Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

BARAN

rzecz.
m
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Notowanie w słownikach
Słowniki notują
Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
M.   baran
D.   barana
C.   baranowi
B. uż. żyw.   barana
N.   baranem
Ms.   baranie
W.   baranie
liczba mnoga
M. uż. osob.   barany ||   baranowie ||   barani
D.   baranów
C.   baranom
B. uż. osob.   baranów ||   barany
N.   baranami ||   barany
Ms.   baranach
W. uż. osob.   barani
Znaczenia
1. »samiec owcy; jagnię; zwierzę ofiarne w judaizmie Starego i Nowego Testamentu oraz w religiach starożytnej Grecji i Rzymu«
  • – Byk przede lwem uciekał; co baran zoczywszy, Rozumiał, że to przed niem [...] Chciał być sroższym bykowi, rogów nadstawiając. Jak więc zwykli barani z kozły się trykszając. VerdBłażSet 24-25.
  • – Owcá ábo báran/ od gádziny gdzieby był obráżon/ tedy cztery łoty z ciepłym winem tego prochu w gębę mu wláć. SyrZiel 459.
  • – Fest Trąb/ postánowiony był ná pámiątkę Izááká Pátryárchy/ oswobodzonego od ofiáry/ y mieczá Oycá swego Abráámá/ przez zástąpienie Báráná. BirkOboz 62.
  • – A podnioższy Abráhám oczy swe/ ujrzał á oto báran zá nim uwiązł w cierniu za rogi swoje. BG Tt Rdz 22, 3, 13.
  • – Gory skakáły jáko báráni: págorki jáko jágniętá. BG Tt Ps 114, 4.
  • – Rádził się Cepheus [...] Iowiszá Ammońskiego, to iest, Iowiszowe[go] obrázu, ná kształt báraná rogátego wykształtowáne[go], coby czynić? OvOtwWPrzem 180.
  • – Przywiedziony był [...] Kosmaty baran [...] Z rogámi koło skroni pozákrzywiánymi. OvOtwWPrzem 268.
  • – Mówiliśmy po wilku, czas już po baranie, Do ciebie rzecz obracam wielłebny kapłanie. DolBitKontr 314.
  • – Widder Báran/ Skop Aries. KusWeg 108.
  • – Synowie Helego kápłáná [...] ludowi nie dopuszczáli ofiárowáć kozłow y báránow. StarKaz .
  • – Trafieło mi sie toraz gdym sie wracał zpola Zepsy zem Wilka potkał wsczerym polu Ktory Niosł Barana czy Owcę. OpalKSat 12v.
  • – Wszędzie są trawy, a na nich wierzgają Konie albo się barani tryksają. BorzNaw 57.
  • – Właśnie tak zwykli pieszczeni kozłowie Abo rozkośni w domach baranowie Za swemi chodzić wszędzie pasterzami. BorzNaw 69.
  • – Temu Agonowi Rzymianie Koscioł zbudowali y na kazdy Rok ofiary mu zawołane sprawowali tymkształtem, ze Biskup naywyszszy wybranego na Ołtarzu iego postawiwszy Barana ktory był biały [...] wielkim głosem wołał Agon! Agon! kilka razy a nosz barzo wielki y ostry w ręku do Gory podniosł dopiero skoczywszy do Barana poderznął mu onem nozem garło. PotPrzyp 9.
  • – Ktorzy [dworscy faworyci, pochlebcy ] wziąwszy na swoię Panicza opiekę [...] Wielkie iego dostatki Mowy y Postępki [...] od rana do Zmierzchu [...] w oczy chwalą [...] A iako Psi do Jatki idąc zabaranem Powtarzaią: niedługo, będziesz wielkim Panem. PotWoj 13.
  • – Do Stádá Owiec koło ś. Matheusza przypuszczáć Bárány, áby wcześnie ná Gromnice Owce się kociły. HaurEk 113.
  • – Uczczą w Delphie Apollina, Tym ze Gryneum nawiedzą wsławione, Y [...] Esculapiego Epidaury one Kędy Amazys sobie przypomina Swoie Opium: y ze struty ozeł, Sto baranow mu ofiarą połozeł. PotSyl .
