ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
T (gwardya), SWil (gwardja), SW, SJP (gwardia)

Nienotowany w słownikach:
SStp, SXVI, Kn, L

Najwcześniejsze poświadczenie: 1601-1620

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

	M.				gwardia
	D.				gwardii \|\| gwardy
					gwardiej
	C.				gwardiej
	B.				gwardią
	N.				gwardią
	Ms.				gwardiej
					gwardii

liczba mnoga

	M.				gwardie
	D.				gwardyj
	B.				gwardie
	N.				gwardiami
	Ms.				gwardiach

Znaczenia

1. »straż przyboczna monarchy, arystokraty, dostojnika lub wodza, mogąca także pełnić funkcje reprezentacyjne; świta, orszak, dwór«

– Trafiło się wchodząc w koscioł, iż pismo Iakis nowo do drzwi koscielnych było przybite ktore czytając królewic [..] zatrzymał się trochę a krol zwyczaynie idąc nikogoż niemiał, za Sobą poniewasz wszystka Gwardya, to iest alabartnicy i Piechota u drzwi koscielnych zostawszy, a Pacholęta i młodz wszystka przez królewica jmć zatrzymana we drzwiach koscielnych czytając to pismo, plac goły za królem czyniły. MasDiar 142v.
– Gwárdia/ idem Orszak/ Hálábartnicy. Dworzánin/ Pácholstwo. Kn 219.
– Orszak/ gwárdya/ zgráiá. Pompa lictorum [...] Grex amicorum. Stipatio, eius aspectus, concursatio, greges hominum perditorum. Frequentia amicorum [...] Circumfusi omnis hominum generis frequentia [...] Comitatus [...] Cohors inuuentis [...] Aduocatio [...] Sequela [...] v. Cháłástrá/ Pácholstwo. Kn 636.
– Książę ná kon/ Hospodár tákże ná Lektykę: A z obu stron gwardzie [!] zmięszawszy się społem/ Swietnym z czołá/ y tyłu otoczą ich kołem [..]. TwarSLeg 45.
– Przed nim Cárscy Cáusze/ y Márszalcy przedni/ Z tych ieden laską srebrną: trzciniáną pośledni Czynią rum po gwardyách. Pácholętá potem Niosą broń/ y Páiże nábiiáne złotem. TwarSLeg 45.
– W ichże tropy gwárdya pocztowey czeladzi/ Nie mniey w stroy/ iáko w Konie/ y Rzędy się sádzi: Z rámion im srebrosute wiszą Bándolety/ Y z łękow Pietyhorskich włoskie Pistolety. TwarSLeg 67.
– Wyiachał naprzod imięniem Xiązat Mekielburskich ktorych to Miasto, Colonel y Consiliarz ich zapraszaiąc mię do tey stancy gdzie same Xiazeta stawac zwykli y tamze byłem postawiony. Wyiachało y kilka Capitanow y wprowadzili mię z gwardią zołdatow w barwie, z dział rzesko biąc, a potym zaprowadzili asz przed gospodę. OpalKListy 301.
– A isz to pospolita Kraiom Sarmackim kazdemu Panu wielkiemu miec gwardią swoię Dworską [...] Zaczem tesz stą gwardią swoią y do obozow przybywaią. NarArch 102.
– Będąc tedy teraz Woyská rospuszczone/ Gwárdyą Páłacu Krolewskiego odpráwiáć będą/ wedle zwyczáiu dawnego/ Wybráńcy z West-Munster/ ktorzy popisani iuż są y przysięgę oddáli. MerkPol 27.
– [...] Krol 150. osob Szlácheckiego stanu ná swą Gwárdyą obrał/ to iest 50. Angielczykow/ 50. Szkotow/ á 50. Irlándczykow/ między ktorymi iest siłá Kátholikow. MerkPol 115.
– Z Woysk/ ktore przedtym tá Koroná miáłá/ nie zátrzymáno tylko trzy Regimenty; Ieden ná Gwárdyą Krolewską pod Generáłem Alefeltem; Drugi ná Gwárdyą Krolowey pod Gráffem de Rantzau; á trzeci ná Gwardyą Krolewicá Sukcessorá/ pod Pułkownikiem Guldenlew. MerkPol 158.
– Ná bokách Krolewskich 100. Alabartnikow okrywáli przystęp. Záráz Gwárdyey Krolewskiey 200. koni. Gwárdyey Generałá Monká 100. ludzi. Gwárdyey z Tour 69 Mężow/ y trwáł ten wiazd przez dwie godzinie. MerkPol 242.
– Xiążę nasz Gunernator, wyiechał przeciwko niey [księżnej de Talia-Cozzo] ze wszytką swoią Gwárdyą na milę [...] MerkPol 274.
– M[iesią]ca Iuniy 4 Słuchano legacyi Posła ylegata odOyca Swiętego wokopie kturego zwielkim ORSzakiem Kawalkat WSzytkich Panow y Gwardyiami Przymowano barzo Ozdobnie [...]. PoczOdlPam 94.
– [...] lubo ytych gwardyi było dosyc Iednak zagłuszyli to Woywoctwa choc Całą Noc nieproznowali wobozach ytaborach Swoich daiąc do samego dnia Ognia bez Vstania[...]. PoczOdlPam 97.
– [...] Krolewic Namioty roztoczy Szesć miał Woyska Tysięcy Samego wyboru Okrom zwykłey Gwardij y Swoiego Dworu. PotWoj 55.
– Czy go na cugi i sadzone szory, Złociste wozy i insze splendory, Świetne gwardyje, trąby, forgi, kity, Albo nie mogło stać na aksamity? PotFrasz4Kuk I 386.
– Bo Caezar własney ufaiąc dobroci Bez gwardyi; krom wart mieyskich; zawsze chodził [...]. ChrośKon 2.
– Wiozła zaś z sobą odziezy niemało, I zołnierskiego rynsztunku dostatkiem, Bydląt, ile się w okręty zabrało I żołdow sciągnąc mogło za podatkiem, A dla woyskowey starszyzny się zdało Rozne praezenty ofiarowac datkiem, I dwa Tysiąca do iego gwardyey Stroyney w oręzu stawic Kompaniey. ChrośKon 473.
– GARDE [...] UN GARDE DU CORPS [...] WARTA pokoiowa osoby Krolewskiey pilnuiąca. Gwardya [...] chorągiew Gwardyi [...] KAPITAN gwardyi. DanKolaDyk II, 77.
– Praetoriani militis, aliàs Gwárdyi przy boki swoim ma 10. tysięcy [car]. ChmielAteny II 427 [437].
– Ktobykolwiek lub przyiaciel, lub nieprzyiaciel, naszym, albo Hetmana naszego gleytem, albo jaką Gwardyą szczycił się, takowy list y gleyt, w powinney u każdego uczciwości być ma [...]. ArtWoj 46.
– Król [...] nie może więcey Gwardyi trzymać nad 1200. i to z urodzonych Polaków i Litwy, i z Skarbu własnego ich sustentować powinien. ŁubHist 146.
– Gwardya. 1) Garde. *2) Gefolge. *3) Hof-Bedienten. 1) garde, régiment qui a la garde du Prince. *2) suite, train; gens qui acompagnent un Seigneur. *3) la cour, les courtisans. T III 438.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gwardia królewska (sz. zm.):

