ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1601-1620

Formy gramatyczne

stopień równy

lp	M.	m		gwałtowny
		ż		gwałtowna
		n		gwałtowne
	D.	m		gwałtownego
		ż		gwałtownej
		n		gwałtownego
	C.	ż		gwałtownej \|\| gwałtowny
		n		gwałtownemu
	B.	m	nżyw	gwałtowny
		ż		gwałtowną
		n		gwałtowne
	N.	m		gwałtownym
		ż		gwałtowną
		n		gwałtownym
	Ms.	m		gwałtownym
		ż		gwałtownej
		n		gwałtownym
lm	M.	nmos		gwałtowne
	D.			gwałtownych
	B.	nmos		gwałtowne
	N.			gwałtownemi \|\| gwałtownymi
	Ms.			gwałtownych

stopień wyższy

lp	M.	ż	gwałtowniejsza
	D.	ż	gwałtowniejszej
		n	gwałtowniejszego
lm	M.	nmos	gwałtowniejsze

stopień najwyższy

lp	M.	ż	nagwałtowniejsza
	N.	ż	najgwałtowniejszą
lm	M.	nmos	najgwałtowniejsze

odmiana niezłożona

gwałtownę

Znaczenia

1. »używający przemocy; dokonany przemocą, bezprawiem, bezprawny«

– Także swowoleństwa żołnierskiego i zuchwalstw domowych, które się dzieją w mieściech i w domach szlacheckich najazdami i gwałtownym panienek braniem, że tedy go poprawić i obostrzyć. AktaKrak I 253.
– [...] Nieiáki Skáwius/ ten iáwnie śmiał się z tego chełpić/ iż kiedykolwiek chciał/ mogł się w oczách wszytkich nieprzyiacioł swoich w mysz przemienić/ y uiść rąk gwałtownych/ tych ktorzyby mu o gárło stali. SpInZąbMłot 318.
– W pracy záś przy kárności nie mieć co ieść, niesłuszna rzecz iest y gwałtowna, ktora siły nisczy y wątli. PetrSEk 9.
– Niewola iest człowieká wolnego gwałtowne zátrzymánie [...]. KalCuda 171.
– [...] zayniosłem był pozew na Roczki [...] przed Sąd Ich [Msciow] P. na Pana Macieia Oziembłowskiego Ogwałtowne zabranie Iwienicza porzeckiego ze wszytką naleznoscią Panny Katarzyny Zygmontowiczowny Oziembłowskiey [...] Bratanki mey. DekrŻmud 62v.
– Nikt nas przez woynę (gdyz tez y my wzáięm Przeciwko Krolom nigdy nie powstaięm) Niebrał; My sámi z nászey powinności Mielismy záwsze Panow w Vczciwości, Y mieć będzięmy Lecz nieprzymuszęni, Ani gwałtownym woyskięm otoczęni [...]. OblJasGór 34.
– [...] Cokolwiek by się przeciwnego albo gwałtownego lub szkodliwego tak w borach, lasach i jeziorach, granicach stało, wiernie donosić i bronić będę [...]. InwPuck 135.
– Skarzil sie Iacub Opolia s Pogorzan, poddany Iego Mczy X. Opata Scirickiego na Valientego Moska o gwaltownę [!] wzięcie volof svoych s domu iego; Mosiek poviedzial, is mu vinien Opolia złotich 16 pirsego dlugu. KsKasUl I, 306.
– Na swoy chleb niechcąc pracowac, cudzego gwałtownym y zboieckim sposobem do tych czas szukali. KsKasUl I, 397.
– Tákże złączenia się nienależytego, y gwałtownego strzeć się trzebá dla płodu náleżycie wyprowádzenia, áby nasienia zle nie przyięłá mácicá. AlbSekr 163.
– Pobrane rzeczy jp. podkomorzemu brzeskiemu podczas owego w drodze gwałtownego napadnienia, wrócone być mają. ZawiszaPam 197.
– [...] Król Szwedzki w gwałtownych swoich propozycyach uparty będąc Koniecznie (za szczesliwym swoim powodem) na to się usadził, żeby było Króla Augusta detronizować [...]. OtwFDzieje 83.
– [...] takowego zuchwałego samsiada ma urząd karać, że sobie gwałtowną sprawiedliwość czynił z bliźniego. OrdPoznKutrz 273.
– Oszukania y Gwałtowne Práwá. Te náyczęściey z prożnego Bywaią pociechy Krolestwa. LubSŁapAdw 111.

