Pobieranie

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

Ta strona przetwarza Twoje dane osobowe takie jak adres IP i używa ciasteczek do przechowywania danych na Twoim urządzeniu.

Z jednej strony ciasteczka używane są w celu zapewnienia poprawnego funkcjonowania serwisu (np. zapamiętywania filtrów wyszukiwania zaawansowanego czy ustawień wybranych w tym okienku). Jeśli nie wyrażasz na nie zgody, opuść tę stronę, gdyż bez nich nie jest ona w stanie poprawnie działać.

Drugim celem jest gromadzenia statystyk odwiedzin oraz analiza zachowania użytkowników w serwisie. Masz wybór, czy zezwolić na wykorzystywanie Twoich danych osobowych w tym celu, czy nie. W celu dokonania wyboru kliknij w odpowiedni przycisk poniżej.

Szczegółowe informacje znajdziesz w Polityce Prywatności.

Wyrażam zgodę na "ciasteczka":
Tylko niezbędne do działania serwisu
Wszystkie (także służące gromadzeniu statystyk odwiedzin)

PL EN
ELEKTRONICZNY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I XVIII WIEKU
znajdź hasła
wyszukiwanie zaawansowane
A
B
C
Ć
D
E
F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
Ó
P
R
S
Ś
T
U
V
W
X
Y
Z
Ź
Ż