– Z Woysk/ ktore przedtym tá Koroná miáłá/ nie zátrzymáno tylko trzy Regimenty; Ieden ná Gwárdyą Krolewską pod Generáłem Alefeltem; Drugi ná Gwárdyą Krolowey pod Gráffem de Rantzau; á trzeci ná Gwardyą Krolewicá Sukcessorá/ pod Pułkownikiem Guldenlew. MerkPol 158.
– Ná bokách Krolewskich 100. Alabartnikow okrywáli przystęp. Záráz Gwárdyey Krolewskiey 200. koni. Gwárdyey Generałá Monká 100. ludzi. Gwárdyey z Tour 69 Mężow/ y trwáł ten wiazd przez dwie godzinie MerkPol 242.
– A wtem przepyszno królewska gwardyja nadjeżdża, którą pałacową mienią [...]. SchedMuzaBar II II, 377.
– Powracaiąc z Słonima zaiechał ImPan Pułkownik [...] od Gwardy Krolewskiey [...]. SapANot 286.
– Chciał téż wtenczas car i do Krakowa praesidium wprowadzić, lecz go w tém hetman wielki uprzedził, gdy tam posłał z generałem Denhoffem gwardyą pieszą królewską [...]. OtwFDziejeCzech 118.
– Ná dziedzincu Páłacu Herodowego iest mieysce Stratopedon, co sonat z Greckiego Woysko, że tam Gwardya Krolewska stráż odprawowała [...] ChmielAteny II 540.