2. »charakteryzujący się dużym natężeniem, intensywnością, bardzo silny, bardzo wielki; o usposobieniu, uczuciach ludzkich: wybuchowy, porywczy, namiętny«

– Ktorzy sie w gwałtowne mrozy w drogę vdáią/ á żeby nie przeziębli. Násienie tego ziela z Pieprzem ná poły ná czco z ciepłym winem pić dawáć. SyrZiel 140.
– Pleurze y gwałtownemu w bokách kłociu [jest lekarstwem miód albo syta miodowa z kopru włoskiego]. SyrZiel 394.
– [Wino piołynkowe albo piołynek pomaga] Krzyżow boleniu. Kámień w nyrkách cierpiącym. Melánkolicznym. Cięszkiemu y gwałtownemu spániu. Porywániu w pierwospy. Nocnemu lękániu/ piiąc y nácieráiąc. SyrZiel 454 [354].
– Insze záś choroby ktorymi czárownice ciáłá ludzkie zárażáią/ to iest: slepotą/ gwałtownymi chorobámi/ morzeniem bezmiernym/ kto dostátecznie wyliczyć może? SpInZąbMłot 133.
– Zabáwki potrzebá mieć wdzięczne y vcieszne/ y prace pomierne: Bo iáko prożnowánie y gnusność/ do prac człowieká nikczemnym czyni/ y zdrowia go zbawia; ták też y prace zbytnie y gwałtowne zdrowie ludzkie psuią y tárgáią. SykstCiepl 181.
– [...] Turkow [...] sam Bog skarał że ich 40. tysięcy od mrozu srogiego y śniegu gwałtownego pozdychało/ ostatek pobito. ŻędzKom C2.
– Powietrze także gwałtowne było/ że umarłych ludzi liczba przewyzszała żywych/ trzęsienie ziemie/ Sekta Adamowitow nastała. Hus w Bohemiey lud zwodził. ŻędzKom B4.
– Radby widział królestwo jego wyniszczone, Domy wszystkiej Afryki tak popustoszone, Iż kamień na kamieniu nie zostałby cały, A poddanych powietrza aby w grób posłały, Albo żeby go z państwa wygnali własnego, Przymusiwszy żywota jąć sie żebraczego, A on w nieszczęściach takich i w ciężkiem frasunku Na stolicę go wsadził i dodał ratunku, Szczerej swej wiary korzyść tę przeciwko niemu Ukazując, iż służy, chocia niewdzięcznemu, I jako przyjaciela nie zmienią wiernego Najgwałtowniejsze razy szczęścia przeciwnego. ArKochOrlCz II 351-352.
– Tarcz cisnął precz, a szablę chyżo w onej dobie Porwał w ręce, co są sił niezrównanych obie; Potem najgwałtowniejszą mocą serdecznego Ciął Rugiera w samy wierzch szyszaka jasnego. ArKochOrlCz III 393.
– Obrona przeciw gwałtowny imprezie grzechow od Swię. Elzeariusza hrabie [...] w ranach Iezusowych. Wynaleziona w kosciele lubelskim Societa. Iezu przy wielko piątkowym nabozenstwie do uwagi wszytkym. KodKon 131.
– Gwałtowny/ Violentus homo, impetus; violentissima tempestas [...] Violentus ventus [...] Impetuosus [...] Imperiosus Consul. Fatralis ac necessarius casus, fatalis lex. Vrgens malum [...] Item vide. Wiélki. Kn 219.
– Noc zátym nástąpiłá/ w ktorey on y dobie/ Ná łożu opłonąwszy rożnie myśli sobie: Z kim záczął/ w co y daley biedny się záwodzi/ A iako tak gwałtowney oprzeć się powodzi. TwarSLeg 14.
– Ogień/ grad/ śnieg/ lod/ wiátr gwałtowny/ descz etc. czynią Słowo y wolą Páńską/ gdy ich używa [...]. KalCuda 321.
– Tyś Gáláteá [...] Nieruchomsza nád te tu skáły/ w krąg stoiące/ Gwałtownieysza nád rzeki z gor wypadáiące. OvOtwWPrzem 545.
– Bog [...] wypuściwszy z chmur deszcz gwałtowny/ táką powodź wprowadził, że dom iego [Romulusa] wodámi był zálany. OvOtwWPrzem 589.
– OWoż sám macie drzewo to cudowne/ Ach znáć ie dobrze po samym poyźrzeniu/ Iáko dorodne y iáko smukowne/ Ani podobne kształtem przyrodzeniu/ Iusz na złość Bogow y Niebá gwałtowne/ Skárząc się prożno/ w iego wdzięcznym cieniu. Płáczmy iey płáczmy/ potárgawszy włosy/ A w gorách Echo/ niech zbiera odgłosy. TwarSDaf 79.
– Y dla tego gdy głod nań [na człowieka] gwałtowny nástąpi/ nie tylko da zá chleb to co ma nadroższego u siebie [...] Ale też y siebie sámego záprzeda w niewolą [...]. StarKaz II, 31.
– Piołunkowa żołądek grzeie y umacnia/ womity gwałtowne zátrzymawa/ robactwo w żołądku y wnętrznościach morzy [...]. HerbOr 15.
– [...] Onym Ktorych serce gwałtowna boleść opanowała radzą po zielonych się błoniach Morawach y ogrodach przechadzac aby [...] Wiatr południowy pochmurne zalom mgły rospędzał [...]. HerbOr 538.