GWAŁTOWNY

przym.
W TRAKCIE OPRACOWANIA
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON
Notowanie w słownikach
Słowniki nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1601-1620
Formy gramatyczne
stopień równy
lp M. m   gwałtowny
ż   gwałtowna
n   gwałtowne
D. m   gwałtownego
ż   gwałtownej
n   gwałtownego
C. ż   gwałtownej ||   gwałtowny
n   gwałtownemu
B. m nżyw   gwałtowny
ż   gwałtowną
n   gwałtowne
N. m   gwałtownym
ż   gwałtowną
n   gwałtownym
Ms. m   gwałtownym
ż   gwałtownej
n   gwałtownym
lm M. nmos   gwałtowne
D.   gwałtownych
B. nmos   gwałtowne
N.   gwałtownemi ||   gwałtownymi
Ms.   gwałtownych
stopień wyższy
lp M. ż   gwałtowniejsza
D. ż   gwałtowniejszej
n   gwałtowniejszego
lm M. nmos   gwałtowniejsze
stopień najwyższy
lp M. ż   nagwałtowniejsza
N. ż   najgwałtowniejszą
lm M. nmos   najgwałtowniejsze
odmiana niezłożona
lp B. ż   gwałtownę
Znaczenia
1. »używający przemocy; dokonany przemocą, bezprawiem, bezprawny«
  • Także swowoleństwa żołnierskiego i zuchwalstw domowych, które się dzieją w mieściech i w domach szlacheckich najazdami i gwałtownym panienek braniem, że tedy go poprawić i obostrzyć. AktaKrak I 253.
  • [...] Nieiáki Skáwius/ ten iáwnie śmiał się z tego chełpić/ iż kiedykolwiek chciał/ mogł się w oczách wszytkich nieprzyiacioł swoich w mysz przemienić/ y uiść rąk gwałtownych/ tych ktorzyby mu o gárło stali. SpInZąbMłot 318.
  • W pracy záś przy kárności nie mieć co ieść, niesłuszna rzecz iest y gwałtowna, ktora siły nisczy y wątli. PetrSEk 9.
  • Niewola iest człowieká wolnego gwałtowne zátrzymánie [...]. KalCuda 171.
  • [...] zayniosłem był pozew na Roczki [...] przed Sąd Ich [Msciow] P. na Pana Macieia Oziembłowskiego Ogwałtowne zabranie Iwienicza porzeckiego ze wszytką naleznoscią Panny Katarzyny Zygmontowiczowny Oziembłowskiey [...] Bratanki mey. DekrŻmud 62v.
  • Nikt nas przez woynę (gdyz tez y my wzáięm Przeciwko Krolom nigdy nie powstaięm) Niebrał; My sámi z nászey powinności Mielismy záwsze Panow w Vczciwości, Y mieć będzięmy Lecz nieprzymuszęni, Ani gwałtownym woyskięm otoczęni [...]. OblJasGór 34.
  • [...] Cokolwiek by się przeciwnego albo gwałtownego lub szkodliwego tak w borach, lasach i jeziorach, granicach stało, wiernie donosić i bronić będę [...]. InwPuck 135.
  • Skarzil sie Iacub Opolia s Pogorzan, poddany Iego Mczy X. Opata Scirickiego na Valientego Moska o gwaltownę [!] wzięcie volof svoych s domu iego; Mosiek poviedzial, is mu vinien Opolia złotich 16 pirsego dlugu. KsKasUl I, 306.
  • Na swoy chleb niechcąc pracowac, cudzego gwałtownym y zboieckim sposobem do tych czas szukali. KsKasUl I, 397.
  • Tákże złączenia się nienależytego, y gwałtownego strzeć się trzebá dla płodu náleżycie wyprowádzenia, áby nasienia zle nie przyięłá mácicá. AlbSekr 163.
  • Pobrane rzeczy jp. podkomorzemu brzeskiemu podczas owego w drodze gwałtownego napadnienia, wrócone być mają. ZawiszaPam 197.
  • [...] Król Szwedzki w gwałtownych swoich propozycyach uparty będąc Koniecznie (za szczesliwym swoim powodem) na to się usadził, żeby było Króla Augusta detronizować [...]. OtwFDzieje 83.
  • [...] takowego zuchwałego samsiada ma urząd karać, że sobie gwałtowną sprawiedliwość czynił z bliźniego. OrdPoznKutrz 273.
  • Oszukania y Gwałtowne Práwá. Te náyczęściey z prożnego Bywaią pociechy Krolestwa. LubSŁapAdw 111.
2. »charakteryzujący się dużym natężeniem, intensywnością, bardzo silny, bardzo wielki; o usposobieniu, uczuciach ludzkich: wybuchowy, porywczy, namiętny«
  • Ktorzy sie w gwałtowne mrozy w drogę vdáią/ á żeby nie przeziębli. Násienie tego ziela z Pieprzem ná poły ná czco z ciepłym winem pić dawáć. SyrZiel 140.
  • Pleurze y gwałtownemu w bokách kłociu [jest lekarstwem miód albo syta miodowa z kopru włoskiego]. SyrZiel 394.
  • [Wino piołynkowe albo piołynek pomaga] Krzyżow boleniu. Kámień w nyrkách cierpiącym. Melánkolicznym. Cięszkiemu y gwałtownemu spániu. Porywániu w pierwospy. Nocnemu lękániu/ piiąc y nácieráiąc. SyrZiel 454 [354].
  • Insze záś choroby ktorymi czárownice ciáłá ludzkie zárażáią/ to iest: slepotą/ gwałtownymi chorobámi/ morzeniem bezmiernym/ kto dostátecznie wyliczyć może? SpInZąbMłot 133.
  • Zabáwki potrzebá mieć wdzięczne y vcieszne/ y prace pomierne: Bo iáko prożnowánie y gnusność/ do prac człowieká nikczemnym czyni/ y zdrowia go zbawia; ták też y prace zbytnie y gwałtowne zdrowie ludzkie psuią y tárgáią. SykstCiepl 181.
  • [...] Turkow [...] sam Bog skarał że ich 40. tysięcy od mrozu srogiego y śniegu gwałtownego pozdychało/ ostatek pobito. ŻędzKom C2.
