ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				bania
	D.				bani \|\| banie
	C.				bani
	B.				banię \|\| banio
	N.				banią
	Ms.				banijej \|\| bani \|\| baniej

liczba mnoga

	M.				banie
	D.				bań
	C.				baniom
	B.				banie
	N.				baniami
	Ms.				baniach

Znaczenia

1. »pękate naczynie ze szkła, gliny, metalu, drewna, używane do różnych celów«

– Bania miedziana z garnkiem glinianym pływała Po wodzie. VerdBłażSet 19.
– Od palenia gorzałek, banie, kotła w mieściech y miasteczkach, każdy powinien dać po groszy dwudziestu y czterech. VolLeg III 31.
– Bániá gliniána/ śklána/ dzbąn wiélki. Fidelia [...] Seria [...] i[tem] vas vinarium. Seria olearia [...] Seria vinaria [...] Orca [...] vas ventrosum angusto ore, in quo mustum defaecatur [...] Amphora, vas 8 congios capiens, i[tem] ośm gárncy […] vide Dzban/ Béczká. Kn 13.
– Stolcowe naczynie/ donicá/ bániá/ [et]c. [...] Lasanum [...] est vas onus ventris excipiens […] virorum vsui […] Scaphium […] est vas ventris causa mulierum vsui (alijs matula) […] Trulla. Kn 1069-1070.
– Książęcy tejże familijej kapelan na zwyczajnej był ich [franciszkanów] sortycyjej i patronów cedułach, które gdy nastawa nowy miesiąc, gwardyjan mnichom swym rozdawa, te jednak wprzód pomiesza w jednej wielkiej baniej, skąd po jednej szafuje. TwarSLegK 120.
– Miedz w skarbcu Ban 4 bez Czapek. ArchRadziw 1638 69, 5.
– [Naczynia ogrodowe] Konwi blaszanych albo Ban, reparacyi potrzebuią z Rurkami y Druszlakami 3. ArchRadziw 1638 309, 9.
– Wczorámci rzekł [...] ná ucztę byś dziś przyszedł do mnie/ Ty zá pewną rzecz wziąłeś nic nieuważywszy/ Ze to było trzy winá bań z sobą wypiwszy. GawDworz 23.
– Nie wiem skąd, nad swój zwyczaj lutościwa Zemdlałe zioła Jagnieszka polewa [...] Na co ja patrząc rzekłem zamyślony: Nie wodę na was ta panienka toczy, Ale was z banie łzami mymi moczy. MorszAUtwKuk 173.
– Turcy mieli wygody wtych swoich namiotach co to y wanny y Łaznie ze wszystkim [...] Wodki pachniące w Baniach. PasPam 261.
– Wezmiy naprzod banię śklaną [...] okrągłą, z denkiem u spodu [...] y náliey w nię wody klárowney. Potym w tekturze cienkiey wyrzniy opáczne litery, iako widzisz nád G, y przylep woskiem do bánie z tyłu. Toż przystaw świecę zápaloną, nie dáleko bánie odwroconey literámi od świece, y vmiarkowáney ná prostey linii od teyże świece do tablice BCDE, obaczysz też litery ná niey, ktoreś przylepił do bánie. SolArch 189.
– Gdy południową liniią naznáczysz na desce, a po niey przeciągniesz nitkę w siárce zmoczoną, y banię z wodą postáwisz na przyzwoitey wysokości, będziesz miał siarki zapał od słońca przez wodę, w samo południe. SolArch 192.
– W łazience jadł obiad król jm. [...] podczas którego jm. ks. Wolff jezuita przyniósł dziecię w banijej szklanej symboliczne [...] podobne bardzo do żywego [...] miał te zrobić z nauki M. Alberti. SarPam 23.
– Wrzały cztery bánie v ognia, z potráwámi w kuchni rodowitego Plánety [Słońca]. AndPiekBoh 37.
– Obraz na którym kwiaty malowane w szklanej bani. InwWilan 70.
– Zrázu tá wodá będzie bez koloru [...] potym iák się wystoi, powlewáy do Bań, dobrze pozáwięzuy, y schoway. CompMed 681.
– 10m[iesiąc]a Pisałem do Imsci Xdza Theologa przez Podwody Dereczynskie obliguiąc abywysłał kilkanascie Podwod do Krolewca Zroznymi Drobiazgami ktore się Znaleść mogą w Domu aby Zate pndze [pieniądze] Banio y kocioł kupić. SapADiar 14.
– VAISSEAU à mettre l`huile d`olive. Metreta olivaria […] BANIA státek oliwny. DanKolaDyk II, 311.
– Vaisseau à mettre du lait. Sinus [...] Náczynie mleczne bánia na mleko. DanKolaDyk II, 564.
– Robotnik w polu [...] Padł by [...] Dla zatrzymaney w odetchnieniu aury, Właśnie gdy kogo zaszpontuią w bani. DrużZbiór 363.
– Sálomon [...] wsadził w szklaną banię strusia młodego, stary struś eliberando dziecie swoie przyniosł robaká námienionego z puszczy, krwią dotknął náczynia szklánego, y záraz się rozpadło. ChmielAteny1755 I II, 545.
– Bania […] 2) Blase, bauchigtes Gefäss; grosse Buttel oder Lase […] 2) grande bouteille; broc. T III 21.
– Bániá/ Amphora, Bulla, Fidelia, Obba, Seria [...] Calpar, weinkan/ krug […] flasche/ eine kolbe. DasHünDict .

