ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

liczba pojedyncza

M.		gwałt
D.		gwałtu
C.		gwałtowi
B.	uż. nżyw.	gwałt
N.		gwałtem \|\| gwałtym
Ms.		gwałcie
W.		gwałcie

liczba mnoga

M.	uż. nosob.	gwałty
D.		gwałtów
C.		gwałtom
B.	uż. nosob.	gwałty
N.		gwałtami

Etymologia

niem. Gewalt

Znaczenia

1. »przemoc, napaść, w odniesieniu do kobiety: zmuszenie siłą do odbycia stosunku seksualnego; przestępstwo, naruszenie norm prawnych lub moralnych, bezprawie«

– [...] wszelkie zwierzę mocne a duże gwałtu, musu abo bicia cierpieć nie chce, ale rychlej dobrą wolą i chęcią zniewolone bywa. DorHipTur 16.
– [...] im mężniejszy i dowcipniejszy koń, tem się mężniej gwałtowi sprzeciwia, a sprzeciwiając się mocuje się z siłami swemi, w którym abo członek który obrazi, nogę wywinie, żył nadtarga, abo też, co często bywa, wnętrza naruszy. DorHipTur 75.
– Już teraz na gwałt nocny żaden nie narzeka, Idzie każdy gdzie raczy, łotrów się nie lęka. Ustały sprosne pieśni, ustało wołanie, Nietylko dzień, ale noc zna twe pańskie ramie; Niesłychać ani strzelby, ucichnęła zbrodnia, Kto chce, może całą noc spać do białego dnia. GrochWiersze 203.
– Że się znowu na bunty jakieś, jako ichm. dochodzi, na opresyje, gwałty domów ich, majętności najazdy zanosi, a pogoda tych rzeczy na wiosnę następuje, uniżenie J. K. M., p. n. m., prosić, aby J. k. m> niebezpieczeństwa krajom naszym i wszystkiej Koronie baczył [...]. AktaPozn I/1 386.
– A szátáństwo tez záżywa wielkich sztuk bá y gwałtu áby ich czczono w postaci rozmáitych bestiy. BotŁęczRel IV 140.
– Wenecyą zá wolne Miásto wszyscy zwyklismy názywáć/ nie tym/ że tám wolno zábiiáć/ wydzieráć/ gwałty czynić/ ále tym że nie wolno. StarPopr 7.
– Owic cię wielkim gwałtym ze mną się pasuiąc I wiecznymi powrozy niezmiernie krepuiąc [...]. KodKon 87.
– Gwałt/ aliter. vide Gwałtem. Kn 218.
– Y ná srogi mord chciwe y ná gwałty beło/ Skąd łátwieś znáć mogł/ iże ze krwie się rodzieło. OvOtwWPrzem 12.
– Pánná choć widzeniem nowym przestrászona/ Iásnością iednák Bogá będąc zwyciężona/ Gwałt/ bez większego wołánia/ ná sobie odniosła. OvOtwWPrzem 148.
– Honor, Miłość, Oycze, Pánno Nie miłosierne práwo, gwáłcie nie iednáki, Albo mi sławę bierzesz, álbo wszytkie smáki [...]. CorMorszACyd 120-121.
– DO GALERNIKÓW [...] was prawo, mnie gwałt trzyma w tym więzieniu [...]. MorszAUtwKuk 104-105.
– Łakomy szuka, tyran mię zażywa, Nisko się rodzę, wysoko wynoszę; Przeze mnie granic królestwom przybywa, Często gwałt, często prawo z sobą noszę; Moc moja raz zła, raz sprawiedliwa, Brzydkie występki i czynię, i znoszę. MorszAUtwKuk 190.
– Zem przeczył, áby Krolestwo Ich Mość do Elekcyey się niewkładáli, pokázuiąc że przez to sámo wolney Elekcyey gwałt by był, y owszem iáko ią teraz przez powagę swoię Krol I. Mość: ták y ná potym przez zły przykład zostáwiony, z gruntu nam vmarza. LubJMan 15.
– Iáko ná tymże Seymie poczęto Práwo w moc y gwałt obrácáć, nie będę tego wyliczał. LubJMan 31.
– Podzcie srodzy Hetmani: ktorzy pełne grozy Nakrew, mord, y głod ludzki, toczycie obozy Z ktorych rękustraszliwych: okrutney buławy Wywrocone Narody, ognie, gwałty Wrzawy Niebiosa zagłuszaią [...]. PotWoj 172.
– Y w tym Difficultas, że Dzierżawcy tey Stácyey nie wydádzą, bo y teraz dobrym sposobem do tego się przywodzić nie dáią, chyba gwałtem zołnierskim przyciśnieni. FredKon 98.
– Naiazdow, Mordow, Gwałtow y inszych wszelakich kryminałow amnestya teraznieysza okrywac niema. PasPam 211v.
– Azá nielepiey pátrzáć ná to scérze Ze przeciw paktom Szwed złąmał [!] przymierze. Ktore z okładęm ieszcze przez trzy látá Miáł známi trzymáć zá pokoięm Swiáta: I takze iego my podlegáć mąmy Tym gwałtom; prze Bog, niech tego nieznąmy. OblJasGór 8v.
– Kapłany ná smierc okrutnie morduia; Swiątnice Panskie poszpeciwszy psuią; Prawa nicuią; Panienki poczciwe WKwiecie czystości przes gwałty zelzywe Na záłość hanbią; Zgoła na Łupiestwo Sweywoli całe wydaią Krolestwo. OblJasGór 75v.
– [...] Sama ma Dziewko, owe narzekania, Zdroie Łez gorzkich, zroznych drzew Stękánia Słyszałaś w gáiu, w Ktorym te mięszkaią Dusze, co pomsty za gwałty wołaią. OblJasGór 149.
– Już też zdrowie cale na schyłku, bo i upić się przyszło kilka razy, co z jakim moim musiało być gwałtem, Wć sama wiesz lepiej. SobJListy 166.
– Nuż tedy rzekł Krol: Gdy ja ná tym Morderzu spráwiedliwość wykonać każę: przywilejom y wolnościom wászym szlácheckim przez to żaden się gwałt nie stánie. GdacPan 9.
– Przyszło do gwałtu, ze wsciekłem impetem, Porwie ią zboyca y łacno iey zdole [...]. PotSyl 87.
– [...] tákże iáko stworzył z miłosierdzia swego Ná podobieństwo Swoie człowieká pierwszego, Ktorego zá gwałt swego mándátu ná ziemie Prostą z Ráiu wypędził, kędy wszytko plemie Iego podpádło, y on był podpadł chorobie Rożney, biedzie, y śmierci. DamKuligKról 149-150.
– ZA stołem Pies nieborak, prawdáli gárdło dał, Mogł żyć, kiedyby kości, pod stołem był głodał, Choć mu się w tym gwałt dzieie, iákosz ludzi wielu, Smierci szuka w Honorách stanąwszy ná celu, Zazdrości podeyźreniá, y prędkiey offensy, darmo wárty koło drzwi, y stołu credensy. PotPocz 137-138.
– Ci buntownicy wielkie morderstwa w Rusi czynili nad Szlachtą ręce nogi ucinali, gwałty Pannom i Panióm [!] zacnym, rabunki kosciołow, Dworów, Miast wystraiáli. OtwFDzieje 84.
– Stáłać y stoi Rzeczpospolita, choć ią Szwedzi, Moskwá, Kałmucy, Kozacy, Sasi, y Polacy łupili, ále stáłá iák człowiek obdarty ze skury, y uszlibyśmy byli niezliczonych nigdy millionow z Kontrybycyi, rábunkow, paleń, záboystw, gwałtow, gdyby nie te veto, zle y bez práwnie zażyte [...]. JabłSkrup 60.
– [...] im bardziey prawa nasze ręce im wiążą, z tym większym gwałtem chcieliby ten węzeł rozerwać [...]. LeszczStGłos 26-27.
– VIOL et mieux VIOLEMENT [...] GWAŁCENIE Pánny wstydu gwałtem odebranie gwałt. DanKolaDyk II, 585.
– [...] aby Gleyty nasze nie były gwałcone, ani się żadne gwałty, łupiestwa, wydzierstwa, y exakcye nie działy [...]. ArtWoj 114.
– Gwałt. 1) Gewalt; Gewaltthätigkeit. 2) Schändung der Weiber; Nothzucht [...] 1) infraction, violement, violence, violation, force. 2) violement d'une femme; viol [...] § 1) gwałt mi się dzieie [...]. T III 438.
– Widząc tedy Ezelin że nic temi sposobámi nie spráwił, udał się do gwałtu, ále y ten mu się nie powiodł, bo wydárszy mu się z ręku Blánká skoczyłá z okná wysokiego, y potłukłá się [...]. TylkStrom 124.
– [...] naybardziey tym służy táka Kurácia ktorzy ustawnie trunki gorące do gardła leią [...] áby Zołądek miał folge przynamniey przez ten czás od tego gwałtu ktory musi cierpieć [...]. VadeMed 335.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gwałt czynić komu czemu I (sz. zm.):