  • Powietrze także gwałtowne było/ że umarłych ludzi liczba przewyzszała żywych/ trzęsienie ziemie/ Sekta Adamowitow nastała. Hus w Bohemiey lud zwodził. ŻędzKom B4.
  • Radby widział królestwo jego wyniszczone, Domy wszystkiej Afryki tak popustoszone, Iż kamień na kamieniu nie zostałby cały, A poddanych powietrza aby w grób posłały, Albo żeby go z państwa wygnali własnego, Przymusiwszy żywota jąć sie żebraczego, A on w nieszczęściach takich i w ciężkiem frasunku Na stolicę go wsadził i dodał ratunku, Szczerej swej wiary korzyść tę przeciwko niemu Ukazując, iż służy, chocia niewdzięcznemu, I jako przyjaciela nie zmienią wiernego Najgwałtowniejsze razy szczęścia przeciwnego. ArKochOrlCz II 351-352.
  • Tarcz cisnął precz, a szablę chyżo w onej dobie Porwał w ręce, co są sił niezrównanych obie; Potem najgwałtowniejszą mocą serdecznego Ciął Rugiera w samy wierzch szyszaka jasnego. ArKochOrlCz III 393.
  • Obrona przeciw gwałtowny imprezie grzechow od Swię. Elzeariusza hrabie [...] w ranach Iezusowych. Wynaleziona w kosciele lubelskim Societa. Iezu przy wielko piątkowym nabozenstwie do uwagi wszytkym. KodKon 131.
  • Gwałtowny/ Violentus homo, impetus; violentissima tempestas [...] Violentus ventus [...] Impetuosus [...] Imperiosus Consul. Fatralis ac necessarius casus, fatalis lex. Vrgens malum [...] Item vide. Wiélki. Kn 219.
  • Noc zátym nástąpiłá/ w ktorey on y dobie/ Ná łożu opłonąwszy rożnie myśli sobie: Z kim záczął/ w co y daley biedny się záwodzi/ A iako tak gwałtowney oprzeć się powodzi. TwarSLeg 14.
  • Ogień/ grad/ śnieg/ lod/ wiátr gwałtowny/ descz etc. czynią Słowo y wolą Páńską/ gdy ich używa [...]. KalCuda 321.
  • Tyś Gáláteá [...] Nieruchomsza nád te tu skáły/ w krąg stoiące/ Gwałtownieysza nád rzeki z gor wypadáiące. OvOtwWPrzem 545.
  • Bog [...] wypuściwszy z chmur deszcz gwałtowny/ táką powodź wprowadził, że dom iego [Romulusa] wodámi był zálany. OvOtwWPrzem 589.
  • OWoż sám macie drzewo to cudowne/ Ach znáć ie dobrze po samym poyźrzeniu/ Iáko dorodne y iáko smukowne/ Ani podobne kształtem przyrodzeniu/ Iusz na złość Bogow y Niebá gwałtowne/ Skárząc się prożno/ w iego wdzięcznym cieniu. Płáczmy iey płáczmy/ potárgawszy włosy/ A w gorách Echo/ niech zbiera odgłosy. TwarSDaf 79.
  • Y dla tego gdy głod nań [na człowieka] gwałtowny nástąpi/ nie tylko da zá chleb to co ma nadroższego u siebie [...] Ale też y siebie sámego záprzeda w niewolą [...]. StarKaz II, 31.
  • Piołunkowa żołądek grzeie y umacnia/ womity gwałtowne zátrzymawa/ robactwo w żołądku y wnętrznościach morzy [...]. HerbOr 15.
  • [...] Onym Ktorych serce gwałtowna boleść opanowała radzą po zielonych się błoniach Morawach y ogrodach przechadzac aby [...] Wiatr południowy pochmurne zalom mgły rospędzał [...]. HerbOr 538.
  • Ten młyn podczas teraźniejszych gwałtownych powodzi zniesiony jest z gruntu [...]. LustWielk 38.
  • Przyszły Okręty z Kándyey/ na iednym z ktorych ciało przywieziono Xiążęciá de Este, ktory tám w kilká dni ná gorączkę gwałtowną vmárł/ á Senat náznáczył funebralia publice sumptu. MerkPol 19.
  • Pod ten czas była ciężka zima z gwałtownemi sniégami i długo trwała [...]. WierzbKon 73.
  • Równie i wtenczas tak strzelbą jak i łukiem, Dymem, hałasem i gwałtownym hukiem Ogłuszywszy świat - w bród krew żywą lali [...]. BorzNaw 115.
  • Ledwo tak gęste Ceres żęła snopy i tak gwałtowne ustawiła kopy, Ile kozackich trupów napadało Na plac i ile dusz z nich wyleciało. BorzNaw 121.
  • Pod sztabą siedząc łańcuchem przypięty, Począł serdecznie z gwałtownym łez laniem Płakać. BorzNaw 198.
  • Ale niech się świat śmieje i osierocony Słyszy, żeś między gwiazdy, kusiu, policzony. Nie mógł znieść krzyku Jowisz i myśląc, jako by Umniejszyć krajom ziemskim gwałtownej żałoby, Przeniósł cię na firmament. MorszAUtwKuk 316.
  • Niewstyd nmię zá to, y przyznawam się do tego, żem K. I. Mści od Rad gwałtownych odwodził, iże rádziłem, nieporywáć się do nowych záciągow, dáleko bárziey, áby Tátárow niezáciągáć. LubJMan 60-61.
  • Turcy [...] gwałtownemi do nas ściągają się siłami. AktaKrak III 164.
  • Y przypádnie ná Rzeczpospolitą iáka gwałtowna calamitas, ábo spustoszenie Kráiu, przez nieprzyiácielá, ábo powietrze, ábo też inszy casus, nuż niezgodá, y rozerwánie domowe, kontrybucye Rzeczypospolitey pomiesza, y Skárb ich wybrać nie będzie mogł, skądże pieniądze zołnierzowi? FredKon 105.
  • Ledwie na wiosnę Kiedy zgor spádáią Ogrzane Sniegi taki pochod maią Iak z tych pras rzeka, mieszaiąc piąn siła gwałtownym biegięm do morza pędziła Do Morza także zekrwi zebránego Co zgrzesznych płyną Panstw rzeki do niego. OblJasGór 145v.