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bania do destylowania:

– Bania do dystylowania. T III 21.

bania do kwiatów:

– Bania do kwiatow, ein Blumen Topf. pot á fleur; bouquetier. T III 21.

mit. bezdenna bania:

– [Do Danaid] I wy, bezecne siostry [...] coście pomordowały swe męże właściwe, Za co w piekle bezdenną banię nalewacie. SzymSiel 26.

krętna bania:

– Krętna bániá/ abo álembik do palenia wodek/ Anguinea cucurbita. PedSleszTajem 414.

Związki frazeologiczne

jako w bani wrzeć:

zawrzeć kogo jak w bani:

2. »kulisty przedmiot, kula«

– Przed stołem niedaleko wisiał zegar w bani mosiężnej, około której były rury do świec. NiemPam 52.
– Niebo przez które Słońce bywa niesione wozem, iest podobne báni wielkiey skláney, miązszey, okrągłey, dętey. OvOtwWPrzem 56.
– Vernis ná błękitne i czerwone bánie tak mieć będziesz. SekrWyj 122.
– Miesiąc nigdy nie stoi w swey gráni, Raz do sierpá, drugi raz podobien do báni. PotPocz 65.
– Sposob robienia Bań szklánych okrągłych koloru rozmáitego. Tákie bánie pospolicie wieszáią w izbách, w Aptekách dla ozdoby. CompMed 697.
– Dáymy że około centrum [Ziemi] piekło iest sferyczney figury iák baniá iáka. BystrzInfGeogr A3v.

3. »kopuła półkulista a. inny element architektoniczny mający kształt półkulisty lub kulisty; rotunda«

– Na tych cerkwiach, które są w zamku murowane, jest bań niemałych, złocistych 19. NiemPam 26.
– Chwalą też [mieszkańcy krainy Pegu] nieiákie báłwany rękámi porobione ná kżtałt Pyrámidow AEgyptskich [...] Są to fábriki porobione z cegieł y z wapná/ pozłocone [...] ná wierzchách máią nieiákie gorki z żelázá/ z bánią/ ábo kápelluszem nád nią spiżánym/ około ktorego są dzwonki. BotŁęczRel IV 136.
– Była też i oto skarga, że ktoś strzelił z Łuku do krzyża na Cerkwi że strzała pod krzyżem w Bani została. MasDiar 57.
– O SPOSOBIE WSTĘPOWANIA NA BANIĘ NAJWYŻSZY WIEŻE DLA WŁOŻENIA KRZYŻA. AquaPrax 426.
– Były [ognie] zgotowáne [...] barzo okazale; co sie po tym názáiutrz vczyniło/ skoro się iedno wszytka Kopułá w ogniach pokazáłá od pierwszego gzemsu/ áż do samego wierzchu pod Krzyż ná złocistey báni wierzchem láternie postáwiony. RelBar D4.
– Dach ma bydz niski [...] na quadrat albo okrągło banią kształtną, obity blachą ołowianą Miedzianą lub Mosiądzową. NarArch 141.
– Prożno, blachą obita wierzch [kościoła] oświeca bania, jeśli go podleboczna szkaradzi plebania. PotFraszBrück I 373.
– Kościół wielki okrągły, w górze okrągła nad całym kościołem bania, na samym wierzchu jedne okrągłe okno na cały kościół. ZawiszaPam 90.
– Nád samym Grobem Pańskim iest Bánia okrągła, zásklepiona, świátła całemu dodáiąca Kościołowi. ChmielAteny II 566.
– Wystawił Meczet námieniony iákiś Czarnoksiężnik […] w báni Meczetowey Hieroglificznemi wyráził charákterami, te słowá: Głowá bez mozgu zá nic nie stoi. ChmielAteny II 653.
– Bania […] 3) Baut. rundes Gebäude mit einem runden Dach […] 3) Archit. dôme ; corps de logis qui est rond avec une couverture ronde. T III 21.

