ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Notowany w słownikach:
SStp (wolnie, wolno), SXVI (wolnie, wolno; korpus), Kn (wolnie, wolno), T (wolnie, wolno), L (wolnie, wolno; pod: wolnić; XVI-XVIII), SWil (wolnie, wolno), SW (wolnie, wolno), SJP (wolnie, wolno)

Formy gramatyczne

stopień równy

					wolnie
					wolno

stopień wyższy

wolniej

stopień najwyższy

najwolniej

Znaczenia

1. »zgodnie ze swoją wolą; dobrowolnie«

– Wy teraz, im dalej, tym nas nędzniej podejmując, ciasnem chowaniem dręczycie ludzie uczciwe, którzyśmy tu wolnie do was przyjechali. NiemPam 243-244.
– Wolności imię bierzemy miasto tego/ co dobrowolnie się dzieje. Bo kto co czyni dobrowolnie/ wolnie y z wolnością czyni: w ktorym wyrozumieniu bydlętá y zwierzętá nieme/ y dzieci wolney wolności vżywać mowiemy [...]. PetrSEt 210b.
– Wolno [...] 3) frey, in Freyheit. [...] librement, en liberté. [...] wolniey teraz z sobą żyią. T III 2599.
– Wolnie, adv. frey. librement, franchement. § wolnie mowi. T III 2599.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

wolno obierający:

– [...] iáko tam ktoś szczęśliwość wolno obieraiącego Krolestwa nad cięszką przenosząc sukcessyą, rzekł: Conferre ad securitatem Imperantium & obtemperantium constantiam, Regem per omnes eligi, bonos namq; malosvè elegerint, non aliis, sed sibi imputari, et sine murmure quemq; laturi. DanOstSwada 13.

wolnie obrany:

– KROL PAN, iáko wolnie obrány, iáko obowiązány Práwy, iáko ná tychże Praw dotrzymánie obligowany przysięgą, bez czego y Pánemby bydź nie mogł; ták przestrzegáć powinien, áby wniczym tymże nie vbliżył Práwom [...]. LubJMan 1.

Związki frazeologiczne

wolno siedzieć:

– wolno siedzieć. nach seiner Gemächlichkeit sitzen. avoir les coudées franches. T III 2599.

Przenośnie

[Słońce] chociaż też od wschodu Słońcá ku zachodowi, z niebem swoim bywa porywáne, iednak też potężnie y wolnie bieg swoy własny odpráwuie sprzeciwny zapędowi niebá [...].OvOtwWPrzem 56

a) »nie będąc uwięzionym«

– Bo Jeremiasz jeszcze wolno chodził między ludem/ y jeszcze go było nie wsádzono do więzienia. BG Jr 37, 4.
– Vpátruy/ iż wiele ludzi potępiono zá ieden grzech; á ty wolno máiąc ich wiele zostáłáś. OkolNiebo 88.
– Krolu niechay się tam gdzie twá panuie władza, Zbrodniá, y mężoboystwo, wolno nie przechádza. CorMorszACyd 141.
– Kazalimu tedy czwartego dnia potym winiść wolno zpod warty. PasPam 76.
– A tak za daniem akordu Arnolf Sztembok z Bilalbem generałem w kupie ludzi circiter ośmi tysięcy (bo ich było siła w oblężeniu namarło) poddali się, którzy wolnie do Malborka wypusczeni i konwojem obwarowani, tamże przyszli. JemPam 265.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

puścić kogoś wolno (sz. zm.):

– Y tak z nich piechotę uczyniono y wolno do krola puszczono. PasPam 200.
– [...] Krol dobywszy Warszawy radził z Senatorami co miał czynic z temi Szwedami ktorzy się mu poddali czy ich zostawic przy słowie y puscic wolno czy też zatrzymac do czasu pod uczciwą strażą? HistBun 41.

b) »nie będąc niewolnikiem«

– Ludzie wolno zrodziwszy się nie mogą srogiego tyráństwá cierpieć. StarKaz 397.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

wolnie urodzony:

– Czyto iuż, y vnas w Polszcze Tyberyana tempora, że nie wolno pisáć, nie wolno posłáć, nie wolno wszędzie, ále ná koniec y w Domu mowić? Iest záprawdę pożáłowáć czego, y wolnie Vrodzoney Szlachty vmysłom westchnąć, żesmy tych doczekali czásow. LubJMan 122.