  • – Mogł ci bym ich wszytkich [niewierzących i mało wierzących]/ zá kárki pobrawszy/ y iáko bárany powiązáwszy pod nogi me podbić. BujnDroga 246-247.
  • – Czemu szkopy lepsze ktore się rodzą w kraiach ciepłych, aniżeli ktore w zimnych? Báran iest natury zimney á wilgotney, zatym w gorącym kraiu tę iego náturę nie dobrą ciepło náprawuie, á w zimnym czyni gorszą. TylkRoz 221.
  • – Obiáśnia się to przez Avicennę, ktory pisze, że widział bárána chodzącego po przebitym sercu: toby nie mogło być, gdyby żywot nie miał początku od głowy. AlbSekr 82.
  • – Pokaże Báran mu się [Abrahamowi] w głogu, Vwikłány zá rogi, z kąd [...] Prosto idzie ná ogień, miásto Izááká, Więc się strzeżcie Báráni głogowego krzaká. Kędy wszedszy zá żądzą, márnych świeckich rzeczy: Bo y kolą, y wiklą, nie ieden zábeczy. PotPocz 96.
  • – Gdy ten Maciey Wakuła [...] samo trzec po Zboystwie chodził z nieiakimi Michałem Szmołką [...] y Pawłem Kupczakiem, y przyszedszy na Szałasz Szymona Sczotki z Milowki, tamze Barana zabili. KomonDziej 205.
  • – Weś żołądek świeżo zábitego Báráná, uwarz go w wodzie, posiekay drobno. CompMed 690.
  • – Seneka [...] naśmiewa się z tych, co bez racyi, ieden na drugiego patrzy y iego przykładem idzie [...] Bo to Owcom y Baranom przyzwoita, iść za drugiemi choć w przepaść y w wode. JabłSkrup 85-86.
  • – Baran. 1) Widder, Schaf-Bock […] 1) bèlier. T III 23.
  • – Ták Iorám zá pomocą Iozáphatá […] walczył przeciwko krolowi Moáb/ iż niechciał dáni oddáć z báránow y capow/ co był z dawne[go] przymierza powinien. BirkNiedz .
  • – Das Lamm/ Agnus Baran. DresVoc D8v.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • złotej wełny baran:
    • – Kiedy przed Mácoszyną uciekáią zrzędą Brát z Siostrą [Fryksos i Helle] złotey wełny Báráná osiędą. PotPocz 95.
  • baran czyszczony:
    • – Skop/ báran czyszczony. Veruex [...] Veruex sectarius [...] quod sectus sit. Kn 1006.
    • – Baran czyszczony; skop. ein Schöps. un mouton. T III 23.
  • baran poświęcenia:
    • – Weźmiesz też piersi z báráná poświęcenia/ ktore należą Aáronowi/ y obracáć je będziesz tám y sám/ zá ofiárę obracánia przed P A N E M/ á to będzie dział twoj. BG Tt Wj 29, 26.
    • – BAráná też poświącánia weźmiesz/ y uwárzysz mięso jego ná miejscu świętym. BG Tt Wj 29, 31.
  • baran nieczyszczony:
    • – Báran niéczyszczony/ Aries [...] vir ouium. Kn 14.
  • złoty baran:
    • – Druga przyczyná [powstania nazwy herbu Junosza Baran], że był w Kościele Iunony Ten obrzędem Pogáńskiem, złoty Báran rzniony. PotPocz 96.
  • bibl. baran Abrahamów:
    • – Báran Abráhámow. Kiedy iuż iuż, Abráhám ná Ofiárę Bogu, Miał rznąć Syná? pokaże Báran mu się w głogu, Vwikłány zá rogi, z kąd prosto do palu [...] Prosto idzie ná ogień, miásto Izááká. PotPocz 96.
  • baran zupełny:
    • – Weźmi cielcá jednego młodego/ y dwu báránow zupełnych. BG Tt Wj 29, 1.
  • całopalenie baranów:
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

