ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż
W
ZALĄŻEK ARTYKUŁU HASŁOWEGO
Notowanie w słownikach
Słowniki nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1606-1608
Znaczenia
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Ustabilizowane połączenia wyrazowe
w zgodę:
»do układania się w jakiejś sprawie«
– Zaiechali do Burmistrza [...] Pokazuią krolewski list [...] Mieszczanie w zgodę [...] pozwolili im złotych 70. piwa beczkę chleba, mięsa etc. PasPam153v.
w bok:
– W bok im [mieszkańcom krainy Mongazji] basierscy i nahajscy mieszkają. NiemPam180.
– Zając klucz dwojako czyni, albo w zad, a dopiero z tamtąd w bok [...] albo zaraz w bok. OstrorMyślTur9.
– Przetoż i to zaraz postanowiono było [...] aby w ciągnieniu żaden z pod chorągwie ani w przód, ani w bok swawolnie pod gardłem nie wyjeżdżał. DembPrzew57.
– Ja piszę do Króla Jmci, żem gotów wszystko uczynić; ale że mi wozy nie przyszły, pojadę gdzie w bok Lublina i tam na wojsko i wozy czekać będę. SobJListy113.
– Sad w bok domu obszerny, drzewami różnemi zaszczepiony i zasadzony. InwKal I572.
– Mysląc iednak y tam że Szwed za nim maszeruie, rzucił Się w bok Czarnecki ku Płockowi. HistBun45.
– Rano mszy wysłuchawszy u Benedyktynow w Kosciele nie było nic raritatis ieno wielki a ztaroswiecki iechalismy tedy na popas godzin cztyry troche w Bok ziachalismy do Miasta Sendeni gdzie się Krolowie wszyscy chowaią. SobTDzien40.
– Tegoż [dnia] błąkaiąc się Pocztarz przez kilka dni piiąc w bok z iachauszy zgościńca zgubił Iuki zlistami. SapADiar35.
– BUT [...] Z CELU w bok, głupie, lekomyślnie [!]. DanKolaDykI, 240.
w boku:
– [We dworze w Warszawie] Pokoje, sień między niemi: Z tej wboku strony za niemi Stajnie, tamże wboku znajdziesz Studnią w podwórzu. JarzGośc125.
– A tym czasemparuią naszy Turkow smiele W boku maiąc Hetmana, ochotnika wczele. PotWoj162.
– Iusz tesz wKatolickie poniekąd wiezdzamy Panstwo było miasto wBoku na ktoresmy nieiachali. SobTDzien21.
– Padła na Szląsk, Czechy, okrutna mania [reformacja], Ale w większym strachu była Frankonia, Nuż pot ogrojcowy puściła Hassya, Padła jak w ogrojcu na wznak Alzacya, i Biponcya. DembPrzew4.
– W tych dniách było zgromádzenie Tureckie blisko Agryey. Powiát Tokáyski był zrázu w wielkim stráchu/ ále w lepszym teraz zostawa bespieczeństwie. MerkPol140.
pójść w lekką wagę:
– Iak przyszła wiadomość że nie tak rzeczy idą iako sobie Francyia obiecowała zaraz tez stary krol poszedł w lekką wagę. PasPam227v.
jechać w drogę:
– Iadąc iuz w drogę wstąpiłęm do Pułku Piasoczynskiego pod Chorągiew Pułkowniczą Gdzie Rawski krewny moy Chorągiew nosił. PasPam74v.
Związki frazeologiczne
ktoś w strach:
»ktoś się przestraszył«
– Kommisarze wstrach iak im dali znac, warta że pełne Miasto woyska. PasPam98.
dać w moc:
być w błędzie II:
»odstąpić od wiary, głosić herezje«
– Polutrzylichmy się wszyscy w tej mierze, Nieznać nas [...] Wszyscychmy w błędzie. GrochWiersze278.
być w błędzie I:
»mieć fałszywe, mylne mniemanie, przekonanie«
– Wzięłá mnie zá Zwyciescę, żem powrocił zdrowy, Y miłość swą odkryłá, á niechcąc mi mowy Na minutę pozwolić, upárła się w rzędzie, Y teráz skárży na mnie, będąc w tymże błędzie. CorMorszACyd192.