– Ach wdowo, twym źrzenicom gwałt czyni płakanie [...]. GrochWiersze 142.
– A wprawa szczeniąt dwojaka jest [...] W obojej wprawie trzeba pilnować, żeby im gwałtu nie czynić, a żeby przecię zawżdy sobie dopracowały. OstrorMyślTur 13.
– [...] on Zołnierz Stáropolski [...] o roskoszy niedbał/ gwałt sobie práwie czyniąc/ nieukáiał się áż uczciwości dogodził [...]. StarPopr 130.
– Gwałt/ Vis [...] Gwałt komu czynić. Vim facere, inferre, adhibere alicui. Vim et manus alicui inferre: afferre vim alicui. Vi agere: vi geritur res. Vim contrà Rempublicam suscipere [...] Oppressio [...] Per oppressionem aliquid eripere alicui. Violentia [...] Violentiae impetu opprimo [...]. Kn 218.
– Iednak żeby lżeyszy był grzech idącym zá pospolstwem/ y żądzą swoią/ zimney wody napoy bespiecznie pozwolić się nie może/ iedno 1. We dni naygorętsze. 2 Prácowitym/ y ktorzy wnętrze máią iákoby vhártowáne; nie tym ktorzy proznowániem/ ábo ná łożku/ niewiele chodząc wiek trawią. 3. Zołądka dobrego/ stráwnego/ nie bolewáiącego. 4. Dłuższy czás ná wypicie zimny niż ciepły náznaczáiąc/ y godzin w piciu przedłużáiąc/ nie oraz mu gwałt czyniąc. PetrJWod 32.
– [...] ták też właśnie u nas wolność iest w niewoli u siebie/ y sámá sobie gwałt czyni/ gdy dla iednego przeczącego, zgodá wszystkich rozrywáć się musi/ y ieden drugiemu ze ták rzekę, manus inferre videtur. OpalŁRoz E4v.
– A gdy go drudzy zakonnicy nápomináli/ áby sobie nie czynił gwáłtu/ y niepsował zdrowia ták wielkimi mortyfikácyámi. Odpowiedział. Iákoż mi żyć bráciszkowie moi każecie; ieślim się ták bárzo mátki moiey záwstydał/ ktora mię strofowáłá o swowolne życie moie/ á coż rozumiecie/ iáko się będę sámego Sędziego strásznego sromał y lękał? [...]. StarKaz II, 622.
– W káżdey spráwie od máłych rzeczy postępuiemy/ abysmy przyrodzeniu gwałtu nie czynili. HercBan 24.
– Kiedy się tak P. Bogu podobało, aby na tym świecie cierpieć [...] przyjmujmyż to od Niego wdzięcznie, by też sobie największy czyniąc gwałt. SobJListy 431.
– Straż Anyelska podobna Pedagogowi dorosłego iákiego Pąnięciá [!], ktorego radby iák nalepszym widział, y do tego pobudza, łágodnie námawia, ále gwałtu niwczym nie czyni. TylkRoz 329.
– Skarzo się na mnie na publicznych kongresach ze Ihm. krzywdy y Gwałty czynie [...]. RzewKor 33.
– Na koniec ieszcze raz przestrzegam, a żeby się od zbytnich utrzymać lekarstw, ktore chorobie gwałt czynią. BeimJelMed 94.
– [...] aby [...] przekupniom krzywd, y gwałtu nie czynili [...]. ArtWoj 113.
– Gwałt. 1) Gewalt; Gewaltthätigkeit [...] 1) infraction, violement, violence, violation, force [...] § 1) [...] gwałt komu czynić; gwałt czynić ludzkiemu sumnieniu grzech wielki [...]. T III 438.
– Gwałt [...] Gwalt komu czynić/ Vim facere aliqui, einem Gewalt anthun. DasHünDict Uu iijv.

gwałt uczynić komu czemu I:

– Przyuczyć się iey, życzyłbym káżdemu, Przełamáć nałog, gwałt uczynić sobie, Choć y z trudnością, sprzeciwić się złemu; Będzie ku zdrowiu, y życia ozdobie. PromMed Przemowa 3.
– [...] gwałt uczynił czerkwi naszey, ze powałę wyłomał y drabinę spuscił do czerkwie, ktory miał czerkiew nasze złupic y wydrzec [...]. AktaMusz 36.
– [...] gwałt vczynieł czerkwi naszey, ze nie drzwiami wchodził ale przes powałę czerkiewną wdzierał sie [...]. AktaMusz 37.

zadawać sobie gwałtu:

– Gwałt. 1) Gewalt; Gewaltthätigkeit [...] 1) infraction, violement, violence, violation, force [...] zadawać sobie gwałtu. sich Gewalt anthun. se faire violence. T III 438.

zadawanie czemuś gwałtu:

– Dla tego rozumiem: że ciężar wody rościągnioney w gorę ná łokci 18 álbo ná 12. w rurách, wyciąga z wody powietrze, y nim rurkę nápełniáiąc, rozrywa płynienie wody: Nieiáko obieráiąc raczey przemiánę w powietrze, ániżeli zádawánie sobie gwałtu w przemágániu cięszkością swoią inszą lżeyszą. SolArch 132-133.

gwałt uczynić II (sz. zm.):

– Ktoby gwałt jakiejkolwiek białej głowie uczynił, a o to pozwany był, gardłem ma być karany. DembPrzew 78.
– A ktoryby Pan uczynił gwałt poddáney/ ábo ie o klątwę zá swoy vczynek przypráwił/ od tego wszytká wieś wystáć mogłá/ y do inszego Páná się przeprowádzić [...]. StarPopr 115.
– Lecz on niechciał usłucháć głosu jey/ ále zmogszy ją/ uczynił jey gwałt/ y leżał z nią. BG 2Sm XIII, 14.
– Tám Tytius. Ten był Olbrzymem ták wielkim, że dziewięcioro stay ciáłem swoim, vkładszy się, zástępował. Chcial [!] czásu iednego gwałt vczynić Dyánie; ále zá to strzałámi Apolliná do piekłá wpędzony: y ná tákie karánie zdany iest, że Sępowie nigdy nie przestawáią wyiadáć sercá iego, ktorego záwsze przecie przyrasta. OvOtwWPrzem 161.
– Ioseph Pátryárchá/ kiedy był zpotwarzony od Pániey swoiey/ iákoby iey gwałt chciał uczynić/ był wrzucon do więzienia/ y siedział tám czás niemáły. StarKaz II, 578.

gwałt uczyniony (sz. zm.):

– Gwałt białeygłowié vczyniony/ Stuprum [...] Stuprum reginae intulit [...] Stuprum per vim oblatum volunmtaria morte luit Lucretia. Vis [...] Afferre vim matribus familias [...] Per vim stuprata [...] vide Zgwałcić. Kn 218.
– A gdy staneła y ona bezecnica niewstydliwa namowiona przed vrzędem nárzekáiąc o gwałt sobie vczyniony stánął y ś. Athánazy [...]. WisCzar 52.
– Młode Biało głowy do kupy pozganiano a po uczynionym gwałcie rozsiekano [...]. IntrHist 104-105.
– Gwałt. [...] 2) Schändung der Weiber; Nothzucht [...] 2) violement d'une femme; viol [...] § [...] 2) gwałt białeygłowie uczyniony [...]. T III 438.

gwałt czynić II:

– Ale nie chcieli oni mężowie słucháć głosu jego: przetoż wziąwszy [t]en mąż założnicę swoję wywiodł ją do nich ná dwor: y poználi ją/ á czynili jey gwałt przez cáłą noc/ áż do záránku: á potym puścili ją gdy wschodziłá zorza. BG Sdz XIX, 25-26.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Długo trwáć nie możé/ co mus/ gwałt przemożé. KnAd 160.

– Naleganie częste/ długie/ za gwałt stoi. KnAd 532.

– Vstáwiczność wiéle możé/ i sam gwałt często przémożé. KnAd 1217.

– Gdzié gwałt pánuié. rząd słusz vstępuié. KnAd 237.