  • Przy brzegu Wislnym, tákże przy innych biezących Rzekách, gdzie znáydiuą się Máiętności przy wysokich y przykrych brzegách, zwykli támy bić; tylko żeby nie názbyt przykro wydawáć ná wodę, ále ie pochodzisto po wodzie stánowić, áby zá gwałtowną powodzią, y lodow wypárcie[m] koszt nie vpłynął. HaurEk 5.
  • Pijáństwo właśnie jest zbytnie y niemierne winá/ álbo inszego mocnego napoju/ (gorzałki/ miodu/ piwá} gwałtowne picie/ álbo w się lanie. GdacPij 19.
  • 355. Nach einem grossen Regen komt gern ein Sonnenschein. 355. Po wielkich chmurach (pogwałtownym dżdżu) słonce swieci. MalczZebr 92.
  • Ale kiedysmy y sami dla wiernych usług swoich gwałtownym Przeciwnikow twoich tumultem zagłuszeni, bezprawnym wielkorządcow Edyktem zSenatu wysądzeni, od Oyczyzny, Zon, dziatek y wszelkich domowych fortun naszych odsądzeni [...] przetosmy sie do ciebie [...] uciekli. SzołHist 7v.
  • Ite[m] w gwałtownym odchodzeniu dobra rzecz báńki stáwiáć ná sucho ták ná krzyżach iáko y po ciele. PromMed 122.
  • Item w gwałtownych womitach postaw báńkę dużą nád żołądkiem, ustáną prędko, potym przykłáday máterace. PromMed 142.
  • Ieżeli sczkawká pochodzi z wyproznienia, znák tego iest, ieżeli poprzedziłá gwałtowna biegunká. CompMed 183.
  • Womity w gwałtowney gorączce niezwyczayne, złym bywáią znakiem [...]. CompMed 188.
  • [...] gdyby naygwałtownieyszą słotą albo zawieruchą, odwieść się od tego nie dała, żeby była do kościoła codziennie nieugęszczała [...]. NiesKor II 269.
  • Na uśmierzenie gwałtownych bolow służy ieszcze męcherzyna wieprzowa Dekoktem z Mleka [...] Kwiatu Dziewanny [...] napełniona [...]. BeimJelMed 284.
  • Gwałtowny. 1) hefftig, ungestüm. 2) gewaltig, gross, starck [...] 1) violent, impétueux. 2) violent, fort, grand [...] §. 1) zła sprawa z gwałtownym człowiekiem. 2) spadł deszcz gwałtowny [...]. T III 438.
  • Gdy w gorączce gwałtowney puści się uryná mętná iáko serwatka osobliwie dnia krytycznego, iest znák dobry. VadeMed 15.
Przenośnie
  • Noc zátym nástąpiłá/ w ktorey on y dobie/ Ná łożu opłonąwszy rożnie myśli sobie: Z kim záczął/ w co y daley biedny się záwodzi/ A iako tak gwałtowney oprzeć się powodzi.TwarSLeg 14
  • Tá gwałtowna náwałność, nie darmo mię smuci, Okręt nádzieie stłucze, y cále rozruci.CorMorszACyd 128
3. »potrzebny, pilny, konieczny«
  • Są też tu niektozry, ktorzy z sczyrey złości, bez żadney potrzeby gwałtowney y kościoły łupili y poddáne odzieráli, ledwo nie z skory, iako Dionysius Sirakuski czynił, w czy[m] się go nasladowáć nie godzi. PetrSEk 42.
  • Lecz wprowádził go S. Ignácy Duchem świętym wzbudzony w zakon ten/ dla większey przysługi swych v p. Bogá/ á dla gwałtownieyszey potrzeby Kościoła Bożego/ gotuiąc námięstnikom Chrystusowym do posług duchownych sługi tákie/ iákich czásow tych widział bydź Kościołowi Kátolickiemu naypotrzebnieyszych. SzemGrat 36.
  • [...] szarwark ku potrzebie gwałtownej miastu za uwiadomieniem dzień jeden mają odprawić. BrzBillSzawKutrz 284.
  • Wybaczysz czytelniku, że tę Część piątą Zábáwy 2. skrocę przestrzegáiąc że Wiatráki sieła kosztuią; á rzadkie ich używánie, y nie w ten czas kiedy potrzebá by nagwałtownieysza przyciśnie, albo gdy chcemy: ále tylko kiedy możemy: y dla niedostátku vmieiętnych Młynárzow nie trwałe. SolArch 96.
  • Coz za potrzeba tak gwałtowna tego, abyscie do Woyny Waszey domowey postronne ręce przymuszali, y Matki swoiey wnętrznosci nie tylko swoiemi ale tez y Cudzemi szponami Szarpali. SzołHist 18v.
  • [...] donasza iz dla pilnych y Gwałtownych Interesow musi sie oddalic do Szaweł. SapANot 236.
  • [...] Exkuzował się iż Summy rożnie porospożyczał, y lubo ma mało wiele, potrzebuie do dodania rożnym kredytorom na Fortuny chcąc ewindować [!] Swoię właśność [!], gdy iednak odchodził, Ialubosię drożę iednak gdy obaczę gwałtownę UmPana potrzebę Iako dobry przyiaciel y Sługa, lubo nietak siła wygodzę, ztym odiechał. SapADiar 34.
  • W cztery lata potym, iuz trzymaiąc pieczęć Wielką Koronną, z Seymu Korczyńskiego od Wladysława Iagełla, z innemi kollegami naznaczony w poselstwie ná Concilium Bazyleeńskie, ále że Wladysław Krol tym czasem umarł, dla tego z Poznania z Zbyszkiem Oleśnickim Biskupem Krakowskim powrocił, dla gwałtownych potrzeb Oyczyzny, ktore iego przytomności potrzebowały [Jan Koniecpolski, kanclerz wielki koronny]. NiesKor II 580.
  • [...] wiesz że Práwo łamie gwałtowna potrzebá [...]. DrużZbiór 26.
  • Pytánie. Ieżeli tesz Hirurgowie powinni obserwowáć czásy do puszczániá krwi według Kálendarzow; ná to się odpowiáda: Ze gdy nie iest nagła potrzebá puszczania, powinni, ieżeli zaś gwałtowná potrzeba przypádnie, tedy nie powinni. VadeMed 4-5.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