– Ale y ci są w błędzie/ ktorzy Girem nászym/ álbo Alexándryiską Pietruszką być go [dzięgiel włoski] rozumieią. SyrZiel101.
być w buntach:
»buntować się, występować przeciwko władzy«
– W okolicy Kislaka były Miasta wbuntach w ktorych Rebellizanci kozacy stali. DrobTuszInf13.
w tumultach i buntach bywać:
»buntować się, występować przeciwko władzy«
– Tak kiedy podłe y płoche Serca Ludzkie wroznych tumultach y buntach, wroznych rozruchach y zawierzuchach, wroznych odmianach y zamieszaniach bywaią, przeto sie naypodleyszemi y naywzgardzienszemi naswiecie wydawaio [!]. SzołHist11v.
kogo w błazna postrzyc:
»zrobić z kogo głupca«
– A ieszcze to nayżáłośnieysza/ że przywiodszy cię do tego/ że ią poymiesz/ nie ták to interpretuie/ żeś to z grzeczności twoiey/ nie upátruiąc áni dostátkow/ áni stanu y urodzenia iey nierownego uczynił/ ále swoiey to rostropności [...] y rozumowi przypisuie/ że cię umiała w błazná postrzydź/ y dostąpiwszy potym czego chciáłá/ nigdy tobą kontentowáć się nie będzie. GorzWol46.
mieć w powadze kogoś:
»poważać, szanować, mieć zaufanie do kogoś«
– Rzecze do mnie Pisarski (: Bo tez on mię przecię miał wpowadze). PasPam233.
w rękach zabić:
puścić w arendę, przez arendę:
w błąd wpaść III:
»zostać oszczepieńcem, odstępcą od wiary, heretykiem«
– W Kościele Bożym [...] trudno zbłądzić: á iesliby kto per incuriamw błąd wpadł, wnet go poprawią. KorRoz11.
żyć w błędzie:
»grzeszyć, źle postępować«
– Zyć muszę nigdy w popráwionym błędzie/ Troski y wieczne cierpiąc niepokoie/ Cień mię słoneczny náwet strászyć będzie/ Przed oczy niosąc plugástwo mi moie. TwarSDaf122.
w błędzie trwać II:
»nie przestawać głosić herezji, żyć jako odszczepieniec, odstępca od wiary«
– Kto Kácerzem zostáie/ sowitym bywa synem piekłá: naprzod dla tego/ iż prawdę ktorą trzymał/ opuszcza: potym iz sstał się ádwersarzem prawdy. Bo kto się w błędách vrodził/ y w błędách trwa/ ten tylo iest prostym synem piekłá. BirkRus24.
zawodzić (kogoś, coś) w błąd I:
»powodować, ze ktoś nabiera faszywego, mylnego mniemania, przekonania; powodować, ze coś staje się mylne, fałszywe, niewłaściwe«
– Pospolite mniemánia ludzkie záwodzą nas w błąd/ y prawdy nam doyźrzeć nie dádzą. StarPopr42.
– Cnotliwy człowiek [...] poiázdy tákie sobie opátruie y obmysla/ iákich przyrodzenie y stan iego potrzebuie/ nie iákich chcą po nim ludzkie popsowáne obyczáie/ y od rozumu y od przyrodzenia dáleko w błąd záwiedzione. StarPopr118.
pójść w bunt:
»zbuntować się, występić przeciwko władzy«
– Ukraina [...] wszystka poszła wsrogi bunt, widząc ze maią czas potemu. PasPam192.
zostawać w błędzie:
»pozostawać przy fałszywym, mylnym mniemaniu, przekonaniu«
– Iesli przyiaciel iesli nieprzyiaciel będzie Domyslic się nie moze y zostawa w błędzie. ArKochOrl6.
w błąd zachodzić:
»odstępować od wiary, kwestionować jej zasady«
– Wiárá nie może stać z powątpiwániem dobrowolnym o iey ártykułách: á ktorzy się nie chcą dáć náuczyć, wątpliwemi w wierze bywáią. Wtorzy záś, im bárziey o wierze myślą, tym bárziey w błędy záchodzą. TylkStrom32.
się postrzyc w błazny:
»zrobić z soiebie głupca«
– A po staremu kiedy kto nazbyt uważny, Nic pewniejszego, że się rad postrzyże w błazny. KorczWiz95.
w pole wyniść:
bronią w ręku:
»zbrojnie«
– Potem się bronią w ręku dowiesc ofiarował [Rynald] Ze to prawda co mowił y co pokazował. ArKochOrl52.
w związku znajdować się:
pójść w zapomnienie:
»zostać zapomnianym«
– Iuz owa Pobozna Intencyia poszła wzapomnienie Iezeli kto o tym wspomniał okrzykniono go. PasPam119.