gwardia pałacowa:

– A wtem przepyszno królewska gwardyja nadjeżdża, którą pałacową [gwardyją] mienią [...]. SchedMuzaBar II 377.

gwardia cesarska:

– Z konsyliarzów zaś téjże rady tajemnéj ci przedniejszy: Carolus ab Harrach, Maximilianus Trautmansdorfius, marchese Caraffa à monte negro, hetman; Viardus a Mersberg, starszy nad gwardyą cesarską [...] PacOb 24.

gwardia papieska:

– Tu przyjechał od papieża dla przyjęcia królewica posłany, który potém przez wszystek czas bytności królewicowéj w państwie papieskiém był u niego przystawem signor Carlo Magalloti, wuj kardynała, synowca papieskiego, gwardyi papieskiéj dowódzca, jenerał-porucznik, człowiek za tego papieża nie małéj reputacyi. PacOb 116-117.

gwardia szwajcarska:

– [...] Młodzi Szlachetney wyborney białą iedwábną materyą ustroionych kilkadziesiąt, konia, lub Lektykę OYCA Swiętego otacza; tudzież Kapitan z Gwardyą Szwaycarską z obu stron y z tyłu opasuie Beatissimum. ChmielAteny II 128.

gwardia komisarska:

– KNiáś Lew Kirełowicz Sákowski/ Comendánt y inszy Officyerowie Cárá Moskiewskiego/ powinni będą oddáć Zamek Brzeski ze wszytką Armatą y municyámi/ niżey podpisánym Commissarzom K. I. M./ Polskiego y Szwedzkiego/ bez żadney zdrády/ tákim sposobem: Trzeciego dniá po Dacie tey Cápitulácyey/ to iest 22: Decembris, oddádzą Bramy pod Gwárdyą Commissárską/ á po drugich trzech dniách/ to iest 26. tegoż/ wynidą cále wszyscy z Zamku. MerkPol 39.

salva gwardia:

– Niechcący w tyle Warszawy porzucać, z instynktu Radziejowskiego tam powrócił i miasto z zamkiem nic nieobwarowane odebrał. Mieszcaznom, klasztorom, księży salvą gwardyją, w niwczym nikogo nie uszczerbiając, pozwolił. JemPam 137.

Przenośnie

Bo wziąwszy złoto/ będą zá nie grzechy pełnić rozmáite/ piiáństwo/ stroie pyszne/ gwárdyie sług niepotrzebne.StarKaz II, 560

a) »szyk, w którym porusza się towarzyszący królowi orszak«

– W Niedzielę iako iest zwyczay kiedy publice Mszy król jmć Słuchać ma Szedł do koscioła zwyczayną Gwardyą Dwor i sanat [!] wszystek nayprzod, pod ręce krola jmć dway Biskupi prowadzili, królewica tuż za królem prowadzono a pacholenta i młode za nim. MasDiar 142v.