Przenośnie

Eleuzis niechaj swoje tajemnice Roczne ukrywa, ale gdzie tęsknice Srogie zadaje miłość wdzięcznym gwałtem, Osobliwym to może wyrzec kształtem.MorszAUtwKuk 259

2. »ciężkie położenie, nagła potrzeba, przymusowa sytuacja, konieczność«

– Gdzieby gwałt był, tedy nam Wielki Kniaź posiłek i obronę [z] zamku przyśle. NiemPam 82-83.
– A przychodziło na myśl, że bodaj i kiedy, nami się w nawiętszem gwałcie wojennem ten błahy naród zastawując. NiemPam 245.
– Nie wątpi J. K. M., że w tym wszytkim dozna jako afektu uprzymego i szczerego, tak i baczenia wielkiego wm. przeciw sobie w takim gwałcie swym [...]. AktaPozn I/1 216.
– Máią wszytkie dosyć dobre Intraty/ ktore powiętszey części przenoszą dobrze wydátki: á zgołá powiádaią iákby Imperium miáło nád 7 millionow Intraty co záprawdę wielka iest bo gdyż ludzie nie są tak tu vciążeni iáko we Włoszech tedy dáią oprocz zwyczáynych podátkow wielkie pomocy gdy ich potrzebá ábo gwałt iáki Pánow własnych wyciąga. BotŁęczRel III 73.
– [...] wiachali w Grodno, w Brześć, w mohylow, z tymi się nasi porozumieli, abyśmy bespieczniej zasług doyśc i potężniey przeciwko tym uniwersałom być mogli obiecawszy im posiłki a oni też nam, przyidzieli gwałt na kogo [...]. MasDiar 113.
– [...] przez swą iednak nie sfornosc y bunty mieysca tego potym niemaiąc namnieyszego gwałtu odesli y sami dali się marnie Nieprzyiacielowi pozycSromotnie [...]. ŻółkPocz 18.
– Pąn Sapiecha iak mu sie iego ludzie z za Wołgi wrocili, niedługo po nas bawił sie w Dymitrowie, Dymitrow porzuciwszy poszedł ku Wołoku. My takze bez wszelakiego gwałtu tylko dla samei niezgody ruszylizmy sie. MarchŚcibHist 120.
– [...] powinna ona wieś albo miasteczko bez wszelakiej wymówki i zwłoki, na taki gwałt zwoławszy się dzwonkiem albo inszym jakimkolwiek ogłoszeniem, bieżeć i imać rozbójniki [...]. AktaKrak II/1 25.
– O nędzna do ciebie/ Gdzieli po Sáltách gromisz zwierz Eurotey/ W cięszkim swym gwałcie wołam y potrzebie. Przybądź y ieśli nietknione twe śrzánki/ W Efezie do tąd/ rátuy swe kochánki. TwarSDaf 119.
– [...] iesli by gwałt y potrzeba była przed potęznym Nplem Oboz umacniac wolno brac formę wałow iaką chciec choc od litery C albo D. NarArch 119.
– I jakoż tedy mam zacząć swą mowę I, tak niegodny, wniść z Tobą w rozmowę? Nie śmiem, choć mię gwałt prawdziwej potrzeby Przyciska, przerzec i otworzyć gęby; Ale śmiem, Panie, bo wiem, ze część ciała Mojego w niebie chwały Twej dostałą. MorszAUtwKuk 224.
– [...] sądzono zá dániem Mándatu Iego Mości Páná Obuchowiczá Woiewodę Smoleńskiego, że niemáiąc żadne[g]o od Moskiewskiey incursiey gwałtu, y máiąc ták wiele do resistentiey dálszey sposobow, Smoleńsk Fortecę poddał, y Dwudziestu sześciu do Sądu z Poselskiey IZby sámey, krom Senatorskiey deputowano IchMościow. LubJMan 139-140.
– Arma felix tenet, in felix parat. Lepiey tedy postánowić przed czásem, áby się każdy poczuwał y wcześnie gotował nie dopiero gdy gwałt każe, czyniąc przy swarách, y mieszáninie, nieprzyiaciel zá tym, nie tak by się porwał, wiedząc o gotowości. FredKon 52-53.
– Iesczesmy nietak z twey łaski wybiegli Anismy tego po tobie postrzegli, Zebys nam w tákim gwałcie y w te trwogi Bronił do siebie miłosierney drogi [...]. OblJasGór 137.
– [...] powinność Opiekuńska y gwałt wielki każe [molestować króla]. DobrPol II, 85.
– Ktoryby się Zamek albo mieysce, bez barzo wielkiego gwałtu y potrzeby poddał; tego Gubernator y Przełożeni Urzędnicy gardłem maią przypłacic. ArtWoj 61.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gwałt ogniowy:

– Poki miłosc, zgoda, czułość posłuszenstwo, za namnieyszą wiadomoscią Niebespieczenstwa iako na gwałt ogniowy z Miłosci ku Oyczyznie na ratunk biezeli. NarArch 35.

a) zwykle w lm »rodzaj robocizny obowiązującej chłopów pańszczyźnianych, polegającej na wykonywaniu dodatkowych prac ponad pańszczyznę, szczególnie w okresie pilnych robót; grupa chłopów, przydzielona do wykonania tego rodzaju pracy«

– A osobno według opisania inwentarza gwałty, tłoki, żyto młocenia, plewidła i żniwa i inne według dawnego zwyczaju ustawy pełnić mają, tudzież drwa nie z dymszczyzny, ale z pańszczyzny zwozić mają. PiotBrań 419.
– Powinność wsi [...] Gwałty obławy. Podczas żniwa gwałtów 3, ile w domu jest, stróżą tylko zostawiwszy, odprawić powinni. Tudzież gwałty do grobel w obławę, ile potrzeba ukaże, na swoich dniach z dymu wychodzić powinni. PiotBrań 419.
– Powinność wsi [...] Gwałty do grobel i obław ile potrzeba, odprawić powinni będą. Tudzież straż nocą na blech, póki zejdzie płótno kolejno z drugimi odprawować powinni. PiotBrań 419.
– Powinność wsi [...] Gwałty do młynów: skakalskiego i brańczyckiego odprawować. Także i na obławę, ile potrzeba ukaże, na swoich dniach chodzić mają. PiotBrań 420.
– Dzrzewa ile potrzeba na dworną potrzebę wypuścić powinni. Gwałty do młynów i do naprawy odprawować powinni. PiotBrań 431.
– [...] uskarża się iz raptularz ieno podał ImX Theolog Inwentarza y że uwolnił poddanych od robocizny, ktora bywała za mnie wCzym wielkie detrimentum znayduie się, nie będzie mogł z pola zebrać dla tak małey powinności Obliguiąc abym przynamnie dwa gwałty przydał. SapADiar 104.
– [...] Iako Dziedzicznemu Panu wolno było sobie Iako chcąc postąpić, Pańszczyznę pro Libita, gwałty y inne wynaydować Intraty [...]. SapADiar 113.