od przysł.:
  • (wariant I):
    – Báránie nie mąć wodą. RysProv I, 2.
  • (wariant II):
    – [Poseł Jakub Zieliński do wezyra Hussejma] Nie natoc to nie nato, te wasze zawody Ale tak się zda; nie mąc, zebaranie Wody My iako się raz Boskiey poruczyli dłoni Mamy pewną nadzieię; ze nas ta obroni. PotWoj 133.
od przysł.:
  • (wariant I):
    – Chodzi iák owieczká/ á tryksa iák Báran. RysProv A3v.
  • (wariant II):
    – Chodzi iák owieczká, á tryka iák báran. WojnaLust 263.
  • – Zgodá miedzy námi/ iák Wilkom z Bárány. RysProv XVIII, 1.
od przysł.:
  • (wariant I):
    – Mow wilku pácierz/ á wilk/ Owcá/ Báran. RysProv VIII, 10.
  • (wariant II):
    – Ninacz niedba [Osman] naSwiecie: ninacz nie pamięta Iuzby sobie przegraney znami zyczył raczy NiszPokoiu [...] Chociasz tak wiele razy od naszych ukarąn Mow Wilku Pacierz, a on przecię owca, barąn Chce się bic do upasci y umierac nizli Traktowac. PotWoj 169.
  • – Winien mu/ iák báran wilkowi. KnAd 711.
  • (wariant I):
    – Cáły báran (ábo cáła kozá) i wilk syt niéch będzié. KnAd 55.
  • (wariant II):
    – Dać [ma lekarz] receptę z Galena, ty mu z Miechowity I tak będzie i baran cały i wilk syty. ZbierDrużWir I I, 34.
  • – Miłuié go/ iák wilk báráná. KnAd 506.
Przenośnie
  • [W satyrycznym liście do wyższego duchownego luterańskiego, w którym autor donosi o bijatyce w zborze podczas nabożeństwa] Waszej wielłebności sługa i baran Matyjasz Doliwski, kantor zboru ewanjelickiego.DolBitKontr 311
  • Iż powiedziano Piotrowi ś. Pasce Agnos pasce oues, tedy nie tylko/ do łodzi kościołá Chrystusowego [...] zábrał Zydy/ iáko owieczki wybráne [...] ále też wprowádził y bárány/ to iest pogáńskie narody.StarKaz II, 120
  • Oto masz hárdego człowieká/ iest pásterzem báránow bárzo zuchwáłych/ to iest wiátrow.BirkNiedz 37
  • Káżdy z drogiey duszy/ Do oney to budki/ Bieży wziąwszy dudki. Chcący widzieć Páná/ Oddáie Báraná: Ná kozłowym rogu Krzyczy gwoli Bogu.ŻabSymf C3 - b
a) »mięso z barana lub owcy, baranina«
  • – Wszytkich [potraw na obiedzie] nie było, tylko trzynaście. Naprzód: 1. Kolano łabędzie z miodem [...] 4. Barana kawałek z barszczem. NiemPam 62.
  • – Jesczez surowe obroki takie postąpic raczył [król]. Na dzień ieden [...] gęs, dziesięc sztuk wołowego mięsa [...] czwierc barana, na pare pułmiskow jarzin. VorLetSkarb 130.
  • – W Lutym kiedy u ludzi, Woł, Wieprz, Báran tłusty, W leśsie wszelka zwierzyná pozna Mięsopusty, Słońce ná Zodyáku, postne ryby łowi, W Márcu záś iákoby w przek, czyniąc Kościołowi, Kiedy ludzie od mięsa ná ryby się biorą? PotPocz 100.
  • – Jedzą [mieszkańcy Kairu] mięso wołowe, Barány, gęsi, kury. ChmielAteny1755 I II, 651.
b) »wyprawiona skóra z sierścią z barana lub owcy; wierzchnie okrycie z tych skór, kożuch; podbicie, kołnierz, czapka z tej skóry«
  • – Furmanka czarna z baranem. InwTrębBęt 84.
  • – Ikto niema baranow, vbiera się w kozy. PotWoj 200.
  • – Futer drogich (okrom Lisow, Popielic, Wilkow, Báranow) [...] niech się nie godzi áni w Obozie, áni zá obozem záżywać, Towárzystwu y Porucznikom. FredKon 13.
  • – Kontusz czy Togá/ pod nią cudne Rysie Ná czele stawa/ báránie umkniey się Albo też Sobol co z Moskwy tą furą Przywiezion/ dyszy mu pod Brándęburą. KochProżnLir 50.