– Owi [...] porąbani z łaski Bozey wyleczyli się y poszło to w zapomnienie. PasPam183v.
w radzie zasiadać:
zostać w błędzie II:
»fałszywie pojąć sprawy wiary, religii«
– Ztámtąd wyszedłem ku dniowi/ O krzcie nie mysląc/ bom został w tem błędzie: Zem we snie tylko iákąś widział márę/ Y swam rozumiał bydź práwdziwą wiárę. TasKochGoff309.
w niepamięć coś zarzucać:
w prośbę:
»przedkładać swoją prośbę, prosić usilnie«
– Powiedzieli że mąmy Złotych 100 Odpowiedział Że na to tam y nieweyrzą. Przybiezeli owi w prozbę w targ Stanęło na Złotych. 600. PasPam170v.
w prośby:
»przedkładać swoją prośbę, prosić usilnie«
– Ato co za kartka Mazepa zdechł wprozby że to pierwszy raz. PasPam177.
w ziemię jako bydlęta nieme patrzeć:
– A Chrystus im [bałwochwalcom i mahometanom] Pan powiada: Widzę & vos de hoc mundo estis, w ziemię tylko iáko bydlętá nieme pátrzycie. StarKazII, 72.
w błędzie tkwić:
»nie odstępować od mylnego, fałszywego mniemania, przekonania«
– W tym niemal błędzie Ruellius y Hermolaus Barbarus tkwią/ iáko Brazauola y Manardus [nieodróżnianie korzenia od kłosa ziela Nardusa Indyjskiego - Nardus Indica]. SyrZiel34.
wpaść w błędy I:
»ulec mylnym, fałszywym mniemaniom, przekonaniom«
– Turtulian wielki y bárzo uczony człowiek że wierzał widzeniom niektorych niewiast, w grube wpadł błędy. TylkStrom136.
– Ludzka rzecz vpáść/ á diabelska w błędzie trwáć. RysProvVIII, 7.
– To tylko żeś nie długo trwáłá W tym swym błędzie/ y záraz w sumnienie się tknąwszy/ serdecznieś żałowáłá. TwarSPas111.
obrócić się w błoto:
»zmarnować się, stać się nic nie wartym«
– BOUER [...] Obrocić się w błoto. DanKolaDykI, 216.
w błąd wstępować:
»mylić się, przyjmować fałszywe mniemanie, przekonanie«
– Ty zes iest w ktorym wzrok swoy topięchciwy Czy cięn twey duszę widzę swiątobliwy Ach nie ty pono, Ktorego miłuię: Cosz? y owszem ty częmu w błąd wstępuię?. OblJasGór 156v.
(Kogoś) w błąd zawodzić II:
»powodować, że ktoś źle, niewłaściwie postępuje, grzeszy«
– On [Bóg] gdy zátrzyma wody/ wyschną: á gdy je wypuści/ podwracáją ziemię. U niego jest moc y mądrość. Jego jest błądzący/ y w błąd záwodzący. BGHi12, 15-17.
– Iesli sámá siebie niechcesz w błąd záwodzić/ Proś co słuszna/ miłuy co sámicy się godzi. OvOtwWPrzem384.
w bok skoczyć:
»zdradzić kogo«
~ Chcesz-li, abym się kochał w tobie wiernie, Przestań tych figlów, bo chociaż niezmiernie Kocham, jednak w bok natychżemiast skoczę, Jak zdradę zoczę. MorszAUtwKuk252-253.
się w błoto wrzucać:
»być marnowanym, trwonionym«
– Iż się w błoto práwie wrzuca fortuna Polska, gdy ią Pánowie młodzi ná Lutecy albo insze kráie łożą. BystrzPol O 3v.
(Jak(o) w błoto wrzucić:
»marnować, trwonić«
– Widzę wielu miedzy Kátholikámi tákich/ ktorzy rozumieiąc iż w błoto wrzucili/ iesli co zá synámi/ lubo zá corkámi do Klasztorow dáli. BirkEgz19-20.
– Koszt tak jako w błoto wrzucę. Dzidy swoim kosztem kazałem tu zrobić po miastach i z proporcami, i będę cudzym rozdawał chorągwiom. SobJListy504.