3. »atak, napór, parcie; impet, siła«

– W Cezárauguście w Hiszpániey/ Petrum Augustinum Episcopum Oscanum, broniącego Iezuitow/ y priuilegia onym od stolice Apostolskiey nádánych/ Maleuoli málowáli wiego Infule/ y vbierze Biskupim między Iezuitámi/ ktorych wespoł znim Diabli do piekłá ciągnęli gwałtem wielkim [...]. SzemGrat 129-130.
– O rurkach wojennych tak do morza, jako ziemie dla obronienia parapetów w szturmach i na czoło piechoty, przeciw gwałtom konnych i o inszych dziwnych sztukach [...]. AquaPrax 372.
– A jedni ták/ drudzy ináczey miedzy ludem wołáli. A gdy się nic pewnego dla zgiełku dowiedzieć nie mogł/ rozkazał go wieść do obozu. A gdy był u wschodu/ przydáło się że go práwie żołnierze nieśli dla gwałtu onego ludu. Abowiem wielki lud szedł zá nim w[o]łájąc: Zgładź go. BG Dz XXI, 34-37.
– Pod káżdą dziurą máią być słupiki żelázem okowáne, ná pálec szeroko y dosyć miąszo, áby się od wielkiego gwałtu niepołamáły. UffDekArch III, 19.
– I iáłmużny násze hoyną ręką ná trzy części rozdzielamy/ ná porátowánie ludzi ubogich/ ná ochronienie ludzi Chrześciáńskich od náwáłności iákiey y gwałtu pogáńskiego/ ábo Heretyckiego: y ná pomnożenie chwały Páńskiey/ ábo ozdobę domu iego świętego? StarKaz II, 23.
– Gdy ieno do miásteczká przerzeczonego wchodził/ Kátholicy ktorzy się gwałtowi iego bronili [...] ieno co strzeláć ná iego cháłastrę poczęli/ záraz samemu bluźniercy nos ustrzelili. StarKaz II, 522.
– Gwalt Impetus. SłowPolŁac 18.
– Impetus Gwalt, Nawalnoszcz. SłowPolŁac 74.
– [...] ale oni, ile razy poprzysięgli pokój, tyle razy większemi R. P. uciskali krzywdami i nas do pobożnej swym krzywoprzysięskim gwałtem wyzywali pomsty [...]. AktaKrak II/2 470.
– [...] chcąc bydz całemi od gwałtu y impetu Nieprzyiacielskie[g]o siebie z sąsiady y bliźniemi swemi, aby wcale zachowali y z wolności aby się w niewolą nie wbili. Zbudować na to obronę mogą y umieią. NarArch 1.
– A zatym na one Skoczą Polacy okopy zrobione do szturmu gwałtem [...]. BorzNaw 129.
– Tak i nasz okręt gwałtem uderzony Latał, a każdej kołatał się strony. BorzNaw 194.
– Kto chce woni skosztować nierozkwitłej róży, A gwałtu, rozdzierając pąkowie przyłoży, Raną sobie i krótką uczyni wygodę, Lecz niepowetowaną kwiateczkowi szkodę. ZimBSiel 103.
– Poślednieyszych potym czásow, gdy gwałt ná Oyczyznę był, y potrzebá tego ukázowáła, nigdy tenże moy Dom nie ubliżył usługi, rozrodzony iuż ná rożne podzielony pokolenia. LubJMan 5.
– Co z obu dwoch miar według rády zdrowy, Poniewaz mąmy apparat gotowy, Ciągnie nas wszystkich na gwałt tamtey Strony Preciwko szturmom do Swoiey obrony: To przedsię wziąwszy, ze zawsze mozęmy Traktaty przyiąc, iezli z sił złozęmy. OblJasGór 131v.
– Gdy na Zacynt Booty niebieskie wynidą Gwałty gwałtem odparli z osmdziesiąt utratą Naszyncow [...]. DrobOpow 26.
– Henryk wiesc o tym maiąc w pułnoc gwałt zamierzy Z dział karthanow granatow na Krakow uderzy [...]. DrobOpow 146.
– Tak z imprez tych oboch nieprzyiaciel zrazony nie maiąc sposobu czymby tego powetował na Krola samego wszystkim gwałtem uderzył [...]. HistBun 14v.
– [...] iest to [..] buntownikow Wina kiedy własni a zadney słuszney przyczyny nie maiący Oyczyzny Synowie na własną Matke swoią, Oyczyzne Wolną y spokoyną, nieprzyiacielskiemi gwałtami następuią. SzołHist 14.
– Gwałt [...] gwałtowi ustąpić trzeba. der Gewalt muss man weichen. il faut céder au torrent [...]. T III 438.
– A zátym myślili się wrocić do Indiey, áliści wiátr południowy z takim gwałtem wbił ie ná brzeg że áby nie poginęli, musieli rzuczáć kotwice. TylkStrom 52.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gwałt domowy:

– [...] iuż náiazd postronny zniosłá lecz gwałt domowy iák miarz iey niezbronny/ Ktory Muzy przeyźrzáły nie omylnym okiem/ Zdawna to obiawiáiąc częstem swym wyrokiem [...]. JurkLech A2.

4. »hałas, harmider, huk; nawałnica, zawierucha«

– A iż czystość z trudnością człowiekowi przychodzi; dla tegoż/ gdy się vkaże w oczách ludzkich/ iest iáko filia tonitrui. álbowiem iáko grzmienie gwałtem się wielkim rodzi miedzy obłoki/ á gdy z piorunem wypada/ wypada z łyskáwicą: ták czystość z trudem wielkim/ y vmartwieniem ciáłá nászego się rodzi/ y wielkie podziwienie w oczách ludzkich czyni/ gdy sie vkaże/ iáko nieiáka błyskáwicá. BirkSkar 3.
– Oni [żeglarze] ubieráli z okrętu gdy gwałt przyszedł: a my ubieráymy z dusze ciężarow przeklętych/ towarow piekielnych/ to iest grzeczhow. BirkNiedz 117.
– Do tego, nie do rzeczy, kiedy Dziáłá ná zádzie, gdzie nawiętszy gwałt cierpią słábsze y cieńsze są, niż ná przodku. UffDekArch 5.
– [...] tylko áby iáko powiedziano, choćby słábsze urobione były, iednak im mnieysze są [działa] (káżde według swoiey raty, áby gwałt tym lepiey y częściey wytrzymáć mogło) miąszeysze też y bogátsze w śpiżę były. UffDekArch 11.
– Te Instrumenta mOgą też zázywáne być do krat przy Zamkách álbo Bramách Mieyskich, kiedy do nich cicho y skrycie może przystąpić: bo gdzIe gwałtu potrzebá tám iest strzelba do tego nasposobnieysza. UffDekArch II, 159.
– Przeciw niepogodom y burzliwości Nieba (to iest deszczow wiatrow gwałtow słonca gorącości, zimna y niełaskawości powietrza, gradom Sniegom y innym niewczesnosciam) Wynalezione są budynki [...]. NarArch 1.
– Ty, gdy się rodzisz, do boskiego krzyku W niemym ojcowskim gwałt czynisz języku; Zaś kiedy zorza ustępuje słońcu, Krwawym szkarłatem rudzi się przy końcu; Ty, kiedy słońce nowe świat szeroki Oświeca, krwie twej wylewasz potoki. MorszAUtwKuk 220.
– Bestyie nierozumne, po ziemi złożone Wzdychaiące ryczenia wydaią, wzniesione Maiąc pyski do gory: Krzyk huk y wzdychania Łoskot, gwałt y załobne w sercu narzekania [...]. DrobOpow 11.
– Wicher powstał y gwałt popędliwych wiátrow. AndPiekBoh 50.
– Nad to Matheusza Regulusza Woyta y Sebastiana Modone Burmistrza y inszych Sąmsiadow na Zabicie bili y rubali przez co sie wielki Tumult y Gwałt w Miescie sie stał nie bedąc iescze takiego Nigdy. KomonDziej 127v.

Znaczenia niepewne

1 a. 3:

– Voces linguae Polonicae cum Teutonica communes, item quae sunt à lingua Teutonica derivatae [...] Substantiva [...] Gewalt Gwałt Glantz Glánc [...] WojnaInst 165-168.

2 a. 3:

– Gewalt gwalt/ moc vis. KusWeg E.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1603