2. »swobodnie; bez przeszkód«

– Z Warszawy, rozumiem, że Wć tam miewasz wiadomości, jako już pospolite ruszenia podstąpiły pod Warszawę, jaka konfuzja, jako żaden mówić wolnie nie śmie i jako się panu poznańskiemu odprzysiąc kazano. SobJListy 342.
– Bezpiecznieysza iest teraz Pánná niż Mężátka. Corká wolniey powie żárt/ ániżeli Mátká. ŁączZwier B3.
– Nie mowiłá Sará: Wierę mnie zámyka Abráhám, on wolno pátrza, á ia w-Domu siedzę. MłodzKaz I, 109.
– [...] nie száfował wolnie Pan nász oczemá, choć też co blisko było nie widział, zpuszczone záwsze powieki, oko nákryte [...]. MłodzKaz III, 287.
– [Kochankowie] przysiegli sobie ze pewnie mieli się pobrac po Smierci Starca [męża kobiety], y w tę nadzieię, ieszcze wolniey z sobą grzeszeli [...]. HistŚwież 422.
– [Przełożona klasztoru] przydała iey [zakonnicy] iedne Mniszkę rozkazuie iey aby ią dobrze na oku miała y zęby uniey w celli sypiała, bardzo to y ią y Czarta ubodło ze niemogli z sobą tak wolno przy inney Mniszce konwersowac [...]. HistŚwież 499.
– Wolno [...] 4) gemächlich, auf eine leichte, bequeme Art; ohne Zwang, mit Musse. [...] 4) au large, à l'aise, aisément; avec une liberté d'esprit; sans peine, sans gêne. [...] wolniey na pokoyu przypadaią myśli. T III 2599.

3. »o przepływie powietrza: bez przeszkód«

– Więc y zimne tákowe budynki bywáią, bo wiátr názbyt wolno po izbách chodzi, y dlatego czasem multiplicantur niepotrzebuie okná. NaukaBud B3v.
– Cegła wypalona tákże y wapno máią w sobie zgęstłe solowáte humory, te wolniey przez oddech wychodzą kiedy zá láty cegła y wapno nieco zmiękczeie, álbo náwilgotnieie y w sáletrę się powoli zrástáią [...]. TylkRoz 96.
– [...] chrapliwie mowią gdy komu kátar zpádnie w gárdło, bo przeszkadza áby wiátr od płuc idący wolnie przechodzić mogł. TylkRoz 207.

4. »słabo, lekko, delikatnie«

– Wolno [...] 5) gemach, gelind, nach und nach [...] lentement, doucement; peu à peu; pas à pas; sans violence. [...] wiatr teraz wolniey wieie. T III 2599.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

wolno ciepły (sz. zm.):

– Ciépło wolne/ Ciépły wolno/ vide Létni 1. Kn 81.
– [...] chory rzezwieyszym będzie y bezpiecznieyszym, kiedy go przed czwartym dniem do łóżka nie przymusisz, raczey według woli iego w wolno ciepłey iżbie siedzieć mu pozwolisz. BeimJelMed 65.
– Wolnociepły. laulicht. tiéde. § wolnociepła woda. T III 2600.

a) »luźno«

– Wolno/ nié tęgo/ słábo. Laxè constringere: remisse, solutè ligare [...]. Kn 1280.
– Wolno [...] 1) locker, nicht straf, nicht gespannt. [...] 1) d'une maniére relâchée, qui n'est pas bien tenduë ou bandée.. [...] 1) łuk wolno, nie tęgo, słabo napięty. T III 2599.

b) »luźno, wygodnie«

– Wolno [...] 2) geraum, nicht enge [...] largement, sans étre pressé ou serré. [...] w tych trzewikach wolno chodzić; wolno tu chodzę. T III 2599.

