Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

BROŃ, BRONIA

rzecz.
ż
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Warianty fonetyczne: BROŃ || BRONIA, BRÓŃ
Notowanie w słownikach
Słowniki notują
Formy gramatyczne
liczba pojedyncza
M.   broń ||   bróń
  bronia
D.   broni
  broniej
  bronie
B.   broń
  bronią
N.   bronią
  broniom
Ms.   broni
W.   broni
liczba mnoga
M.   bronie
  broni
D.   broni
C.   broniom
B.   bronie
  broni
N.   broniami
  brońmi
Znaczenia
1. »narzędzie walki, każda rzecz służąca człowiekowi lub zwierzęciu do obrony własnej lub atakowania nieprzyjaciela«
  • – Przysłał Prześwietny ramotę do przystawów naszych, aby broni od nas odebrali. NiemPam 131.
  • – Támże po skończeniu przenásládowánia/ gdy Iudás Máchábeus w potrzebie był/ pokazáli się nieprzyiaciołom iego z niebá/ mężowie konni/ z złotymi wodzámi/ ozdobnie Zydom hetmániąc/ z ktorych dwáy Machábeuszá w pośrzodku siebie máiąc brońmi okrytego strzegli. SpInZąbMłot 291.
  • – Ládá źwierzę się vrodzi/ broń tuż przy nim/ w rogách/ w páznogtách/ w kopytách/ w zębách. BirkNiedz 44.
  • – Wnet z tey knieie wystrasze iego piorunami wychodz w pole albo się niechciey grzechem kłonic. przeciw tym broniom trudno [obierzę] zasłonic. KodKon 144.
  • – Bróń/ oręże/ Arma [...] Arma alia ad tegendum, alia ad nocendum. Armatura. [...] Telum [...] Arma item alia Lusoria alia Decretoria, vesra, vera, acuta [...] Broń/ oręże do ćwiczęnia/ szermowánia/ i. do bitwy prawdziwey. Kn 46.
  • – Porwał [Apollo] zwyczáyne swoie broni/ y łuk krzywy Ná cięciwę náłożył. OvOtwWPrzem 86.
  • – Szláchetna broni/ łuku moy złoczony/ Nie ia ná sercá chowam cię woskowe/ Ale ná leśny zwierz nieuśmierzony/ Chárpiie dzikie/ Smoki Awernowe. TwarSDaf 23.
  • – Waffen broń/ zbroiá arma. KusWeg M8.
  • – Gewehr bronia framea. KusWeg E.
  • – Owce nie máią żadney z nátury broniey/ ktorąby się nieprzyiáciołom swoim broniły/ áni rogow ostrych/ áni pázurow/ áni kopyt mocnych. StarKaz II, 92.
  • – Siłá ludzi chodzi z broniámi/ ktore ná ludzi nágotowáli [...] iáko są száble/ szpady/ miecze/ poinały/ łuki y rusznice. StarKaz II, 420.
  • – [Narimundus, brat Trojdenowski] dał im [Litwinom] ten kleynot [herb Pogonia Primo], aby się ich Pan pieczentował Rycerze[m] y sobie przypominał az by zawsze miał Bronią w ręku Na obrone Oyczyzni swey. HerbOr 599.
  • – Missile Wszelka bron ktorą moze czisnącz. SłowPolŁac 87.
  • – Znowu broniom tknąwszy głowe [pasowanego na rycerza], oddał [Książę] temusz Caualerowi co był podał [broń]. VorLetSkarb 101.
  • – Kupido [...] łuk i skrzydła obie Zapalił sobie. Jam się zradował wielce tej nowinie, Rozumiejąc to o złym Kupidynie, Że mię nie spali więcej, nie ugoni, Zbywszy swych broni. ZimSRoks 99.
  • – Diego [mówi do króla] Nie trzebá Pánie tego do iutrá odkłádáć, Kto ma serce, ten gotow záwsze bronią włádáć. CorMorszACyd 177.
  • – Ia Ztak duzemi Razam[i] odkilkudziesiąd broni kturzygo okrywali wyPadłszy zyw[y] Ioł Vciekac zedworu. PoczOdlPam 104.
  • – Bronie są Miecz/ [...] Kord/ [...] y Száblá. KomDobrOrb 367.