Znaczenia

1. »siłą, przemocą, pod przymusem, przy użyciu siły, bezprawia«

– Wielki nie rozum ci pokazują, którzy źrzebce i gwałtem wielkim prędko je chcąc zniewolić, i jednakim sposobem otargiwają, za czem też abo prędko ochromią, abo mu naturę stargają, gdyż im mężniejszy i dowcipniejszy koń, tem się mężniej gwałtowi sprzeciwia [...]. . DorHipTur 75.
– Więc on trzask co tám z lochow wychodził dziurámi/ Zdał sie z dáleká iákby Kuźnicy miechámi Szumiącymi/ swe piece gwałtem rozdymáli/ A kołá obracáiąc młotámi kowáli. RoźOff D.
– Jeśli król pięć jaj gwałtem komu wziąć pozwoli, Słudzy tysiąc kokoszy wydrą poniewoli. SaadiOtwSGul 48.
– [...] naostatek przeklęci dla ufności w sobie, zbrojach, fortecach i fortelach swoich, tak wysoko w zaczętej rebelii postąpili, iż mniemanych panów sobie naobierawszy, pod ochroną ich kościoły katolikom gwałtem brali [...] [kacerze]. DembPrzew 8.
– Gwałt/ aliter. vide Gwałtem. Kn 218.
– Gwałtem gwałtownié/ mocą co odiąć/ vczynić. Per vim actum [...] Per vim lata lex [...] Per potestatem aliquid auferre alicui [...] Vi subigente [...] Violenter [...] Violentiùs [...] Per oppressionem eripere aliquid, alicui [...] Pro postestate aliquid agere [...] Vi act necessitate coactus [...]. Kn 219.
– Mocą/ vide Gwałtem. Kn 420.
– Sprężyná/ prężyná/ laská/ żéláżo [!] zgięte gwałtem/ (iáko w-zegárzé béz wag/ w-kłótkách/ w-zamkách żéláznych) [...] Ferrum vel lignum in contrarium tendens, flexui renitens. Kn 1052.
– [...] Bog do siebie ciągnie człowieká [...] gwałtem iáko ś. Páwłá inszego záś stráchem/ iáko na morzu y ná woynách bywa niektorych miłością y dobrodzieystwy do siebie náwraca. OkolNiebo 79.
– 1447 KAZIMIERZ IV. z Prusy walczył/ w kościelne spráwy gwałtem się wdawał [...]. PruszczKlejn 90.
– Umyślił ją dogonić i gwałtem poimać, Lecz temu ie podołał, bo penejska córa, Wziąwszy do nóg dziewiczych lekkowietrze pióra, Jęla uchodzić przed nim ukwapliwym skokiem. ZimSRoks 16.
– Był tedy Dwor Slachecki nad rzeką blisko poiechało tam kilka czeladzi chcąc się pozywić Chcieli tam cos wziąć Gwałtem. PasPam 90.
– Przysmak taki że by koza wrzeszczała gdy by iey gwałtem wlał. PasPam 166v.
– Czynił ci Arcybiskup te Ceremonie co do iego Urzędu nalezały [...] ale z iakiem Sercem z iaką ochotą? Właśnie kiedy owo Wilka zaprzęgą do pługa y kazą mu gwałtem orać. PasPam 233v.
– A Szwedzi zatym zzywaiac się z tego, Ze niedopieli na Polakach swego, Ani im rzeczy tak poszły iak chcieli, Inszą maniere znowu przedsię wzięli: Tych rzemiesnikow co Kruscze Kopaią Wszytkich z Olkusza gwałtęm záciągaią. OblJasGór 110v.
– Jeśli to nie niewola, gwałtem swoje rzucać dobro dla ustawicznej usługi Królestwa IchMć? SobJListy 167.
– Wozy nam rabują, konie gwałtem biorą, które zostawione za górami, teraz za nami przychodzą. SobJListy 528.
– [...] nim, wesele nastąpić miało, dał znac o tym naszym Podolanom y Krolowi samemu że iest gwałtem przymuszony do wydania Corki za Syna Chmielnickiego, pragnąc aby tego nasi Polacy nie dopuścili. HistBun 24v.
– Bo rzecz dobrowolna ma od naszey woli pochodzić, á to co gwałtem się dzieie od cudzey woli pochodzi. TylkRoz 315.
– Gwałtem mit Gewalt. WojnaLust 189.
– [...] nie mogąc słowy/ y proźbámi miękkimi/ czym więc białeygłowy Natwárdszey kto użyie/ áni dostáć kształtem Zadnym inszym/ iużem chciał przymusić ią gwałtem/ y w cieśni gdzie záskoczyć [...]. TwarSPas 70.
– Tak iuz pewny będąc ze wsząd Dioskorus gwałtem iey pocciwosc chciał odiąc [...]. HistŚwież 23.
– Taran widząc co się stało zamknąwszy się w iednym pokoiu bronic się chciał ale kiedy y tam drzwi wywalono, kazano mu Szpadę odpasac. On rzekł chyba mi ią gwałtem wezmiecie dobrowolnie tego nie uczynie. Usłuchano go tedy i gwałtem odpasano [...]. HistŚwież 227-228.
– [...] ona sama testatur et instigat, ze on swego czasu gwałtem ią sobie zniewoleł. AktaMusz 42.
– A nie grzech że to rzecz iákom powiedział Swięta libae vocis, od Boga daną, tamowáć, y niepráwiedliwey rzeczy się dopominać, y tamtemu gwałtem wydrzyć: á nie iest ze to polityczny rozboy, rzecz cudzą (ná garło nástąpiwszy punktu honoru,) wydzieráć. JabłSkrup 53.
– Była w Rzymie przedniey kondyciy Dama Imieniem Lucretia. W tey się zakochał [...]tus Tarquinius Syn ostatniego krola y Onę w niebytności męża gwałtem w domu jey własnym do swych ządzy zazywszy w ciązy Zostawił. IntrHist 35-36.
– OSTER se dit figurémens pour enlever, ravir, oster l'bonneur à une fille. Depudicare virginem [...] ODEBRAĆ gwałtem pozbawić odebrać wziąć wstyd Pánnie [...]. DanKolaDyk II, 319.
– ENLEVER (Emporter, ravir.) Rapere. PORWAC brać gwałtem przez moc zábrać. DanKolaDyk I, 512.
– VIOL et mieux VIOLEMENT [...] GWAŁCENIE Pánny wstydu gwałtem odebranie gwałt. DanKolaDyk II, 585.
– Tak o sobie smiało y bespiecznie mowić mozesz WKMć, bo cokolwiek w opiekę cokolwiek in fidem tuam devenit, nic przecie áni mocą, áni gwałtem, áni skrycie, áni oczywiście Rzeczpltey odięto nie nie iest. DanOstSwada I, 143.
– Zaden z żołnierzow niech się nieważy nikomu nic gwałtem wydzierać, pod karaniem obieszenia. ArtWoj 137.
– Gwałt. 1) Gewalt; Gewaltthätigkeit [...] 1) infraction, violement, violence, violation, force [...] gwałtem. mit Gewalt. par force; avec violence; de vive force; haut la main; par la force des armes. gwałtem co dostać. mit Gewalt etwas bekommen. ravir, prendre par force [...]. T III 438.
– Widzę ia wielkie łákomstwo przy przeklętey Schizmie wászey/ gdyście do Senatu łákomą Supplikę/ ábo Punktá podáli (stoi to zá wielką Exorbitáncyą; á ieszcze według Páwłá ś. zá báłwochwálską) vpmináiąc się gwałtem wiosek wam nie należytych. BirkRus 3.
– Gwałt [...] Gwáltem gwałtowi się bronić/ Vim vi repellere, Gewalt mit Gewalt vertreiben. [...]. DasHünDict Uu iijv.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

gwałtem wziąć (sz. zm.):

– Pacholik też ieden Boiarzynowi i dącemu z łazni z Zoną i Córką wzioł mu Córkę gwałtem [...]. MasDiar 57.
– [...] czytamy w księgách krolewskich/ że Dawid zpłodził był z cudzołostwá syná/ żonę Uryaszową gwałtem sobie zá żonę wziąwszy. StarKaz II, 385.
– [...] tedy mu Zonę Megarę Creontowę Corkę chciał wziąć, a ze niechciała, gwałtem zamyslał [Licus]. PotPrzyp 5.

gwałtem brać (sz. zm.):

– [...] żona albo curka brali ią gwałtem [...]. MasDiar 55.
– [...] Pan Poniatowski Ludwik z Stadnicko się ozenił w Łancucie wrzkomo ią gwałtem brał [...]. MasDiar 121.
– I często, kiedy ust swych przed mymi umyka, Z tymiż się za szczęśliwym obrotem potyka; I kiedy się swą siłą z rąk moich wydziera, Tym się potężniej wikle i pode mnie wdziera, Białogłowskim folgując zwyczajom w tej mierze, Które wolą dać, kto im gwałtem bierze. MorszAUtwKuk 327.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Mocą gwałtem wypchnąć/ wyrzucić iák żábę z wierszé. KnAd 512.

– Gwałtem wziąć może/ ále dáć nie może. RysProv III, 10.

2. »w dużej liczbie, ilości«

– Nástąpiły gorsze czásy/ ktorych ludzie chytrzy Ráysnerowie/ Rutgierowie/ Breslowie/ Rudolphowie/ ktorzy mieli Menice w Lublinie/ w Poznániu/ w Schowie/ w Bygdoszczy/ po nich Bremerowie ieszcze chytrzszy/ po tych ieszcze naychytrzeyszy Hollándrowie: ktorzy y dzisieyszych czásow mieszkáią z námi/ pieniądze/ monetę dobrą stárą wszystkę posmelcowáli/ reáłow tákże y talerow wiele popsowáli/ ná Czechy/ potroyne/ orciki bez wszelakiey potrzeby ták gwałtem wielkim robili, że zá násze urodzáie/ przez długi czás/ talerow/ áni czerwonych złotych dobrych/ tanich/ dostátkiem wPaństwie nászym mieć nie moglismy [...]. GostSpos 1, 3.
– Tam zás Kędy się ano te mieszáią Roty, co gwałtem bluznią y wołáią Michał Archanyoł Sam Millera wspiera Ktory się ze wszech sił pod mur wydziera Trzyma go w Srogim Marsowych Kul grádzie, Gasi w nim ogięn, Lod mu w Serce Kładzie [...]. OblJasGór 164v.
– Są iedni co przez kryski pospolite Gwałtem honory biorą známienite [...]. KochProżnLir 33.