5. »powoli«

– Stali chwilę dragonowie [...] rozumiejąc iż to rajtarowie (bo mniemali iż wszystko wojsko polskie minęło), a zatem i wesoło ich czekali. Jednakże skoro jeno postrzegli, te sześć chorągwi Elearskie były, zaraz ku miastu obrócili i mogliby ujść do miasta [...] ale iż wolno, lubo w nadzieję charakterów (jak i o nich sława była), lubo siły swej [...] ustępowali, dogonili ich Elearowie. DembPrzew 63.
– Pomáłu/ lékko/ polékku/ powoli/ wolno. Paulatim omnia crescunt [...] Aquae paulatim addito [...] Pomáłu stąpay/ nástępuiész mi ná pięty. Kn 767.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

(wariant I):
– Namyśl się wolno/ á spiészno czyń. KnAd 1008.
(wariant II):
– wolno sobie namyśl a prętko czyń. T III 2599.

Znaczenia niepewne

4 lub 5:

– Gdy Sery robić będą, áby iáko naywolniey przy ogniu zágrzewano ná twarog, áby się nie skrupił, do tego też zbytnie zagrzewánie szkodzi tłustości twarozney, áby w gorącą nie wchodziłá Serwatkę, á ták ser musiałby być iáłowy. HaurEk 33.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1618

Znaczenia

»można, godzi się, jest dozwolone«

– [Niektórzy] wolą w vstáwicznym nierządzie/ y w nierządnym porubstwie żyć/ niźli się podddáć pod iárzmo małżeńskie/ á zwłaszczá tám gdzie nie wolno wiele żon mieć/ áni wolno rozwodow czynić. PetrSEk 55.
– Coż was do ták hániebnego grzechu przywiodło Zydowie? to/ iż niewiemy kędy się nam podział Moyzesz [...] iuzże to wám wolno będzie bałwániská stáwiáć/ gdy Moyzeszá nie obáczycie? BirkNiedz 156.
– Ani to z rozumem się zgadza/ áni z Bogiem/ ani z żadnym práwem/ żeby wolniey było mężowi występowáć/ niżli żenie. StarPopr 70.
– [...] pomocnikow dla lepszego ćwiczenia młodzi/ náuczycielow/ bądź swieckich bądź zakonnych/ onym przydáwáć ták wolno iest/ iáko káżdemu Biskupowi wszkołách Dyecyzyey swey sobie podległych. SzemGrat 119.
– Godnié [...] nié godzi się żadnemu wniść iédno boso/ nié iést godno ábo godna rzécz/ nié iést wolno/ dozwolono. Kn 199.
– Chce [Weweli], żeby mu to Książę tu nagrodził wiadome prace jego [...] Ja [mówi książę] że żadnych ze skarbu pieniędzy tu nie mam, własnej oprócz szkatuły [...] będę zatym u ciebie słusznie wymówiony. Dług ten pokaż, komu chcesz. Wolno wezyrowi, wolno by i samemu nawet cesarzowi [...]. TwarSLegK 209.
– O wolne wychodzenie z Dworu powiedzieli [urzędnicy rosyjscy] ze dnia iutrzeyszego Dwor otworzą y wszytkim będzie wolno chodzic kupczyc handlowac. PiasRel 53.
– [...] ieźeliby ktory z rozrzutnieyszych chćiał záźywáć w tey wypráwie Proporcow, przytym Rzędow Srebrnych, Rządźikow, álbo śiedzeń háftowánych, y szat iedwabnych, álbo droźszych futer, nie będźie tego wolno záźywáć, pod sądem Woyskowym o rospuszczenie porządku woiennego [...]. FredKon 49.
– Ze się wolno y o niepodobne rzeczy pokusić probowalismy szczęscia podpadalismy często szwedzi tez do nas wychodzili. PasPam 62.
– Przypomniec sobie wolno iak nąm cięszka była rzecz od Stąpic delicyiey. PasPam 138.
– A mnie iednemu wolno tam przystąpić? Powięm wolno. PasPam 181.
– Słuzy z Woiewodą Ruskim tam go wolno szukac kto chce. PasPam 183.
– Czego zas Czarnecki pod ten czas dokazował, y iak Szweda czwiczył, doczytać się wolno niżey. HistBun 35v.
– Tedy ten Franciszek albo raczy ci ludzie zobopolnie sie wyrzekają, iże nic na sie ani na dziatki, także i na krewnych swoich nie zostawują, ale sobie obiedwie stronie pod zieloną rózgą zdają i litkupem potwierdzają. Który to kupiec wolnie mu będzie przedać albo racze[j] darować i na swój pożytek obrócić. ActScabVet 129.
– [Korwin] Zbroię oddał Mársowi, że mu pomogł w zwádzie, Pierścień sobie ná pálec, znák honoru kłádzie. Odtąd wolno nikomu nie bywało w Rzymie, Pierścieniá miec złotego chybá kto go zdeymie. PotPocz 146.
– [...] za coż nie ma bydź wolno Rzeczypospolitey prolongować czas [pełnienia urzędu] in favorem takiego [zasłużonego ministra], do drugich sześciu lat [...]. LeszczStGłos 42.
– [...] ieżeli memu chłopu byłoby wolno przenieść się do sąmsiada, mógłbym się zapewne spodziewać, że cudzy chłop przy takiey powszechney wolności, przyidzie do mnie na iego mieysce. LeszczStGłos 104.
– Wolno było Absolutowi Bogu dla prerogatywy Macierzyństwa przyszłego Chrystusa excypować NN. Maryą dekretem Swoim przedwiecznym od woli Adamowey przewiniaiącey. BystrzInfGeogr A4v.
– Płacze niewczas Betsabe, straconego Mężá, [...] Już nie żyie Uryasz, wydany ná iatki, Bierze DAWID po zmarłym obciążone spadki. Bierz Krolu pokić wolno, ciesz się podarunkiem, Wydartym, oddasz z czasem cudze z basarunkiem. DrużZbiór 99.
– O tey bytności Króla w Szwecyi wolno czytać obszerniey Stanisława Łubieńskiego Biskupa Płockiego. ŁubHist 72.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