– Ten młyn podczas teraźniejszych gwałtownych powodzi zniesiony jest z gruntu [...]. LustWielk 38.
– Przyszły Okręty z Kándyey/ na iednym z ktorych ciało przywieziono Xiążęciá de Este, ktory tám w kilká dni ná gorączkę gwałtowną vmárł/ á Senat náznáczył funebralia publice sumptu. MerkPol 19.
– Pod ten czas była ciężka zima z gwałtownemi sniégami i długo trwała [...]. WierzbKon 73.
– Równie i wtenczas tak strzelbą jak i łukiem, Dymem, hałasem i gwałtownym hukiem Ogłuszywszy świat - w bród krew żywą lali [...]. BorzNaw 115.
– Ledwo tak gęste Ceres żęła snopy i tak gwałtowne ustawiła kopy, Ile kozackich trupów napadało Na plac i ile dusz z nich wyleciało. BorzNaw 121.
– Pod sztabą siedząc łańcuchem przypięty, Począł serdecznie z gwałtownym łez laniem Płakać. BorzNaw 198.
– Ale niech się świat śmieje i osierocony Słyszy, żeś między gwiazdy, kusiu, policzony. Nie mógł znieść krzyku Jowisz i myśląc, jako by Umniejszyć krajom ziemskim gwałtownej żałoby, Przeniósł cię na firmament. MorszAUtwKuk 316.
– Niewstyd nmię zá to, y przyznawam się do tego, żem K. I. Mści od Rad gwałtownych odwodził, iże rádziłem, nieporywáć się do nowych záciągow, dáleko bárziey, áby Tátárow niezáciągáć. LubJMan 60-61.
– Turcy [...] gwałtownemi do nas ściągają się siłami. AktaKrak III 164.
– Y przypádnie ná Rzeczpospolitą iáka gwałtowna calamitas, ábo spustoszenie Kráiu, przez nieprzyiácielá, ábo powietrze, ábo też inszy casus, nuż niezgodá, y rozerwánie domowe, kontrybucye Rzeczypospolitey pomiesza, y Skárb ich wybrać nie będzie mogł, skądże pieniądze zołnierzowi? FredKon 105.
– Ledwie na wiosnę Kiedy zgor spádáią Ogrzane Sniegi taki pochod maią Iak z tych pras rzeka, mieszaiąc piąn siła gwałtownym biegięm do morza pędziła Do Morza także zekrwi zebránego Co zgrzesznych płyną Panstw rzeki do niego. OblJasGór 145v.
– Przy brzegu Wislnym, tákże przy innych biezących Rzekách, gdzie znáydiuą się Máiętności przy wysokich y przykrych brzegách, zwykli támy bić; tylko żeby nie názbyt przykro wydawáć ná wodę, ále ie pochodzisto po wodzie stánowić, áby zá gwałtowną powodzią, y lodow wypárcie[m] koszt nie vpłynął. HaurEk 5.
– Pijáństwo właśnie jest zbytnie y niemierne winá/ álbo inszego mocnego napoju/ (gorzałki/ miodu/ piwá} gwałtowne picie/ álbo w się lanie. GdacPij 19.
– 355. Nach einem grossen Regen komt gern ein Sonnenschein. 355. Po wielkich chmurach (pogwałtownym dżdżu) słonce swieci. MalczZebr 92.
– Ale kiedysmy y sami dla wiernych usług swoich gwałtownym Przeciwnikow twoich tumultem zagłuszeni, bezprawnym wielkorządcow Edyktem zSenatu wysądzeni, od Oyczyzny, Zon, dziatek y wszelkich domowych fortun naszych odsądzeni [...] przetosmy sie do ciebie [...] uciekli. SzołHist 7v.
– Ite[m] w gwałtownym odchodzeniu dobra rzecz báńki stáwiáć ná sucho ták ná krzyżach iáko y po ciele. PromMed 122.
– Item w gwałtownych womitach postaw báńkę dużą nád żołądkiem, ustáną prędko, potym przykłáday máterace. PromMed 142.
– Ieżeli sczkawká pochodzi z wyproznienia, znák tego iest, ieżeli poprzedziłá gwałtowna biegunká. CompMed 183.
– Womity w gwałtowney gorączce niezwyczayne, złym bywáią znakiem [...]. CompMed 188.
– [...] gdyby naygwałtownieyszą słotą albo zawieruchą, odwieść się od tego nie dała, żeby była do kościoła codziennie nieugęszczała [...]. NiesKor II 269.
– Na uśmierzenie gwałtownych bolow służy ieszcze męcherzyna wieprzowa Dekoktem z Mleka [...] Kwiatu Dziewanny [...] napełniona [...]. BeimJelMed 284.
– Gwałtowny. 1) hefftig, ungestüm. 2) gewaltig, gross, starck [...] 1) violent, impétueux. 2) violent, fort, grand [...] §. 1) zła sprawa z gwałtownym człowiekiem. 2) spadł deszcz gwałtowny [...]. T III 438.
– Gdy w gorączce gwałtowney puści się uryná mętná iáko serwatka osobliwie dnia krytycznego, iest znák dobry. VadeMed 15.