2. »doborowy oddział wojska, używany także do pełnienia straży, warty«

– [...] ztąd początek tumultu, ze zaraz gwardya krimgrodowa Niemiecka, ktorych było osmset co z owych kluszynskich pod Regimentemn Pana Borkowskiego na służbę krolewką zostali, rzucili sie na on hałas y poczeli Moskwe zabiiać. MarchŚcibHist 38v.
– Ráno ztąd do Giergice/ gdzie puściwszy w przody Gwárdye Młodź co żywsza: ci z sobą w zawody/ Owi ćwiczą wężyka/ że się Phebus śmieie/ Na żywe ich igrzyska pátrząc/ y turnieie. TwarSLeg 45.
– Nie wiele z tąd odszedszy ná piękney przestrzeni Dwor poda się Wezerow/ po szerokiey sieni: Y po gornych fiánkach. Ianczárow gwardyie/ Y w pierzastych Infułach stoią Ciorbadziie. TwarSLeg 76.
– A przeciwnym sposobem, ieżeli się tráfi, że utarczki, szturmy, oblężenia przypádną do czego więcey niż tyle prochu potrzebá, tedy z pobliższych Cekauzow przy dostatniey guárdij, więcey tego przywieziono być może. UffDekArch II, 11.
– [...] w ogroycu [...] będąc w liczbie Apostołow dwánaście/ á vczniow siedmdziesiąt y dwá/ mogli się byli Zydowskiey oprzeć bárzo dobrze gwárdyiey. StarKaz II, 413.
– Kazdy Rotmistrz na placu dłuzyny y szerzyny Chorągwi swey daney ma się zmieszczac z Towarzystwem swym, iesli sobie dla swey gwardij przyczyni to z Towarzyskich placow uymie. NarArch 104.
– Fama tylko o wielkości Tatarów perterriti, sromotnie uciekają, armatéj koronnéj, splendorów swoich wszelkich - koni odbiegają; za niemi wszystka gwardya wojskowa w konfuzyéj. WierzbKon 77.
– Więc tył podawszy, chociaż mu lud ginie, Jeszcze na prawe skrzydło siła kinie, Gdzie Król Jego Mość z pułkami swojemi I z gwardyjami stał cudzoziemskiemi - Chcąc przychylniejszej i tu z drugiej strony Prędkiem natarciem spróbować Fortuny. BorzNaw 122-123.
– Tedy mniemaiąc ze albo partye Albo ze polskie przy Wulfie gwardyie Tam zostawały, tym bespieczniey iedzie Asz kiedy prawie w same wrota wiedzie, Nad Spodziewanie gdy ná Szwedy wpadnie, Cofnie się nazad, y w pole wypadnie. OblJasGór 56v.
– Ten List Staruszká, Konstantya ona Niedawno głosem mey Muzy wspomniona Generałowi, y z Vpominkami Smiele oddała, między Gwardyami: Potym z osobna do Wrzesczewca poszła Y drugie takze pisanie mu niosła. OblJasGór 168v.
– [...] załaską y błogosławienstwem Boga Naywyzszego, a zaszczęsliwym Ordynansem Iasnie Wielmoznych Ichmo[sc] PP Hetmanow ImPana Iana Sobieskiego koro[n]nego y Xiecia Iegmci Dymitra Wisniowieckiego Polnego Othomanska Gwardya iest potłumiona, iednak ta victoria łasce Naywyzszego Pana przypisuiesię aniekomu inszemu iako y wszystkie rzeczy od niego pochodz[ą]. DrobTuszInf 25-26.
– Gwardyje z polskiego i litewskiego narodu być powinny, a tu grandekurów, drabantów, cohortes praetoriae, których po szynkach i ulicach licentiosa manus. DiarSejm 319.
– Nieliczną prezydyarney kawaleryi gwardyą podziemne potargał vincula. MikSil 180.
– W przeszły Poniedziałek Gwardya Koronna w Zamku tuteyszym zluzowawszy ludzi Dziedzicznych I. K. Mci warty obięła. GazPol 1735 51 2 nlb.
– Gwardya Koronna pro Praesidio I. O. Trybunału tuteyszego w przeszłą Niedzielę przymaszerowała. GazPol 1735 72 7 nlb.
– Do teyże linii należał Franciszek Ioachim Chorąży Nadworny koronny, Generał nad Gwardyą Litewską, OEkonomii krolewskiey w Polszcze Generalny Kommissarz, Srzedzki y Nowodworski Starosta, Sekretarz legacyi do porty Ottomańskiey, umarł w Grodnie bezpotomny. NiesKor II 342.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gwardia konna:

– Poruczników chorągwi poważnych (jeżeli który co prawdę o krzywdzie wojska mówił) odmieniał bez woli rotmistrzów, chorągwie pancerne sine consensu ordinum zwijał a gwardyje konne i piesze do boku swego formował: drabantów, grenadyerów konnych, Węgrów, janczarów etc. etc. OtwFDziejeCzech 266.