  • – W tydzien Poswięntym Macieiu Pożyczyłe[m] Sikorskiey spod swięnte[go] Krzyża z[łotych] pięntnascie w ty[m] położyła wZastawie suknie Baranami podszytą. KunReg 51.
  • – Kożdy ma swego molá co go gryzie; gryzie mol áxamit, gryzie y gunię, gryzie sobola, gryzie y báraná. MłodzKaz II, 25.
  • – Bárány kosmátemi miał [czarnoksiężnik Theudas] grzbiet swoy do kostek przybrány. DamKuligKról 218.
  • – Nie zágrzeie nikogo choć świeży kobierzec Y Báran stárożytym, oszemłány wiekiem, Pod kożuchem ciepłotá, ozdobá? pod dekiem. PotPocz 100.
  • – Co po wysokim głowy przywileju, kiedy ją nieprzystojnie trzyma wyglądając uciesznie na majestat spod barana jako skopiec spod owce. MałpaCzłow 294.
  • – Stroy iego [Jagiełły] Bárany nie sobole, nápoy woda tylko. ChmielAteny1755 I II, 349.
  • – Barany Schaf≈Felle. bisquains, peaux de mouton; housses. T III 23.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • (wariant I):
    – Liśie pomkni śie/ kuno przed stoł/ sobolu zá stoł/ á ty báránie zá piec. RysProv E2v.
  • (wariant II):
    – Lisie, pomkni się, Kuno, przed Stoł, Sobolu, zá Stoł, Báránie zá Piec. ErnHand 560.
  • (wariant III):
    – Lisie pomkniy się; kuno przed stoł; sobolu za stoł; baranie za piec. FlorTriling 183.
  • – Lis grzeie/ kuná chłodzi/ sobol zdobi/ báran wszy płodzi. RysProv E2v.
Przenośnie
  • Zcudzozięmiawszy Polki/ o tym zápomniáły ; Ze Polskie ánimusze/ ták futrá sadzáły: Sobol zá stoł/ przed stołem/ dość wcześnie Rysiowi/ Vmknie się Lis/ zá piecem/ mieysce Báránowi.ŁączZwier D2
  • ■ Panowie Sobolni, kłániaycie się Báránom, Axámicie, Karázyią szanuy [...] Báranie, postáremu się ty Sobolowi kłániay.MłodzKaz iv, 237
c) »element herbu«
  • – Tu leży co Báránem, w swym się Herbie szczycieł. PotPocz 101.
  • – Junosza Herb. Baran biały w polu czerwonym [...] na zieloney murawie stoiący, we krwi po boki skrwawiony, z rogami na głowie. NiesKor II II, 449.
2.  zool.  »wielka ryba morska; dziw morski«
  • – Báran niéczyszczony/ Aries [...] Aries etiam marina belua. Kn 14.
3. »machina oblężnicza, taran«
Przenośnie
  • Dusze násze [...] Nábuchodonozor/ to iest siedzący w ciemności podeptał ie/ grzechow táránámi/ czy báránámi [...] gdy się sstáły złości grobem.KalCuda 269
4. »urządzenie, na którym wymierzano karę cielesną«
  • – [Pan o służącym, który go okłamywał] Wieście go na barana, żeby prawdę śpiewał. Ten mię za nogi [...] Kto chce pana, zwyczajnie sam siebie oszuka. Doleżę dobrodzieju, nie trzeba hajduka! PotFraszBrück II 41.
5. »przyrząd do robienia masła«
  • – Statki mleczne [...] baran z tłuczkiem na końcu okowanym na walcu żelaznym. InwChełm 26.
  • – Sprzęt do domowej potrzeby [...] baran do robienia masła 1. InwChełm 29.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Chodzi iák owiéczká/ á tryka iák báran. KnAd 64.
  • – Chodzi iák owieczká/ á tryksa iák Báran. RysProv II, 3.
  • – Cáły báran a wilk syt záraz być nié może. KnAd 55.
Użycia metajęzykowe
  • - In y exit nominativus pluralis nominum báchmát báran báwoł. WojnaInst 25
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Podhasła

