Karázyią szanuy [...] Báranie, postáremu się ty Sobolowi kłániay.MłodzKaziv, 237
4.
»herb szlachecki z wyobrażeniem barana; wyobrażenie barana w herbie szlacheckim«
– Działo spiżowe, 6-funtowe, dłuższe, na którym wyryty
herb Baran, bez napisu […] Na lawecie porządnym osadzone. AkZbrojGęb130.
– Tu leży co Báránem, w swym się Herbie szczycieł. PotPocz101.
– Junosza Herb. Baran biały w polu czerwonym [...] na zieloney murawie stoiący, we krwi po boki skrwawiony, z rogami na głowie. NiesKor IIII, 449.
5.
w lm
»herb na domu z wyobrażeniem głów baranów«
– Hérb ná domié/ iako Krysztopor/ Bárány [et]c./ w Krakowié. Kn224.
6.
astr.
»jeden z gwiazdozbiorów zodiakalnych; pierwszy znak zodiaku«
– Báran nieczyszczony/ Aries [...] Aries item signum Zodiaci. Kn14.
– Zegar wielki złocony z niebieskimi biegi – tam widzieć naprzód planet porządne szeregi, jako bieży Zodyjak, czym się Baran pasie, o którym i Plejady nastawają czasie […] Wszytko to mistrz uczony ze stali wyprawił. TwarSLegK142.
– MARTIVS, Marzec. Dni ma XXXI. Znák ná Niebie BARĄN. HaurEk99.
– Astronomowie drogę słoneczną ná Niebie, dzielą, ná 12. znákow Niebieskich [...] Báran. Byk. Bliźniętá. Rák. Lew. SolGeom III31.
– Słońce wchodzi w Baráná oraz piekną Wiosną, Swiát stroi ziemię zdobi w rozmaite ziele. PotPocz100.
– Polska pod Baranem a Wegry pod Strzelczem zostaią. KomonDziej4.
– Ná Ekwatorze dwa są znaki Zodyaku, to iest konstellacye niebieskie, Baran, y Waga názwáne. BystrzInfElem Cosm C3.
– Baran [...] 2) bèlier, le premier des signes du zodiaque. T III23.
– Pierwsze tedy známię cáłego okręgu niebieskiego iest Bárán, w ktorym znáku, gdy słońce zostáie pomiárkowáne, stáie się ciepłe y wilgotne. AlbSekr80.
Dusze násze [...] Nábuchodonozor/ to iest siedzący w ciemności podeptał ie/ grzechow táránámi/ czy báránámi [...] gdy się sstáły złości grobem.KalCuda269
9.
»urządzenie, na którym wymierzano karę cielesną«
– [Pan o służącym, który go okłamywał] Wieście go na barana, żeby prawdę śpiewał. Ten mię za nogi [...] Kto chce pana, zwyczajnie sam siebie oszuka. Doleżę dobrodzieju, nie trzeba hajduka! PotFraszBrück II41.
10.
»przyrząd do robienia masła«
– Statki mleczne [...] baran z tłuczkiem na końcu okowanym na walcu żelaznym. InwChełm26.
– Sprzęt do domowej potrzeby [...] baran do robienia masła 1. InwChełm29.