4. mat. »kula«

– Sfery ábo Bánie pełność może bydwiádomá [...] z sámego Dyámetru. SolGeom III 6.

5. »roślina zielna z rodziny dyniowatych, dynia; Cucurbita; owoc, nasiona tej rośliny«

– Bania Cucurbita. LodDict 4.
– Był raz tak rok pogodny, że się rozkochała bania tak barzo, iż też przewyższała swoją urodą sośnią. VerdBłażSet 96.
– Mázánie ná żołądek może takie służyć: Weźmi oleyku rożánego, ośrzodki pogniecioney z bań, sántalow [...] zámieszay dobrze á maż tym żołądek. PetrSInst E1.
– Naprzodku nim się wydádzą ospice, niech się záchowáią chorzy przy dyecie suchey y zimney [...] Maią być karmieni sáłatą wárzoną w occie, bániámi. PetrSInst E3v.
– Wziąć mąki Ięczmienney/ mięsiwości z kurbásu/ ábo z Bánie po sześci łotow. SyrZiel 973.
– W tym też Miesiącu/ bánie sadzą dzień álbo pięć po nowym Miesiącu. ZawacGosp Bij.
– Ná báni ábo dyni/ nápisz wierszyk iáki/ ledwie znáć z przodku: zá czásem wystąpią one litery/ y wysádzą się ták czytelno/ iáko czytelniey Drukarz ich wybić nie może. BirkOboz 77.
– A PAn Bog był zgotował banię/ ktora wyrosłá nád Jonaszem áby zásłaniáłá głowę jego/ y zástawiáłá go od gorącá. BG Tt Jon 4, 6.
– Korb/ Korbás/ bániá/ tykwiá. Cucurbita [...] Variae eius species, Vernacula [et] peregrina, item figura, colore, magnitudine, semine, sapore dissimili. Kn 302.
– Ná Kápustę, Pietruszkę […] Ogorki, Rzotkiew, Czosnek, Bánie, trzebá zwozu, y vpráwiáć iáko naylepiey. HaurEk 9.
– Świadczy Mizaldus, że jest rodzaj ogórków i bań pewnych, które za głosem grzmotu odmieniają kolor i blednieją. LubSArtDąb V, 369.
– PORTIRON. (Gros fruit qui vient rond). Cucurbita. KORB, Bania. DanKolaDyk II, 373.
– Bania, f. 1) Kurbs […]. courge, citroüille. T III 21.
– Mieysce gdzie Bánie rostą/ Cucurbitarium. DasHünDict Ooiij.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bania ogrodowa:

– Bániá ogrodowa, dyniá, la citrouille, courge. KulUszDyk 4.

bania sucha:

– Sercá boleści vśmierza Rutá/ wziąwszy iey z pułtrzeci gárści/ łupin ábo skorek z Bań suchjch ze dwánaście łotow. SyrZiel 527.

bania w cukrze:

– Suchość vst, czarność ięzyká znosiemy odwilżáiąc podniebienie [...] trzymáiąc w vściech śliwy [...] garbuzámi w cukrze, bániámi w cukrze. PetrSInst E1.

bania wielka:

– ABy w ciągnieniu Muchy nie przeszkadzáły koniom [...] Dostáć liścia bań wielkich, ktore dobrze stłuc w mozdzerzu, y tym sokiem pomázáć koniá. HaurEk 58.

bania wodnista:

– ZAmorskie Iábłko dwoie sie znáyduie/ sámiec y sámicá. Obie [!] máią liście Bániom wodnistym/ które Auguriámi [!] zowią/ podobne. SyrZiel 1511.

6. bot. »roślina zielna z rodziny dyniowatych, kolokwinta; Citrullus colocynthis; owoc tej rośliny«

– Zamorskie Iábłko/álbo Bániá [...] Colocynthis, Coloquintida, Sycionia, Cucurbita syluestris. SyrZiel 1511-1512.
– Kwiát [kolokwinty] bládo żółty: z niego Bánie bywáią máłe/ okrągłe iáko piły iákie. SyrZiel 1512.
– Colocynthis. Coloquint. Zámorskie Iabłko/ abo Bániá. GuldOn 25.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bania zamorska:

– Kołokwintydá/ korb léśny/ ośli ogórék/ bániá zamorska. Colocynthis [...] Cucurbita siluestris [...] frutex est humi repens fructu rotundo. Kn 292.

dzika bania:

– COLOGUINTE [...] Colocynthis [...] ZAMORSKIE iábłko dzika bania smaku bardzo gorzkiego. DanKolaDyk I, 321.