– Wolałbym ie (te pieniądzé ktorych prosisz/ ábo kupno) w błoto wrzucić. ábo do szpitalá dáć. KnAd1252.
serce w kimś usychało:
~ Po kosciołach zas Gratiarum Actiones [modlitwy dziękczynne] czyniono [...] A w Człowieku prawie Serce usychało. PasPam277v.
w błędzie chodzić:
»odstąpić od wiary, prześladowac wyznawców wiary«
– Krol wzruszony Większą cholerą, bárziey Zakon prześládowáć Począł, á báłwochwálcow w znácznieyszey czci chowáć [...] Gdy záś Krol w tákim błędzie, y vporze chodzi, Syn mu się komplexyey ozdobney vrodzi. DamKuligKról13.
jak w błoto wrzuconym być:
»być marnowanym, trwonionym«
– Nadewszystko zaś alteracyi, gniewu [...] wystrzegać się trzeba. Inaczey wszystkie lekarstwa iak w Błoto razem z pieniędzmi wrzucone będą. BeimJelMed344.
zabij kto w Boga wierzy:
w kłopocie kogoś zostawić:
w imię Boże brać:
»żyć z jałmużny«
– Y dziadowi wymię Boze biorącemu powiedzieć pytaiącemu y Sprawić się do kąd idę niegotowem deNegare [odmówić]. PasPam155v.
»mieć czyje poparcie, cieszyć się czyją życzliwością, przychylnością«
– Matka Jego [krewnego Radziejowskiego] Towiańska w wielkim affekciebędąca u Prymasa dziwnie exagerowała owę urazę i buntowała Sapiehów. OtwFDzieje38.
– Poki authoritas Senatu u młodszych w obserwancyi, młodsi u starych w afekcie, [...] poty Oyczyzna y pokoiu szczęśliwa, y na woynie nieprzyiacielowi straszna. DanOstSwada8.
»o kobiecie: pozwolić mężczyźnie obcować ze sobą fizycznie, nie będąc jego żoną«
– PHYLLIS [...] Demofoonta, Syna Tezeuszowego z woyny Troiańskiey powracaiącego, y do domu, y do affektu przyięła; wziąwszy wprzod od niego słowo, że [...] miał ią poiąć za Zonę. OvChrośRoz11.
– [Hypsipyle] Jazona [...] pod dach y w afekt swoy przyiąwszy, bliźnięta z nim miała; ktory dał iey słowo, że [...] miał się z nią ożenić. OvChrośRoz68.
w afekcie być:
»być kochanym«
– Ciebie iedyną pierwey, niźli znałem, Y niźlim widział, serdecznie kochałem Wprzodeś w afekciebyła, niźli w oku. OvChrośRoz222.
mieć honor w rękach:
»otrzymać godność«
– Chceszli że bys miał ten Chonor w rękach ktoryc Woysko dac intendit [zamierza]. PasPam121.
w imię Boskie:
»z Bogiem«
– Iezeli się ty z Woyskiem swoim nie ruszysz puydę ia z [s]Woim w Imię Boskie. PasPam99v.
w imię Boże:
– PETRUS [...] Błogosławieni [...] elemozyny w Imię Boże dają, A naszy, chociaj skąpi, a wżdy nic nie mają. Błogosławieństwo Pańskie majętnymi czyni I będą ci zbawieni, niech mię, kto chce, wini. (WSZYSCY) [...] Wyjedziemy na tobie, jedno bełkocz dalej, Idźże, ani tu bywaj. SynKlechGrzesz383.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa
– Kto we żniwá pátrzy chłodu/ nácierpi się zimie głodu. RysProvVI, 8.
– Kto po kładkách mądrze stąpa/ ten się rzadko w błocie kąpa. RysProvVII, 5.
– Ludzka rzecz vpáść/ á diabelska w błędzie trwáć. RysProvVIII, 7.
– Przedtym mowiono nie masz w kárczmie Páná/ Y godziło się chłopku pić do ráná. LamChłop A4.
– Wenn ein Narr einem Irrthum entgehet/ jednego Błędu uchodząc Głupi, geräth er in den andern/ tráfi w drugi. ErnHand227.
– Lépiey się wrócić/ niż dáley w błąd iść. KnAd443.
– Broń mieyscem/ Rusnicá w lesie/ Kopija w polu/ Miecz ná vlicy/ Puginał w cieśni. Strászne są. ŻabPol B2.
– Lepiey iest więcey mieć łanow niźli dworow: więcey bydłá ná oborze niźli szat w komorze. PetrSEk12.
– Bogátego nié vczyni Ccze sércé/ choć pełno w skrzyni. KnAd33.
– Iák oká w głowie strzéżé/ broni/ szánuié. KnAd292.
– Kto w dziesiąci leciech/ niebędzie nadobny/ we dwudziestu gładki/ we trzydziestu duży/ we czterdziestu mądry/ w piąciudziesiąt bogáty/ wsześciudziesiąt nabożny/ tedy iuz do śmierci tákim nie będzie. RysProvVII, 7.