  • Komu przynagła co gwałtownego/ nie zátrzyma go nic błażeńskiego/ roskosznego. KnAd 911.
4. »szybki, pospieszny; nagły, niespodziewany; niebezpieczny«
  • Obżárstwo y mięsopust kátámi bywáią grzeszącego; á ktore były naczynia roskoszy/ będą męki: á co nawiętsza/ te rzeczy (iako vważa Bázyli ś.) ktore Pan Bog stworzył ná záchowánie y rozmnożenie rodzáiu ludzkiego/ obracáią się w śmiertelną truciznę/ y śmierć przynoszą z ciężkimi chorobámi gwałtowną. BirkNiedz 190-191.
  • Ale to nic nie pomogło/ bo robacy do żywego mięsá wczołgnęli się co nadáley/ y nie pierwey Páná onego gryść przestáli/ áż go gwałtowną śmiercią znieśli. BirkNagr 46.
  • Okrom wnętrzny zguby Swoiey przycyny ma inne Lodz Morska Ze wnetrzne rozne a gwałtowne [...]. HerbOr 62.
  • [...] to Conamilszego mamy y zdrowié nákoniéc nasze [...] dla miłey oyczyzny y powierzonych sobie od Pana Boga iezeliby w Koronie gwałtownieysze nas nie odrywały pericula poniesiemy [...]. DekrŻmud 213b.
  • Piąty sposob [zdobywania fortec] Tyranski bez wszelkich Woiennych Fortelow gwałtownym Nastąpieniem do szturmu wyrownywaiąc rowy y okopy trupami swemi [..] NarArch 123.
  • Ieśliby co gwałtownieyszego nápádło, tedy proportią biorąc mnieyszego álbo większego niebespieczeństwá, ná poprzedzaiącym Seymie, náznáczylibysmy połowę tey wypráwy (álbo y trzecią część, gdy mniey potężny nieprzyiaciel) ná posiłek zołnierzowi Kwárciánemu. FredKon 52.
  • [...] á rátunek zdrowia nászego, ktoremuśmy winni prospicere, gwałtowną być tego przyczynę ukazał [...]. DanOstSwada IV, 38.
  • Gwałtowny [...] 3) sehr gefährlich; dringend [...] 3) ardent, vehément, violent, urgent, dangereux; pressent [...] 3) w tak gwałtownym razie nagłego ratunku potrzeba; podczas gwałtownego niebezpieczeństwa. T III 438.
  • Przyczyny tey choroby są rożne [...] Kiszek zákręcenie się z iákiey gwałtowney przyczyny iáko się tráfia w Rupturách. VadeMed 214.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń
Ustabilizowane połączenia wyrazowe