  • – Záżywam broni ná obronę swoję. Ich gebrauche das Gewehr mir zu meinem Schutz. DobrGram 475.
  • – Ten [Teodozjusz] chwalebny Cesarz tych pámiętnych używa słow: kiedy do Kościołá wniść mamy/ ná dworze zbroje (rápiery/ szpady y inszą broń) zostáwiamy. GdacPrzyd 35.
  • – Obywatele miasta [Marsylii] z Zołnierzami złączeni a proznego dziwowania swoiego oduczeni, wszelkiemi sie siłami y broniami swoiemi neprzyiacielskim następom opierali. SzołHist 20.
  • – Broń ná obrazę, y ná obronę to iest ktorą álbo kogo nápastuiemy, álbo siebie od nápaści broniemy. DanKolaDyk II, 310.
  • – Cokolwiek wy czynicie teraz Nam, Potomkowie wasi uczynić wam mogą, kiedy bronie Wasze Rycerskie w zięmiańskie odmienicie togi. DanOstSwada I, 213.
  • – Jeśliby żołnierz swoię broń albo zbroię, także proch, kule, motykę, pikę, Rydel y insze oręże zastawił, albo zahartował, lub też przegrał,przedał, albo przepił, takowy ma być [...] karany. ArtWoj 71.
  • – Broń, f. oręże Waffen, Gewehr. arme [...]. T III 78.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • broń kowana:
    • – Bo nie bronią kowaną, nie hartowną stalą Nagle zbolałe ciała na ziemię się walą, Ale od wiatru tylko zaraźliwej pary Mizernie kończy lata lud młody i stary. ZimBSiel 120.
  • broń biała:
    • – Broń, f. oręże Waffen, Gewehr. arme. broń biała, siecista broń do szermowania [...]. T III 78.
  • ręczna broń (sz. zm.):
    • – Brazidas też Hetman Grecki/ będąc od nieprzyiácielá swoiego bronią ręczną przebity/ gdy go ułápił/ tąż bronią iego sam go przebił. StarKaz II, 521.
    • – Polak [...] to grotami to reczną bronią vgania się y sciera sczerze sturkami y statarami. HerbOr 539.
    • – Cisz Commiszarze Naszi postanowili aby Miesczanie Na szi [...] Posłuszenstwo Zamkowi we wszytkim oddawali [...] aby [...] kazdy Snich za naymnieyszym roskazaniem Vrodzonego Starosty Naszego [...] powinien był z Ruszniczą y bronią reczną przy Vrodzonym Staroscie Naszym albo iego Nasmiesniku [...] ruszyc sie. KomonDziej 114v.
  • broń indyjska:
    • – Bron Indyska z Krzyzem y Głowicą Capową malowaną. ArchRadziw 1638 64, 3.
  • broń kawalerska:
    • – Po prawei ręce Xiązęciey stał Caualier trzimaiąc Parasonium (iest to bron kawalerska spochew wyięta) [...] podał Xiązęciu Kawalier Paraxonium, a mnie blizei stołka Xiązęciego u nog klenczec kazał. Xiąze wziąwszy wobie ręce Paraxonium (tak się nazywa bron, ktorą gołą na kawalerstwo passuie.) na krziz, raz tknoł głowe, drugi prawe ramie, trzeci lewe. VorLetSkarb 101.
  • broń kowana:
    • – Bo nie bronią kowaną, nie hartowną stalą Nagle zbolałe ciała na ziemię się walą, Ale od wiatru tylko zaraźliwej pary Mizernie kończy lata lud młody i stary. ZimBSiel 120.
  • krótka broń:
    • – Agar Spartanski Na Przymowke o krotką bron iakoby się Na Theatru[m] raczi zesła Nis na łowy [...] odpowiedział. HerbOr 359-360.
  • broń krzywa:
    • – A Cyrkásowie po oboiey stronie/ Straż iego wierna/ stali mu ná oku: Ci krom káracen y oszczepow/ bronie Krzywe nosili v iednego boku. TasKochGoff 422.
  • [Broń] odporna:
    • – DE'FENSIVE [...] BROŃ záczepna y odporna, to iest ktorey zażywaią álbo nástępuiąc ná kogo álbo odpor czyniąc nástępuiącemu y broniąc samych siebie. DanKolaDyk I, 249.