BARAN

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Najwcześniejsze poświadczenie:
1626-1639
Znaczenia
nazwa osobowa »nazwisko«
  • – Synow mial trzech, Jędrzeia, Jąna y Marcina, ktorzy od Barana oyca Baranskięmi nazywalisię. TrepNekLib 24v.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 19.01.2016

BARAN

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Najwcześniejsze poświadczenie:
1621-1643
Znaczenia
 astr.  nazwa własna »jeden z gwiazdozbiorów zodiakalnych; pierwszy znak zodiaku«
  • – Báran nieczyszczony/ Aries [...] Aries item signum Zodiaci. Kn 14.
  • – Zegar wielki złocony z niebieskimi biegi – tam widzieć naprzód planet porządne szeregi, jako bieży Zodyjak, czym się Baran pasie, o którym i Plejady nastawają czasie […] Wszytko to mistrz uczony ze stali wyprawił. TwarSLegK 142.
  • – MARTIVS, Marzec. Dni ma XXXI. Znák ná Niebie BARĄN. HaurEk 99.
  • – Astronomowie drogę słoneczną ná Niebie, dzielą, ná 12. znákow Niebieskich [...] Báran. Byk. Bliźniętá. Rák. Lew. SolGeom III 31.
  • – Pierwsze tedy známię cáłego okręgu niebieskiego iest Bárán, w ktorym znáku, gdy słońce zostáie pomiárkowáne, stáie się ciepłe y wilgotne. AlbSekr 80.
  • – Słońce wchodzi w Baráná oraz piekną Wiosną, Swiát stroi ziemię zdobi w rozmaite ziele. PotPocz 100.
  • – Polska pod Baranem a Wegry pod Strzelczem zostaią. KomonDziej 4.
  • – Ná Ekwatorze dwa są znaki Zodyaku, to iest konstellacye niebieskie, Baran, y Waga názwáne. BystrzInfCosm C3.
  • – Baran [...] 2) bèlier, le premier des signes du zodiaque. T III 23.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 05.04.2023

BARAN

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Najwcześniejsze poświadczenie:
1690-1693
Znaczenia
nazwa własna »herb szlachecki«
  • – Działo spiżowe, 6-funtowe, dłuższe, na którym wyryty herb Baran, bez napisu […] Na lawecie porządnym osadzone. AkZbrojGęb 130.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 05.04.2023

BARANY
blp

Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Najwcześniejsze poświadczenie:
1621-1643
Znaczenia
nazwa własna »godło, znak na domu z wyobrażeniem głów baranów«
  • – Hérb ná domié/ iako Krysztopor/ Bárány [et]c./ w Krakowié. Kn 224.
  • – Poidźie y do Sukiennic/ ná Ratusz/ do Grobu/ Ná Kleparz/ ná Káźimierz/ niezáłuie chodu. Stoi kto pod Iászczurką/ álbo pod Bárány/ Szedszy tám/ iákby sie znał/ konuersuie z Pány. KochProżnEp 43.
  • – Katarzyna Wuisielyna lana y Zofiiey Wuisiełkow corka, na Kazimierzu urodzona, zeznała, iż po wzięciu rozumu służyła u lanowey Piwniczney pod Barany, potym nigdzie nie służyła [...]. KsKrowUl 642.
  • – NA KAMIENICĘ W KRAKOWIE POD BARANY Zwyczaj w Krakowie, ale źle upodobany, Wszytkie akty weselne składać Pod Barany. PotFrasz2Kuk II 233.
  • – Toż popisawszy, z czego kontrakty zawisły, Za wczorajszą wieczerzą, z której drwiły dworki, Z marcypanów śniadania, z cukrów podwieczorki, Aż determinowany dzień bez przyjaciela W Krakowie pod Barany nastąpił wesela. PotFrasz3Kuk II 549.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 05.04.2023
Autorzy: BR-K
Data ostatniej modyfikacji: 05.04.2023