  • gwałtowna potrzeba (sz. zm.):
    • Drudzy zaś deski sobie najdowali, A do onych się mocno przypasali Mając nadzieję - (ubroń Boże! żeby Okręt się rozbił) z gwałtownej potrzeby Przy owych deskach chcieli się ratować I jakokolwiek swe zdrowie zachować. BorzNaw 104.
    • I w tychze dołach; co ie na wał skopią Grob będą mieli; iezeli się prędzy Rozstasowaney nie odeymą nędzy. Więc zabiegaiąc potrzebie gwałtowney, W Achaią się ieden pułk wyprawi; I co wynaydzie w krainie obłowney, Ztym nieodwłocznie do Woyska się stawi [...]. ChrośKon 279.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Podhasła

GWAŁTOWNA

w funkcji predykatywnej
Wersja do druku Jak cytować
Harvard Biuletyn PTJ bibtex CSL-JSON

Formy gramatyczne
Najwcześniejsze poświadczenie:
1760-1763
Znaczenia
»jest bezprawne«
  • Ale żeby na wielkie coraz, jakie w Królestwie zawsze przychodzą, potrzeby i interessa Rzplitej wymagać konfederacyi czy pod konfederacyjami sejmów, to nie podobna, to gwałtowna, to by było być zawsze w gwałtownym i nienaturalnym nam stanie [...]. KonSSpos 148.
Więcej cytatów w Korpusie Barokowym 
Data ostatniej modyfikacji: 23.01.2025
Odsyłacze
Patrz: *GWAŁTOWNI.
Autorzy: WM
Data ostatniej modyfikacji: 23.01.2025