niech mi będzie wolno coś zrobić (sz. zm.):

– Ogrodzie wdzięczny, niech mi wolno będzie Przechadzki dziś po tobie zażyć i z swoimi Smutkami twe uciechy w jednym zmieszać rzędzie I zażyć wczasu pod cieniami twymi. MorszAUtwKuk 22.
– Podawa Tomasz Pánu kondycyie, niech mi wolno będzie szperáć, i inqwizycyią czynić ná rękę Páńską. MłodzKaz I, 32.
– [...] niech mi będzie wolno czasowi folguiąc Starszych solâ Veneratione poczcić [...]. DanOstSwada II, 80.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Wolno dupce/ w swoiey cháłupce. RysProv 6.

– Więm że mi przy niewinnosci zadne niezaszkodzą Impostury Iuzem to powiedział przypierwszey Audyencyiey że wolno kurcie y Na Bożą mękę szczekać. PasPam 144v-145.

– Wolno do Piekłá/ by chciał o połnocy/ Otworem stoi/ tá przeklęta mocy. RysProv 85.

– Im ci co wolniey/ tym się staw dolniey. RysProv 30.

(wariant I):
– Niécoć wolno pátrz/ lécz co przystoyno. KnAd 562.
(wariant II):
– nie pátrz coć wolno; lecz coć przystoyno. ErnHand 310.
(wariant III):
– Nie coć wolno patrz, lecz co przystoyno. FlorTriling 123.

– Wolno było nié obiécowáć/ obiécawszy nié wolno odwołáć. KnAd 1255.

– Co wolno/ to niésmáczno. KnAd 100.

– Wolno w Polszcze jako kto chce. PotFraszBrück II 371.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Odsyłacze

Patrz: NIEWOLNO, WOLNY, WOLEN, *NIEWOLNY, NIEWOLEN.

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

WOLNIE, WOLNO

WOLNIE, WOLNO