Przenośnie

Noc zátym nástąpiłá/ w ktorey on y dobie/ Ná łożu opłonąwszy rożnie myśli sobie: Z kim záczął/ w co y daley biedny się záwodzi/ A iako tak gwałtowney oprzeć się powodzi.TwarSLeg 14
Tá gwałtowna náwałność, nie darmo mię smuci, Okręt nádzieie stłucze, y cále rozruci.CorMorszACyd 128

3. »potrzebny, pilny, konieczny«

– Są też tu niektozry, ktorzy z sczyrey złości, bez żadney potrzeby gwałtowney y kościoły łupili y poddáne odzieráli, ledwo nie z skory, iako Dionysius Sirakuski czynił, w czy[m] się go nasladowáć nie godzi. PetrSEk 42.
– Lecz wprowádził go S. Ignácy Duchem świętym wzbudzony w zakon ten/ dla większey przysługi swych v p. Bogá/ á dla gwałtownieyszey potrzeby Kościoła Bożego/ gotuiąc námięstnikom Chrystusowym do posług duchownych sługi tákie/ iákich czásow tych widział bydź Kościołowi Kátolickiemu naypotrzebnieyszych. SzemGrat 36.
– [...] szarwark ku potrzebie gwałtownej miastu za uwiadomieniem dzień jeden mają odprawić. BrzBillSzawKutrz 284.
– Wybaczysz czytelniku, że tę Część piątą Zábáwy 2. skrocę przestrzegáiąc że Wiatráki sieła kosztuią; á rzadkie ich używánie, y nie w ten czas kiedy potrzebá by nagwałtownieysza przyciśnie, albo gdy chcemy: ále tylko kiedy możemy: y dla niedostátku vmieiętnych Młynárzow nie trwałe. SolArch 96.
– Coz za potrzeba tak gwałtowna tego, abyscie do Woyny Waszey domowey postronne ręce przymuszali, y Matki swoiey wnętrznosci nie tylko swoiemi ale tez y Cudzemi szponami Szarpali. SzołHist 18v.
– [...] donasza iz dla pilnych y Gwałtownych Interesow musi sie oddalic do Szaweł. SapANot 236.
– [...] Exkuzował się iż Summy rożnie porospożyczał, y lubo ma mało wiele, potrzebuie do dodania rożnym kredytorom na Fortuny chcąc ewindować [!] Swoię właśność [!], gdy iednak odchodził, Ialubosię drożę iednak gdy obaczę gwałtownę UmPana potrzebę Iako dobry przyiaciel y Sługa, lubo nietak siła wygodzę, ztym odiechał. SapADiar 34.
– W cztery lata potym, iuz trzymaiąc pieczęć Wielką Koronną, z Seymu Korczyńskiego od Wladysława Iagełla, z innemi kollegami naznaczony w poselstwie ná Concilium Bazyleeńskie, ále że Wladysław Krol tym czasem umarł, dla tego z Poznania z Zbyszkiem Oleśnickim Biskupem Krakowskim powrocił, dla gwałtownych potrzeb Oyczyzny, ktore iego przytomności potrzebowały [Jan Koniecpolski, kanclerz wielki koronny]. NiesKor II 580.
– [...] wiesz że Práwo łamie gwałtowna potrzebá [...]. DrużZbiór 26.
– Pytánie. Ieżeli tesz Hirurgowie powinni obserwowáć czásy do puszczániá krwi według Kálendarzow; ná to się odpowiáda: Ze gdy nie iest nagła potrzebá puszczania, powinni, ieżeli zaś gwałtowná potrzeba przypádnie, tedy nie powinni. VadeMed 4-5.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Komu przynagła co gwałtownego/ nie zátrzyma go nic błażeńskiego/ roskosznego. KnAd 911.