  • wojenna broń:
    • – Na 15,000 wojska jest rynsztunku porządnie bardzo złożonego generałów dawnych wojenne bronie. ZawiszaPam 82.
  • broń zaczepna:
    • – DE'FENSIVE [...] BROŃ záczepna y odporna, to iest ktorey zażywaią álbo nástępuiąc ná kogo álbo odpor czyniąc nástępuiącemu y broniąc samych siebie. DanKolaDyk I, 249.
  • żelazna broń:
    • – Le choc des armes. Armorum incussus [...] Uderzenie tętęń żelazney broni szczęk, brzęk. DanKolaDyk I, 305.
Związki frazeologiczne

  • do broni:
    • »komenda wojskowa: wezwanie do walki«
    • – Hey moia zywa młodzi dostrzelby do broni Niech tu znowu Turczyn kieł wyuzdani zroni.. PotWoj 136.
    • – Te kołátánia y ták głosne boie Horn Vsłyszawszy, porwie ná się zbroie: Y ná pułk krzyknie: Co prędzey do koni, Hey do zbroi co wskok, do strzelby, do broni. OblJasGór 43v.
  • mieć się do broni (sz. zm.):
    • »chcieć walczyć«
    • – Gomes [mówi do Diega] Ná coż się mász do broni, gdyć nie służą, siły? CorMorszACyd 116.
    • – Nikt się nie ma dobroni: łzy tylko leiecie [mówi umierający Chodkiewicz do rycerstwa]. PotWoj 153.
    • – Broń [...] mieć się do broni. zu den Waffen greifen. prendre les armes [...]. T III 78.
  • broń podnieść (na kogo):
    • »powstać przeciw komu, zaatakować kogo zbrojnie«
    • – Tylą Nieprzyiacielskiey krwie kurzące bronie Skorosmy, niespokoyne skrocili sąsiady Podniesmy na Turczyna: z ktorym dzis do zwady Pierwszy raz przychodziemy. PotWoj 81.
    • – Broń podniosł [naród korsykański] dla własnych praw y Wolności. MerkHist 10/715.
  • na kogo do broni się porwać:
    • »zaatakować kogo zbrojnie«
    • – Oni perswasiiey nie przyimuiąc w schadzce swei, za małą iakąś okazyą na Xiązecia Rozynskiego do broni sie porwali. MarchŚcibHist 20.
    • – Na obrazoni[go] [!] słusznie gospodarza do broni się porwał y wiele lekkosci narobieł. OssJŻyw 28v.
  • na co dobyć broni:
    • »zaatakować kogo zbrojnie«
    • – [Mówi król] Ty Rodryku, tym czasem ná Murzyńskie gárłá Dobądź znáiomey broni, y w domu ich zbiwszy, Pokáż, żeś ná włásnych ich śmieciách tym szczęsliwszy. CorMorszACyd 195.
  • dobyć broni na kogo:
    • »zaatakować kogo zbrojnie«
    • – Choć niechciał, musiał [król] dobyć broni, ná swawolnych Poddánych, ná oboronę Máiestátu. LubJMan 138.
  • o co broń dobyć:
    • »stanąć w czyjej obronie, ująć się za kim, pomścić np. czyją krzywdę zbrojnie«
    • – [Mówi autor do fałszywego przyjaciela] O krzywdę moję broni nie dobędziesz Ani w mej sprawie kilka mil ujedziesz. MorszAUtwKuk 351.
  • za co dobyć broni:
    • »stanąć w czyjej obronie, ująć się za kim, pomścić np. czyją krzywdę zbrojnie«
    • – Xymena [mówi do Sancty'ego] Ostatni to rátunek lecz kiedy go użyć Przyidzie, y ieżli twoiá chęć się ktemu skłoni, Wolnoć będzie zá moię krzywdę dobydź broni. CorMorszACyd 146.
  • broń na kogo dobywać:
    • »atakować kogo zbrojnie«
    • – Broni na nich [żołnierzy Osmana] Polakom dobywac nie trzeba Pomrą iako Iaskołki, iako Muchy posną Tylko ze zas drugi raz nie ozyą z Wiosną. PotWoj 27.