7. »pęcherzyk powietrza na powierzchni wody, bańka, bąbel«

Przenośnie

Głupi o roskosz ziemie zgubnie pyta/ Skrzydeł sie wietrznych chwyta/ Rościąga żagle ná strácenie leci/ Portu nie zna w swey checi. Puszcza lec żądzey w Bogáctwá y w włości/ Zarzy głodne chciwości [...] Gorne budynki/ szałe [sale]/ wirydarze/ Ma z świátem na rospárze/ Ma w wieczernikách zamysł w zbytku tani/ Pan rowien wodney Báni.JurkPieś D4v

8. »gniazdo os lub szerszeni«

– Switało: kiedy z wrzaskiem y okrutnem krzykiem Powtarzaiąc swym hałła Poganstwo ięzykiem [...] iako Osy z bani Padną naStrasz. PotWoj 67.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

szerszenia bania;
szerszeniowa bania:

– Muchy we łbie - każdego Piotra przyrodzenie, Tyżeś Piotr i Piotrowski, musisz mieć sierszenie. Jakoż ta twoja łysa na trzy głowa granie, Z każdej miary podobna do sierszeniej banie. PotFrasz1Kuk II 152.
– Ledwie południe minie, chcąc stado zobaczyć, Każę masztalerzowi konia przykulbaczyć. Jadę; aż swej natura upomni się dani. Ktoż w wierzbie szerszeniowej spodziewał się bani? PotFraszBrück II 401.

9. zool. »ryba morska mająca ruchome kolce, mogąca przybierać kształt kulisty, diodon, najeżka; Diodon hystrix«

– Bániá/ rybá morska/ Orbis [...] Orchis [...] piscis est rotundus durissimus sine squamis, ex quo caput [et] cauda modicè prominet. Kn 13.
– Bania [...] 4) kleiner runder See-Fisch orbis genannt [...]. espèce de poisson de mer tout rond sans écaille. T III 21.

10. zool. »gatunek delfina, orka; Orcinus orca«

– OURQUE (Monstre ou Poisson de mer). Orca [...] BANIA (álbo) Beczka morska ryba. DanKolaDyk II, 320.

11. »miejsce, gdzie woda wypływa spod ziemi; ciepłe źródło o własnościach leczniczych«

– Iest też Bánieres [miejscowość we Francji u podnóża Pirenejów] názwáne ták od cieplic/ ábo od bań z Włoská/ to iest ciepłych wod/ ktore tám są. BotŁęczRel I 30.

Związki frazeologiczne

mit. z hipokreńskiej pić bani:

– Dokąd się, moja lutni, napierasz skwapliwie? Chcesz na świat [...] Ach, nie wiesz, czego-ć się chce! Różne w ludziach smaki [...] Jeden, co lepiej pisze, znajdzie w tobie siła, Co by cierpliwsza głowa jeszcze przekreśliła [...] Inszy, choć z hipokreńskiej nie pił nigdy bani, Żeby się coś zdał, czego nie umie, pogani. MorszAUtwKuk 6.

12. »pomieszczenie przeznaczone na kąpiele, łaźnia«

– Półtrzecia lata w tej wieży [w Czarnej Wieży] siedział [hetman polny Stanisław Koniecpolski]; na dzień godzin dwie wolni byli, jednak w okowach, na banię to jest na salę nad morzem wychodzić. KoniecZRod 174.

13. »kopalnia soli«

– Druga SOL w Polszcze iest z ropy, aliàs arte robiona y wárzoná aliàs z słoney wody, vulgo serowicy, bráney ze studni, ná Baniach, y ná Czern aliàs płytkie á obszerne [...] żelazne náczynie laney, y potężnym wysmażoney ogniem. ChmielAteny II 332.

14. »niewielki statek morski o zaokrąglonym kształcie«

– OURQUE [...] Bania státek niewielki morski okrągły iákich záżywaią Hiszpani. DanKolaDyk II, 320.

Użycia metajęzykowe

- A nominibus bániá, beczká [...] fiunt diminutiva báńká, beczułká. WojnaInst 61-62

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Najwcześniejsze poświadczenie:

1601-1762

Znaczenia

nazwa osobowa »nazwisko«

– Ferenc Lewczak, Iwan Bania [...] [poświadczają akt kupna]. KsKlim 329.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Najwcześniejsze poświadczenie:

1690-1706

Znaczenia

składnik nazwy geograficznej hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicji

– Z pod Sachmaru poszło Woysko ku Z[ło]tey bani, a ztamtąd ku Polszcze Woysko nakierowało. DrobTuszInf 8.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

BANIA

BANIA

BANIA