3. »stanowczo, usilnie, natrętnie; koniecznie, za wszelką cenę«

– Dziś gdy przeminiął oddawna wiek złoty, Gdzie ludzie gwałtem nie chcą lubić cnoty, Gdzie pojrzysz, z kramów papier a czernidło Dobrze nie woła na nas jak bydło [...]. GrochWiersze 247.
– Y wy poydziecie ná Zydy/ iáko się tych dyspens contra ius commune, tam Ciuile, quam Canonicum, domagáć gwałtem będziecie [...]. BirkEgz 22.
– Zaczym fałsz iakis uczynieli Miezcanie Cra[owscy] zesię do kupowania zięmskich maiętnosci gwałtęm bez wstrętu wszeliakiego wdzieraią. TrepNekLib 14.
– Z garścią swych y to ránnych, choć iuż woyská áni. Okrętow nie widzieli, posiłkow nie mieli, Bronili się, y poddác gwałtem się niechcieli [...]. CorMorszACyd 171.
– Mogę umrzeć, á świeżo wziętego u ludzi Mniemania o mym sercu tá smierć nie ostudzi, Rzeką tylko kochał się statecznie w Xymenie, Wolał umrzeć niż pátrzać ná iey záiątrzenie; Sam się poddał nieszczęściu, ktore wszytką siłą, Przeciw niemu zbroiło gwáłtem iego miłą. CorMorszACyd 181.
– Pięknemi postać okrywszy przymioty Wszystkich ciągnęła gości do ochoty, Różne każdemu dając k sobie wnęty Rozdawała nam na talerz pasztety, pieczone ptastwa, bażanty krajała Radość - a gwałtem jeść nam rozkazała. BorzNaw 152.
– Nie zmilczę więcej! Serce co pr[ęcej] Gwałtem się ból swój odkryć napiera I wyrzec śmiele, Jak cierpi wiele, Bo wie, że się na prędki odjazd zbiera. MorszAUtwKuk 305.
– A Sladkowski zas [...] gwałtęm mię ciągnął do Panny Sladkowskiey. PasPam 219v.
– Oni iuz w mawiaią gwałtem że iuzes deklarowała piią za zdrowie. PasPam 224.
– Pospolitego ruszenia wszyscy gwałtem się napierają, którego się dwór boi; i tak zginiemy dlatego. SobJListy 206.
– Czego chcesz gwałtem; trzeba się napierać. PotSyl 16.
– Tosz gdy mu sługa sygnet z palca zdziera, Y worek z woskiem nastoł sędziompoda, Ze własny iego wszytkich stanie zgoda. Klęka ten, choc go ieszcze nikt nie musi, gwałtem chce przysiądz [...]. PotSyl 57.
– Ale Kambises, zle wrociwszy z drogi, iakby naswiecie iusz nie było ludzi Gwałtem woiowac, napierasię zBogi [...]. PotSyl 110.
– Woysko kwarciane usłyszawszy o owym hałasie (:załobni będąc ze Ich tak przez Kampanię daremną niszczono) gwałtem do związku chcieli iść, gdyby Ich byli Hetmani wielką pracą od tego nie odwiedli [...]. OtwFDzieje 18.
– Nuż teras Niemcy [...] sobie wszystkę práwie chlubę światá gwałtem przypisuią [...] Toż y insze Narody czynią milczeniem nászym ochwacone [...]. DembWyw 8.

4. »pospiesznie, raptownie, nagle«

– Vczyniwszy wrzask y gwałtem za woławszy podzmy podzmy wysli zIzby prosto naLubne mieysce ][...]. ŻółkPocz 30.
– Piię bárzo/ tęgo/ léię w-się. Ingurgito in me merum auariter, faucibus plenis [...] Péłnię 2. Duszkiem [...] Gwałtem piię. Ductim inuergo in me liquores [...]. Kn 696.
– Ale ze dopiero nalupiwszy sie pieniedzy ze Sliachty isz ab A[nn]o 1629 gwaltem towary wyprzedawał [...]. TrepNekLib 51.
– Pić ią [wodę ciepliczną] nie wskok/ áni gwałtem/ to iest iednym tchem/ ále powoley/ ábÿ się nie morduiąc/ y pot z ciáłá nie rzucał/ y żołądek do miáry co raź [!] większy powoley się zuczał/ y sposabiał. PetrJWod 32-33.
– Często też iednym gwałtem y rázem chorobá odeyść nie może/ lepiey ią łamáć/ rozdzieliwszy ná nię swoie szturmy. PetrJWod 36.
– Ale ty przyjaciela za moim wyrokiem Otrzymałeś nie gwałtem, nie szalonym krokiem, Lecz miluchno i snadno. ZimSRoks 21.
– Wodá ma przyrodzenie zimne y wilgotne/ dla tegoż bez przewarzánia człowiek niezwyczáyny nábywa złych wilgotności/ flegmy/ wiátrow/ puchliny/ á zwłaszczá/ gdyby się kto z pragnienia y gwałtem nápił. HercBan 7.
– Więc gdy już koniec przyszedł obiadowi, Gdy słudzy z stołu sprzątnęli domowi I wszytkie sprzęty przed nami zebrano, Wina na ten plac gwałtem nalewano Z rozkazania pana [...]. BorzNaw 88.
– Sama ziemia drżała, Gdym wielkim gwałtem z kwiecia opadała! BorzNaw 190.
– Wspoł Adonis myśliwiec Bogiem iest názwány, Ktory był od dzikiego wieprzá rozszárpány Kłem gniewliwym ná puszczy; y ták poległ gwałtem. DamKuligKról 204.
– [...] jednak gwałtem osobę Cesarską musiał reprezentować y postawiono przed nim incarcerowanego Osmana Zeby na niego ferował Sentencyą [...]. IntrHist 135.
– Przeciwnym sposobem przy utrzymywaney zewnętrzney gorącości trafia się, że ospa w wielkim gwałtem na wierzch się sypie [...]. BeimJelMed 64.

5. »naporem, parciem, impetem«

– Wálę/ item. Wáli co wiátr/ wodá/ rzeká/ gwałtem porywa/ biérzé/ niésié/ sypié. [...] Ruit [...] Mare permotum ventis ruit intùs arenam. Versit [...]. Kn 1222.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1606-1608

Znaczenia

»wołanie o pomoc w nagłej sytuacji, w niebezpieczeństwie, zagrożeniu«

– On zaraz gwałtu zawołał na chłopy, którzy pobliż w ogrodach robili. NiemPam 130.
– Gwałt [...] Gwałtu wołáć Fidem publicam postulare: Deûm & hominum fidem implorare [...]. Kn 218.
– Poydę gwałtu záwołám ná drugie sąsiády [...]. NędzBied 6 nlb.
– Interjectionum significationes. Abnuentis: ut au au. Auxilium implorantis: ut rátá, gwałtu! WojnaInst 113.
– INTERIECTIONES [...] Gwałtu! gewalt! WojnaLust 195.
– Tak iuz pewny będąc ze wsząd Dioskurus gwałtem iey pocciwosc chciał odiąc, ale ona co miała thu wołac poczęła Gwałtu gore, gwałtu złodzieie, tak ze Sąsiedzi słysząc to, co zywo się do iey Domu zbiegli [...]. HistŚwież 23.
– Dáią tám leki chłopy odmienne, Y po łopácie w piece wsadzaią, Duszno im áże gwałtu wołáią [...]. CompMed 414.
– CLAMEUR [...] WOŁANIE gwałtu, krzyk wzywaiąc pomocy i ratunku publicznego przeciwko gwałtowi. DanKolaDyk I, 312.
– Gwałt [...] gwałtu! rata! Gewalt! rettet! à l'aide! au meurtre; haro [...]. T III 438.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1627

Znaczenia

»wołanie o pomoc w nagłej sytuacji, w niebezpieczeństwie, zagrożeniu«

– Sko: Odday ze z dobrą wolą bo cie tu zabiie Choc o ciebie kłopotu wielkiego uzyie Matys: Gwałt dla Boga towarzysze niedaycie zabiiac Podziekuie wam wszytkim tylko mnie nie daycie [...]. KodKon 121.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1606-1608

Znaczenia

1. »przemocą, siłą«

– Sczambura Tymko te flinte w lesie, że mu ią niechciał przedać ani pożyczyć, na gwałt mu ią wydarł z rąk iego w lesie. AktaMusz 66.