  • kłaść bronie:
    • »zaprzestawać walki«
    • – Kładą bronie zobustron [Rzymianie i Sabinowie], do postanowienia Pokoiu wychodzą zobu stron. PotPrzyp 12v.
  • broń od się rzucić:
    • »zaprzestać walki, poddać się«
    • – Broń [...] broń od się rzucić. das Gewehr strecken, sich ergeben. mettre bas les armes; se rendre; rendre les armes. T III 78.
  • nabijać broń:
    • »wprowadzać naboje do komory nabojowej, ładować«
    • – Nabijam broń, ich lade ein Gewehr. BierSłowa 68.
  • broń podnieść przeciwko komu:
    • »powstać przeciw komu, zaatakować kogo zbrojnie«
    • – Pánowie Dyssydenci [...] wászy brátrzykowie broń podnieśli przeciwko wiernym swoim pánom/ y tytuł rebelliey swoiey wymyślili/ y ná chorągwiách rospisali/ libertas conscientiae. BirkEgz 16.
  • broń na kogo podnosić:
    • »powstawać przeciw komu, atakować kogo zbrojnie«
    • – Wesoł tedy był [cesarz rzymski Berengariusz Wtóry] z wygraney bitwy/ y Ludowiká [króla burgundyjskiego] vczęstowawszy/ puścił wolno do domu/ przysięgą go obowiązawszy/ áby więcey broni nań nie podnosił. StarKaz II, 95.
  • do broni się na kogo rzucić:
    • »zaatakować kogo zbrojnie«
    • – Gdy wszyscy do broni się ná nieprzyiáciela rzucili. Beata zrzuciwszy z siebie ślubne szaty, prochu dostawszy, dziáło nabiwszy, z wieży [...] strzeliłá. NiesKor II 56.
  • bronią w ręku:
    • »zbrojnie«
    • – Potem się bronią w ręku dowiesc ofiarował [Rynald] Ze to prawda co mowił y co pokazował. ArKochOrl 52.
  • składać się bronią:
    • »przybierać postawę obronną lub zaczepną przez celowanie, mierzenie z broni (do kogo czego)«
    • – Składam się bronią, ich halte Gewehr vor. BierSłowa 219.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Koń dobry/ Broń pewna/ Zoná głádka. Roskosz doczesna. ŻabPol A4.
  • – Broń mieyscem/ Rusnicá w lesie/ Kopija w polu/ Miecz ná vlicy/ Puginał w cieśni. Strászne są. ŻabPol B2.
  • – Dla pokoiu tę broń noszę/ O ktory cię Boże proszę. RysProv III, 3.
  • – Day Boże dobrą broń mieć/ á nigdy iey nie vżywáć. RysProv III, 8.
  • – Kord broń/ száblá stroy. RysProv VI, 5.
  • – Tego trzebá hámowáć/ co się do broni porywa/ á co do mieszká/ tego nie trzebá. RysProv XV, 10.
od przysł.: Dwa razy daje, kto prędko daje.
  • – Pokoy w ostrzu broni. PotWoj 68.
Przenośnie
  • Bracia, bracia, do koni! Już flaszka na stole! Dopadszy szklanej broni, wypadajmy w pole. MorszAWierKuk 205MorszAUtwKuk 205
  • On [kuś] wstydliwe z rozrywką przedziewcza prawice, On mieni wdzięczne panny w niewiasty na nice, A choć krew pierwszym razem odniesie na broni, Żadna się z nim częstego potkania nie chroni.MorszAUtwKuk 314
  • Hey młodzi do koni Wulkanowe niech zdobią boki wasze broni.DrobOpow 176
  • Zal cięzki máiąc nád Swoięmi, A rozumieiąc ze zaraz zá nięmi {Pułk następuie, sámi tylko gonią [Szwedzi] Swoich zwycięzcow z rozgniewáną bronią, Y desperacko między nich wpadaią, Y zas wypadszy od nich tył podaią.OblJasGór 43v
2.  przen.  »środek, sposób walki z kim czym«
  • – Ktokolwiek grzeszy, jakiegokolwiek stanu jest, źle czyni; a najwięcéj ten, co pismo umie, gdyż nauka jest bronią przeciwko szatanowi. SaadiOtwSGul 246.