4. »szybki, pospieszny; nagły, niespodziewany; niebezpieczny«

– Obżárstwo y mięsopust kátámi bywáią grzeszącego; á ktore były naczynia roskoszy/ będą męki: á co nawiętsza/ te rzeczy (iako vważa Bázyli ś.) ktore Pan Bog stworzył ná záchowánie y rozmnożenie rodzáiu ludzkiego/ obracáią się w śmiertelną truciznę/ y śmierć przynoszą z ciężkimi chorobámi gwałtowną. BirkNiedz 190-191.
– Ale to nic nie pomogło/ bo robacy do żywego mięsá wczołgnęli się co nadáley/ y nie pierwey Páná onego gryść przestáli/ áż go gwałtowną śmiercią znieśli. BirkNagr 46.
– Okrom wnętrzny zguby Swoiey przycyny ma inne Lodz Morska Ze wnetrzne rozne a gwałtowne [...]. HerbOr 62.
– [...] to Conamilszego mamy y zdrowié nákoniéc nasze [...] dla miłey oyczyzny y powierzonych sobie od Pana Boga iezeliby w Koronie gwałtownieysze nas nie odrywały pericula poniesiemy [...]. DekrŻmud 213b.
– Piąty sposob [zdobywania fortec] Tyranski bez wszelkich Woiennych Fortelow gwałtownym Nastąpieniem do szturmu wyrownywaiąc rowy y okopy trupami swemi [..] NarArch 123.
– Ieśliby co gwałtownieyszego nápádło, tedy proportią biorąc mnieyszego álbo większego niebespieczeństwá, ná poprzedzaiącym Seymie, náznáczylibysmy połowę tey wypráwy (álbo y trzecią część, gdy mniey potężny nieprzyiaciel) ná posiłek zołnierzowi Kwárciánemu. FredKon 52.
– [...] á rátunek zdrowia nászego, ktoremuśmy winni prospicere, gwałtowną być tego przyczynę ukazał [...]. DanOstSwada IV, 38.
– Gwałtowny [...] 3) sehr gefährlich; dringend [...] 3) ardent, vehément, violent, urgent, dangereux; pressent [...] 3) w tak gwałtownym razie nagłego ratunku potrzeba; podczas gwałtownego niebezpieczeństwa. T III 438.
– Przyczyny tey choroby są rożne [...] Kiszek zákręcenie się z iákiey gwałtowney przyczyny iáko się tráfia w Rupturách. VadeMed 214.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gwałtowna potrzeba (sz. zm.):

– Drudzy zaś deski sobie najdowali, A do onych się mocno przypasali Mając nadzieję - (ubroń Boże! żeby Okręt się rozbił) z gwałtownej potrzeby Przy owych deskach chcieli się ratować I jakokolwiek swe zdrowie zachować. BorzNaw 104.
– I w tychze dołach; co ie na wał skopią Grob będą mieli; iezeli się prędzy Rozstasowaney nie odeymą nędzy. Więc zabiegaiąc potrzebie gwałtowney, W Achaią się ieden pułk wyprawi; I co wynaydzie w krainie obłowney, Ztym nieodwłocznie do Woyska się stawi [...]. ChrośKon 279.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1760-1763

Znaczenia

»jest bezprawne«

– Ale żeby na wielkie coraz, jakie w Królestwie zawsze przychodzą, potrzeby i interessa Rzplitej wymagać konfederacyi czy pod konfederacyjami sejmów, to nie podobna, to gwałtowna, to by było być zawsze w gwałtownym i nienaturalnym nam stanie [...]. KonSSpos 148.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: *GWAŁTOWNI.

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

GWAŁTOWNY

GWAŁTOWNA