2. »wobec niebezpieczeństwa, zagrożenia; w nagłej potrzebie«

– W tym na zamku na gwałt uderzą we wszytkie dzwony, których jest do sta. NiemPam 70.
– Drudzy dopiero się z onego huku i na gwałt dzwonienia ze snu porywali. NiemPam 76.
– [...] za radą Pukińskiego idąc obrócił się do Budziwiszek pod Wilno rozumiejąc że tam mogł co przemieszkać nieznacznie, i lekarstwo zażyć, bo też był w Warszawie zarobił na nie przyDworze, ale potym wszyscy wiedzieli otym, bo w mil kilka od klecka pod koreliczami załamał się na Serweczy rzece z karetą, że aż na gwałt zbito chłopy i tak ledwo ratowali. MasDiar 132.
– [...] márynarze [...] skoro wiátry uderzą/ á morze pocznie się od wáłow nádymáć/ wszyscy bieżą iáko ná gwałt/ rátá wszyscy wołáią zgodnym sercem [...]. BirkNiedz 256.
– Tak nam ten dzien zszedł nocezmy niespokoiną mieli, bo wszędzie po Cerkwiach po basztach na gwałt dzwoniono, ognie okrutne gorzały, tak ze u nas było widzieć, ze na ziemi szpilkę znalazłby był. MarchŚcibHist 31.
– Ná gwałt vdérzyć/ záwołáć. v. Gwałt. Kn 443.
– A Pan Pietkiewicz rzekł, zem strzelił, posłyszawszy taki hałas spistoletu, uczyniłem dlia tego, aby kazdy tym prędzei iak na gwałt do koni się miał [...]. VorLetSkarb 244.
– Przyszły [okręty] w Mieście nagwałt biią w dzwony w bębny lud się sypie na bulwark. PasPam 69.
– Ze tam wczymsi zbytkowali na gwałt uderzono na sieczono kilku nastu. PasPam 151.
– [...] nasi do Miasta wpadli y trwogę w nim uczynili wielką, bo y Popi sami na gwałt we Dzwony bili zwoływaiąc Pospolstwo do Buntow na Naszych, ale im do tego nie przyszło, bo tam zaraz nasi nie mało hultaystwa w pień wyciowszy bunty uspokoili. HistBun 4.
– [...] usłyszawszy dzwon kościelny na gwałt bijący, powinni wszyscy na ratunek przybywać [do ognia]. DziałTWilkKutrz 190.
– [...] iam usłyszawszy dzwonienie, zawołałem na towarzystwo, ktore w izbie było: podzmy bo zadzwonieli na gwałt [...]. AktaMusz 67.
– [...] w skarbie niemasz nervum belli; fortecy żadney, arsenały bez artyleryi, wołamy dopiero zewsząd na gwałt, składamy seymiki y seymy aby na nich podatki składać, za nie żeby woysko zaciągać [...]. LeszczStGłos 9.
– [...] bo ieżeli káżdemu wolno na gwałt uderzyć kiedy gore, toć y Krol nie może czekáć kadencyi Seymu, żeby swoiey własney nie miał zażyć władzy na ratunek Oyczyzny y siebie samego. LeszczStGłos 94.
– TINTER [...] DZWONIC we dzwon w iedną tylko stronę iák ná gwałt álbo ná znák iáki. DanKolaDyk II, 538.
– Gwałt [...] na gwałt zawołać. Gewalt schreyen. haroder; crier au meutre; crier haro sur qu. na gwałt uderzyć. die Sturm-Glocke lauten. fonner le tocsin [...]. T III 438.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1612

Znaczenia

1. »siłą, przemocą, bezprawiem; wbrew woli; w odniesieniu do kobiety: na skutek zmuszenia siłą do odbycia stosunku seksualnego«

– Pierwszy był miedzy nimi/ ten z ktorego byłá Minerwá Apolliná przez gwałt vrodziłá. RoźOff C2.
– [...] náwetby też y śmierć podiąć/ ná co byłá przyszłá Zuzánna: á v Rzymian Lukrecya/ ktora postradawszy przez gwałt krolewski cnoty/ woláła uczciwie od swych rąk zginąć/ niźli w tákim obelżeniu ná świecie żyć. PetrSEk 19.
– Nuż iákie pomsty były na cudzołożniki/ gdy dla żony zgwałconey/ y przez gwałt zámordowáney iednego Lewity/ wysieczono wszytko pokolenie Beniámin/ ná 25. tysięcy męzów do boiu. BirkNiedz 28.
– [...] gdy onę [pannę Syrinx] gonieniem áże do Ládoná rzeki zápędził [leśny bóg], áby przez gwałt czystości nie vtráciłá, Náiádek siostr swoich prosiłá o obronę. OvOtwWPrzem 40.
– Onąż się znowu Nimfą sstawa/ Przestáiąc ná posłudze dwu nog: lecz nie śmiáłá Przecię mowić/ boiąc się by nie záryczáłá Krowim głosem. A wszákże przez gwałt się przymusza/ Y z stráchem zaniedbánych słow/ mowić pokusza. OvOtwWPrzem 44.
– [...] álbo extra ordinem dobrowolnie sobie obieráłá tákich ktorzyby zupełną władzę mieli corrigendi mores, iáko byli Draco, Solon, Lucyrgus, álbo to przez gwałt kto otrzymał/ y Pánem się uczynił/ iáko August, ktory opánowawszy Rzym potentiae securus dedit jura, queis pace et Principe vterentur. OpalŁRoz G1.
– [...] wielki ogniste Elementu[m] [w] podziemnych Lochach przez gwałt zatrzymane iako morze wybiia się [...]. HerbOr 613.
– Fryderyk przed gwałt nie chce od siebie puśćić Gotfreda. BorzNaw 100 marg.
– Táki obyczay we Fráncyey ludzi wielkich, y godnością fortuną Znácznych Znosić, ná Zmyślawszy ná nich, y vprZądszy sobie rożne suspicye, to Z niemi do Bástiliey, to ich przez zdrádę y gwałt zprzątáć. LubJMan 83.
– Zamilkła na to, y tylko westchnęła Nędzna Renata, nim mowic poczęła; Iednak westchnięnia, y Perły wilgotne, Ktore wypaść chciały Y ktore sama miłość wyciskała Przes gwałt w powiekach mokrych utulała. OblJasGór 57v.
– [...] niechciała wydawać żáłości Ani z weyrzęnia, áni ze wnętrzności Przez gwałt w pogodę czoło ubierała, Przes gwałt w wesele smutek odmieniała [...]. OblJasGór 60v.
– Znowusię Szwędzi [!] doSzturmu gotuią, Y Lepsze Sczęście sobie obiecuią, Przes gwałt Vpádłą wspieráiąc Nádzieię [...]. OblJasGór 97.
– [...] zjechać tu z obozu na początek komisji musiałem, gzie mię przez gwałt marszałkiem sadów tutecznych i komisji obrali. SobJListy 192.
– Nasi iednak tego bynaymniey nie słuchali ale funduiąc się na Haydamackim słowie, Żydów przez gwałt z Zamku wypędzili [...]. HistBun 3.
– A gdy się Báráchiasz zbrániał, niechcącego Przez gwałt vczynił Krolem Páństwá Indyiskiego [...]. DamKuligKról 270.
– Czemu rzecz przez gwałt nie iest dobrowolna? Niedobrowolnie náprzykład kto kogo uderza, gdy kto mocnieyszy rękę iego wziąwszy kogo nią biie. Bo rzecz dobrowolna ma od naszey woli pochodzić, á to co gwáłtem się dzieie od cudzey woli pochodzi. TylkRoz 315.
– [...] w któréj kaplicy malowany jest po wszystkich ścianach Universale extremum Judicium, na odgłos trąb ciał powstających na sąd Boży; cudowna sztuka jakiéj równa być nie może: jedne ciała wstały, drugie wstają, trzecie wstać gotują się i niby przez gwałt dobywają się [...]. ZawiszaPam 89.
– Ustá też trzebá przez gwałt otworzyć dla wolnieyszego oddechu [...]. CompMed 115.
– [...] kogozby do serdeczney kompassyi nie poruszył [żal] y nie wycisnął łez przez gwałt? RzewKor 10.
– [...] Szwedzi obstąpiwszy Szopę z Kawaleryą swoią przez Gwałt Stanisława Leszczyńskiego Wojewodę Poznańskiego Kazali obierać Krolem [...]. OtwFDzieje 129-130.
– [...] Lubo ten ze mię bol dokuczał Iednak przez gwałt wstałem [...]. SapADiar 114.

2. »szybko, raptownie, nagle; będąc w nagłej potrzebie«

– Pogodne dni oświeca z ciepłem iásne słońce A ziemiá śniezney zbywa iak przez gwałt opończe [...] KochProżnLir 9.
– A dnia wczorajszego pewnie by był wszystkie stracił [Lubomirski] wozy i część niemałą wojska; ale że armistycjum stanęło, trudno było co zacząć. Jeśli tedy nie tej nie sprawimy kampanii, sama temu będzie winna Warszawa, której się przez gwałt nagłego chciało pokoju [...]. SobJListy 129.
– W kilka dni potym posłał Król Fleminga z Saskim Woyskiem ktory przystąpiwszy przez gwałt resztę Woyska Litewskiego [...] zwiiał. OtwFDzieje 46-47.