  • – Nie umiesz záżyć broni/ rozumu twego. Du weist das Gewehr/ deinen Verstand noch zu gebrauchen [...]. DobrGram 520-521.
  • – Kościoł woiuiący iest to woysko Pana Boga, a gdy broń tego woyska nie iest insza, tylko chciwość y ambicya, snadne by zwycięstwo swiat y czart otrzymał. LeszczStGłos 19.
Związki frazeologiczne

  • broń składać przeciw czemu:
    • »przybierać postawę obronną wobec czego, bronić się przed czym«
    • – Elzeariy przesztrzeszony bron szkłada iako my pozyteczna przeciw dusze nieprzyiacielowy. KodKon 134.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • – Na się drugi broń nosi. RysProv XI, 8.
  • – Język broń niépoślédnia. KnAd 321.
  • – Ná iédnę się broń/ obronę/ dowod/ przyiaciélá/ nié spuszczay. KnAd 529.
3.  przen.  »armia, siły zbrojne, wojsko«
  • – A iLekroć słuszna przyczyna R. P. do woyny pociągnie/ miłością Oyczyzny/ y obroną wiáry świętey pobudzone męstwo/ dzielność/ y odwagá wászá/ strászna wszystkim nieprzyiáciołom będzie. Y szczęśliwa broń Polska ten kres zwycięstw w Narodách Pogáńskich odniesie. OpalŁRoz M4.
  • – Masz [Kanikuło] morza, lubo Białe [...] Lubo Czarne, którego choć Ordyńczyk broni, Naszej jednak zdobyczą będzie, da Bóg, broni. MorszAUtwKuk 176.
  • – Lubo záś gwałtowny iego [Rakoczego] przez Woynę wdárcia się ná Páństwo áppetit, szczęściem y spráwiedliwością broni Polskiey przygászony. LubJMan 17.
  • – Gdy poruszaiąc wskros grobowcow ryczał [król szwedzki Gustaw Karol], A wodzowswoich Straconych wyliczał. I tak ia iuz sam nieszczęśliwa broni Zostawać będę wtey żałosney toni, Kiedy mi zacnych kawalerow Grono w Grob albo cieszkie kaydany zabrono. DrobTuszInf 34.
  • – Znáć że Wielki Człowiek [Klemens Kanclerz Wielki Koronny], y nieporownánych doskonałości, gdy u Wielkiego rzeczą y Imieniem Krolá tego [Kazimierza], zá stáraniem bárziey, niżeli zwycięskiem i [!] Kázimierzá pomienionymi broniámi, álbo słuszną spádkow pretensyą Woiew odztwo [!] Ruskie wolną do Krolestwá przyłączone accesione. DanOstSwada II, 7.
Związki niejednoznaczne względem znaczeń
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • bot. łania broń (sz. zm.):
    • »prawdopodobnie podziemny kulisty grzyb wydzielający w czasie owocowania cuchnącą ciecz, używany w lecznictwie; Elaphomyces granulatus (Rost) lub Phallus impudicus L. (Rost), Elaphoboscum Cn«
    • – DWoiáki mamy Lánieybronie rodzay. Ogrodny y Polny. SyrZiel 129.
    • – Lánia broń/ álbo Ielenie Oko/ Rozdział 36. Elaphoboscum. SyrZiel 129.
    • – Z tych [kwiatów jeleniego ogona] nasienie iáko Broniłániey obszyrne/ żłobkowáte álbo stryfiáste. SyrZiel 132.
    • – Łánia broń/ ziéle/ vide Iéleni korzeń. Kn 348.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

od przysł.: Dwa razy ginie, kto swoją bronią ginie.
  • – Dwa kroc ginie, kto swą bronią ginie. JaśDict 116.
Użycia metajęzykowe
  • - Masculina item sunt terminata in c l m ń ś w y ż cz rz sz sed cum exceptione. [...] Ab ń, baśń boiaźń broń cieśń dań dłoń goleń [...]. WojnaInst 10
  • - Finita in consonantem accentu acuto notatam, in G. D. V. U. singulari, et N. G. A. V. plurali, loco y assumunt i; ut ludzkość ludzkości, broń broni, gęś gęsi maź mazi etc. WojnaInst 37
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Autorzy: WM
Data ostatniej modyfikacji: 18.01.2023