gwardia piesza:

– Gdy tak iezdapo bokach wecuie demesze Wrzały Srodkiem Gwardye pod WeieremPiesze Tam ogniste Armaty: tam Woienne sprzenty Niemieckie, y Węgierskie stały Regimenty [...]. PotWoj 78.
– Chciał téż wtenczas car i do Krakowa praesidium wprowadzić, lecz go w tém hetman wielki uprzedził, gdy tam posłał z generałem Denhoffem gwardyą pieszą królewską [...]. OtwFDziejeCzech 118.
– Poruczników chorągwi poważnych (jeżeli który co prawdę o krzywdzie wojska mówił) odmieniał bez woli rotmistrzów, chorągwie pancerne sine consensu ordinum zwijał a gwardyje konne i piesze do boku swego formował: drabantów, grenadyerów konnych, Węgrów, janczarów etc. etc. OtwFDziejeCzech 266.

miejska gwardia:

– Iż gdy miejska gwardyja na one bieguny Wypuściła swe ręczne i dzielne pioruny Z takim grzmotem, żem mniemał, jako nieświadomy, Iż z obłoków wypadły łyskawice i gromy [...]. ZimBSiel 167.

Przenośnie

Perseus, obawiáiąc się wielkiey sprzeciwnikow gwárdyey, roskazał swoim, áby z poyźrzenia iego ustąpili.OvOtwWPrzem 186
Nástąpiłá dość natarczywie wyskocznym zawodnikiem swoim tá śmierć z kompanią y gwardyą swoią ná tę cną y pobożną matronę Wielmożną Iey Mośc Panią N.WojszOr 351
STAN SZLACHECKI; iáko te wszystkie pisał Práwá, Wolności, y Powinności, iáko Krolom, Pánom Korony ná głowy, y Sceptrá do rąk dáie, iáko do boku Pánskiego SENAT do dawánia rády, zpośrzodká siebie przysposobia y podáie iáko fundamentem iest Rzeczypospolitey, co y Práwá opowiádáią, Potissima Pars regni Nobilitas, to iest: Nayosobliwsza Rzeczypopolitey Cześć [!] iest Szláchtá, iako náostátek tegoż Stanu ręce y piersi, naybespiecznieyszą są Oyczyzny y w niey Pánuiącego gwárdyą [...].LubJMan 2
Podnies Ku Gorze tylko, podnies oczy Obacz iaka się niesmiertelna toczy, Gwardya Dwora Nieba ozdobnego, Wam na posiłek od Krola wiecznego: A no Anyołow poczet niezliczony, A no Rycerzow zástęp Vskrzydlony.OblJasGór 164
Theûdas tedy Pogáńskich zá prozbą, y rádą Kápłánow, bez odwłoki, piekielney z gromádą Gwárdyey, ktorą się był znáuk swych otoczył, Wędruie z puszczy, áby z prawdą bitwę stoczył [...].DamKuligKról 217

a) »warta; pozycja, w jakiej stoi żołnierz pełniący straż«

– W sieni przed izbą drabanci Srodzy, wielcy, jak giganci, Z alabartami, a straszni, W gwardyjej stoją, niekraśni. JarzGośc 13.
– Wbok altany stoi zołdat, W ręce pika, rapier, kordat. W gwardyjej nogi postawił, Jednę wzad, drugą wystawił. JarzGośc 70.
– Pomaga mi do mojej alegoryjej Sa[a]vedra swoim emblema, który, odmalowawszy przy bramie ogrodnej statui bez rąk albo raczej kolumny, miasto kapitelów głowy ludzkie, a miasto podestałów nogi mające i bez rąk będące, które archtekci terminami nazywają, takowe przypisał im lemma: Custodiunt, non carpunt, chcąc przez to żywo wyrazić konsylijarzów rzeczypospolitej, którym - przy straży ogroda czy li raju politycznego zostawionym - głowy i nogi dla podpory i stałości swej gwardyjej, ale nie ręce dla zrywania owoców roztropnie budownicza obmyśłiła nauka. LubSArtDąb XI, 5.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

GWARDIA