3. »w wyniku ataku«

– [...] Wszędzie pałali śmiertelnym żelazem Właśni dwaj bracia - a w pięknej dzielności Spojeni będąc ogniwem miłości, Niemal za ręce ująwszy się obie Przez nieprzyjaciół rum sprawują sobie, A już się żadną miarą nie uśmierzą, Aż w tabor z szlachtą odważnie uderzą. Gdzie siła powiat krakowski potężnie I sendomirski dosyć czynił mężnie, Radomski także, gdyż tak pracowali, Aż część taboru przez gwałt rozerwali. BorzNaw 121.
– [...] Iuz zawsze miewał [król szwedzki Gustaw], w Polscze swoie spiegi. I po dziś dzięn ma, táki iest ostrozny, Wie iák was zewsząd nieprzyiáciel rozny, Sciska, wie iák się w koronie mieszácie, Wie, iák do obron potęgi nie macie: Coz daley mowic? iezli to niebędzie? Iesli was tylko przez gwałt nie osiędzie. OblJasGór 8.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1601-1620

Znaczenia

»wielka ilość lub liczba czegoś«

– [.] Pod zamkiem Czerni z dobytkámi nád Dnieprem wielki gwałt [.] BielDiar Aiijjv.
– [...] ledwie ktoren ziemię dopadnie, to go wnet na szablach moskwa rozniosą ktorych tam było gwałt [...]. MasDiar 93v.
– [...] podź do dworu Cesárskiego/ podź do gádziny owey szkodliwey: czego w ták głownym mieście/ á iescze Pogáńskim/ gwałt koniecznie práwie było [...]. WargRzym 24.
– [...] strzelby wielkiey y małey do 200. dźiał w tym zamku/ spádánych wielkich 50. hakownic gwałt/ kul do dźiał nieźliczona rzecz żeláznych [...]. OpisSmol A2.
– Dział do trzechset oprocz inszey Strzelby prochow. kul dostatek żywności gwałt. niechcieli się oblezency wdawac w zadne traktaty. ŻółkPocz 15.
– Kárthágińczykowie, gdy bárzo wielki gwałt żołnierzow cudzoziemskich v nich rosł, á nie mieli zkąd im żołd płácić, obwołáć dáli: Iż iesliby kto z miesczan/ ábo ktorykolwiek obywátel/ miał iáką táką przyczynę poimáć/ y wziąć pod swą moc/ bądź galerę/ bądź iákie osoby prywatne/ áby się pisał do regestru. PetrSEk 32.
– GDy Woyská Páńskie nástępowáły gwałtem wielkim ná morze czerwone/ nie mogły się odzierżeć wody w brzegách swoich/ podniozszy się iáko dwie ścienie wysoko bárzo/ y drogę ludowi Bożemu vczyniły. BirkOboz 18.
– Niechay kto odliczy gwałt niezliczony pieniędzy/ nic podobnego nie dokaże temu/ ktory duszę iednę zbáwi. BirkOboz 61.
– W tym ogniu wszytkim pogorzało y ludu gwałt pobito niemało. MarchŚcibHist 31v.
– Gwałt czégo/ vide Wiéle czégo. Kn 219.
– Artykuły Seimikowe dopiro mi przyszły ktore przepisa[ne] posyłam WMMP. Gwałt tego nakładli ale cosz rzecz musielismy populo wygadzac y pozwolic siła y oni pozwolili. OpalKListy 41.
– Czemusz mnie podobniey uskramiac się nisz WMci? Expensa snadz wielka iakosz y ia ią baczę. Frącymeru gwałt. Piniądze na lada błazenstwa lecą do Krakowa coraz. OpalKListy 448.
– Przykłádow tego mamy gwałt w Historyách; ále osobliwie w Pismie świętym czytamy/ iáko Izmáel z nałoznice Agár/ Izáákowi práwdziwemu synowi Abráhámowemu z Sary żony własney zpłodzonemu/ nigdy nie był przychylny? StarKaz II, 606.
– Powracaiąc Bol. Krzywousty z woyny ruski y pomorski scesliwie odprawioney iachał przes iedne pusczą w ktorey gwałt turow było [...]. HerbOr 117.
– Wszytko o Panu Bogu Pacioreczki w ręku Vstawicznie y Xiąszką y Zywoty Swiętych Zktorych o iako mało tych przykładow biorą Ktoremi Swiętemi czynią znałem takowego Co pacierzy gwałt mowieł á odrwieł Kozdego [...]. OpalKSat 32.
– Czy im ma wystarczyc zołd á oni swoy zywot I zbytek zasadzieli na Samym łupierstwie Gdy nie stanie zapłaty drze chłopy potrzeba Cebrami wino noszą Sobole sie kurzą Srebra gwałt y na stole y na Koniech wszedzie [...]. OpalKSat 64v.
– Lec wracąm sie do dobrych miedzy ktoremi sie Namnozeło slachty gwałt nowey y niepewney. OpalKSat 123v.
– Iak noc nastąpiła naprowadzili dział Mozdzerzow piechoty gwałt [..]. PoczOdlPam 29.
– [...] iusz d[o]syc złego gwałt było yiest [...]. PoczOdlPam 48.
– Nietylko z powinności Vrzędow moich, nietylko zá Listem od Collegi, imieniem Krolá Iego Mości do mnie pisánym, ále choćby to niebyło, gwałt, y Tátárow bliskość to ná mnie wycisnęłá. LubJMan 124.
– Trupa lezy gwałt. PasPam 60.
– Głuchych gwałt na robiono bo owe bliskie pod Armaty podsadzanie Causavit że ow huk y srogi impet szkodził słuchowi. PasPam 105v.
– Proiectow było gwałt narzucono y w Warszawie y w Woysku. PasPam 197v.
– P. Bóg wie, z jaką reputacją skończym tę kampanię. Pisać byłaby siła: plotek gwałt, fakcyj różnych; ale teraz niepodobna, bom się tu jeszcze cale nie obaczył. SobJListy 67.
– [...] Musułman od ognia gwałtu uciszony srodze wewnątrz udręczon by Hodyniec wkniei trcinianey [...] wszędzie się napiera [...]. DrobOpow 20.
– Budynki zamkowe nie opisują się specifice [...] Gdzie, jako się przy każdej z osobna rzeczy dołożyło, jako jest gwałt starzyzny i na ruinę wiele się zaniosło, tak consequenter teraz większe ruiny nastąpić by musiały [...]. InwPuck 103.
– Dołoznie Daulet o wszytko pytany, Powie gdzie zboycy maią przechowanie, Iako tam przystęp ledwo doiechany, Iako maią gwałt złota niesłychanie [...]. PotSyl 91.
– Ziemia iest żyżna/ osobliwie w ryż obfitá/ ma gwałt Ieleni/ Słoniow/ Nosorożcow/ Małp/ álbo kotow mlorskich. ListRzym A.
– Czemu wiele spác szkodzi? Tácy zwykli dostáwáć ociężáłości, bo w nich się gwáłt rodzi flegmy, álbowiem we snie zátrzymuią się wilgotności ktore ná iawie odchodzą. TylkRoz 285.
– [...] tam Gubernator nas w Miescie potkał y prosił do Siebie na Noc Pałacyk większy Gubernatorom nalezący splendide w nich barzo wkozdym pokoiu obito y Namiot Zwierciadeł Obrazow gwałt [...]. SobTDzien 37.
– W tychże polách Elizeyskich zástánę chudych Derbiszow gwałt. AndPiekBoh 36.
– Z obu stron kaplicy chory fladrowanych porfirowych marmurów it. d; srebra gwałt it. d [...]. ZawiszaPam 89.
– Drugi podjazd z p. rotmistrzem Piłsudzkim, gwałt miał zdobyczy i towarzyszów dwóch pancernych pana Ogińskiego przyprowadził: Staszkiewicza i Pacewicza. ZawiszaPam 122.
– Do Tylży do jp. hetmana przyjechałem, gdziem napaści i inuidii na się gwałt znalazł i impostur. ZawiszaPam 131.
– Tym czásem ná głos krzyczącego, tłumem się ludzie zeszli, y gdy myślą o iego saluowaniu, miękkich betow, y gwałt pościeli nanieśli tą pod nim wszystko mieysce wysłali, zpuścił się z wielkim stráchem na nię młodzian [...]. NiesKor II 73.
– Gwałt [...] 3) Menge, Haufen [...] 3) multitude, grande quantité [...] 3) gwałt w tey nauce błedow [!] [...]. T III 438.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

ekspr. gwałt Boży:

– LIszki też tám bywáły kędym dobrze wiedział/ Tom ia wziął konew wody/ á ná drzewiem siedział. Práwie około Gromnic/ gdy náwiększe mrozy/ Com ia tego poławiał ustáwnie gwałt Boży. NowSow A3.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Choć ludzi jest gwałt a o człowieka czasem trudno. PasPam 249v.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

GWAŁT

GWAŁTEM

GWAŁTU

GWAŁT I

NA GWAŁT

PRZEZ GWAŁT

GWAŁT II