ESJP XVII i XVIII wieku

Notowanie w słownikach

Słowniki notują

Formy gramatyczne

stopień równy

lp	M.	m		bliski
		ż		bliska
		n		bliskie
	D.	m		bliskiego
		ż		bliskiej
		n		bliskiego
	C.	m		bliskiemu
		ż		bliskiej
		n		bliskiemu
	B.	m	nżyw	bliski
			żyw	bliskiego
		ż		bliską
		n		bliskie
	N.	m		bliskim
				bliskiem
		ż		bliską
		n		bliskim
	Ms.	m		bliskim
				bliskiem
		ż		bliskiej
		n		bliskim
				bliskiem
	W.	n		bliskie
lm	M.	mos		bliscy
		nmos		bliskie
	D.			bliskich
	C.			bliskim
	B.	mos		bliskich
		nmos		bliskie
	N.			bliskimi

stopień wyższy

lp	M.	m		bliższy
		ż		bliższa
	D.	m		bliższego
		ż		bliższej
		n		bliższego
	B.	m	żyw	bliższego
			nżyw	bliższy
		ż		bliższą
		n		bliższe
	N.	m		bliższym
				bliższem
		ż		bliższą
	Ms.	m		bliższym
lm	M.	mos		bliżsi
		nmos		bliższe
	D.			bliższych
	C.			bliższym
	B.	mos		bliższych
		nmos		bliższe
	N.			bliższymi
				bliższemi

stopień najwyższy

lp	M.	m		najbliższy
				nabliższy
		ż		najbliższa
				nabliższa
		n		najbliższe
				nabliższe
	D.	m		najbliższego
				nabliższego
		ż		najbliższej
				nabliższej
	B.	m	żyw	najbliższego
				nabliższego
		ż		najbliższą
				nabliższą
	Ms.	ż		najbliższej
				nabliższej
lm	M.	mos		najbliżsi
	D.			najbliższych
	N.			najbliższymi
				nabliższymi
	Ms.			najbliższych

odmiana niezłożona

lp	D.	m albo n			bliska
	C.	m albo n			blisku

Znaczenia

1. o przestrzeni

a) »znajdujący się w niewielkiej odległości, niedaleki, sąsiedni, okoliczny«

– Ták w rozdrażnionem własnie widziem byku/ Ktorego miłość bodzie zazdrościwa: Ogromnie ryczy y z onego ryku Ná więtszy się gniew i siłę zdobywa. Y gdy o bliskiem wie społmiłośniku/ Rogi o twárde dęby wyostrzywa. TasKochGoff 180-181.
– A Gdy byli opodal od domu Michásowego/ tedy mężowie, ktorzy mieszkali w domiech bliskich domu Michásowego/ zebrawszy się gonili Syny Dán. BG Sdz 18, 22.
– Bliski/ miéyscem. Propinquus [...]. Propinquum praedium. [...] Vicinus alicui. Proximus alicui, vel ab aliquo, post aliquem. Kn 35.
– A máiąc czynić ofiárę Iowiszowi, posłał [Kadmus] towárzysze, dla czerpánia wody, z bliskiego Marsowego stoku: ktorzy od srogiego Smoká tam mieszkáiącego, pokąsáni y pomordowáni byli. OvOtwWPrzem 101.
– [...] mają wolność młyn budować na najbliższej strudze przy wsi [...]. OpisKról 450.
– Mieszczánin záś káżdy y Przedmieszczánin, iako są naybliżsi vczestnicy tey fortecy, z domu co Rok da funt prochu, y dwa funty Ołowiu, do Cekauzu (żyd záś káżdy, tyle dwoie). FredKon 57.
– Chowanski [...] uszedł piechota zas wszystka mało co naruszona oprocz owych kilku set narazie wyciętych została zywcem a było ich 18000 Poszli tedy do bliskiey brzeziny y zasiecz uczynili. PasPam 97-97v.
– Dwie liniie mogą bydż sobie co raz bliższe, á nigdy się w kupę nie zeydą, áni przetną. SolGeom I 228.
– W rok tąż brámą przy bembnieniu wszystkie z miásta wyprowádził Dzieci ná pagorek bliski y tam znikneli. ChmielAteny II 252.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bliski sąsiad:

– Nuże teraz/ piię do was/ á proszę zá to całe towárzystwo/ á osobliwie/ zá bliskiego Sąsiádá waszego. PolPar 37.
– Rzecze krol do Oboznego koronnego Chełmskiego Waszec tam bliski Sąmsiad co to za sprawa. PasPam 284v.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

(wariant I):
– Lepszy sąsiád bliski/ niźli Brát dáleki. RysProv E2.
(wariant II):
– Przyjacielá twego/ y przyjacielá Ojcá twego/ nie opuszczaj: á do domu brátá twego nie wchodź w dzień utrapienia twego. Bo lepszy sąsiad bliski/ niż brát dáleki. BG Prz 27, 10.

od przysł.: Bliższa ciału koszula.

(wariant I):
– Bliższa koszulá niż kábat. RysProv I, 5.
(wariant II):
– Bliższa koszulá niż kaftan. KnAd 26.
(wariant III):
– Koszulá bliższa niż Káftan. ErnHand 459.

– Kto bliski Kościołá/ ten ostátni do kościołá. RysProv VII, 9.

– Dálékie rzéczy vpátruiemy/ á bliskich nié widziemy. KnAd 141.

b) zwykle w st. wyższym »krótki«

– Zywność też wszystkim rzeczom idzie z ziemie/ bądź to bliższym sposobem/ iako owoce/ śliwy/ iábłka/ orzechy/ kasztany: bądź dalszym/ iáko żyto: bądź iescze dalszym/ iako mięso. PetrSEk 4.
– Y stáło się/ Gdy wypuścił Fáráo lud/ że nie prowádził ich Bog drogą ziemie Filistyńskiey/ chociaż bliższa byłá/ bo mowił Bog/ by snadź nie żáłował lud gdyby ujrzał przeciw sobie wojnę/ y nie wrocił się do Egiptu. BG Wj 13, 17.
– Tegoz dnia z podziwieniem naszych oraz y drzewo ieno co ociosane z wiorow na budowanie gotuiąc, a drudzy zaraz wzręby stawiaiąc cztery izby ze wszyckim procz pr[z]ykrycia, piecow a okien, y ganek na gurze dla blizszego przeyscia miedzy mieszkaniem JEo Mci Pana Woiewodzicowym y JMP Kamienieckiego zbudowali. PiasRel 36v.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bliższa droga:

– [...] á że ná Bohu żadnych Porohow iáko ná Dnieprze nie masz, snádniey á niemal bliższą drogą niźli Dnieprem, z samey Tureckiey ziemi, áż do Báltyckiego Morzá státki chodzićby mogły. FredKon 113.
– Prawda to, że to jest bliższa droga, ale niecnotliwie zła i tylko na konnego albo na pieszego. SobJListy 597.

2. o czasie

a) »w niedalekim odstępie czasowym«

– Korzeń ma bydź kopány, gdy Słońce y Mars w znáku niebieskim, Lwie. A miesiąc, iesliże też nie w tym, tedy w bliskich, to iest, w Ráku, ábo w Pánnie będzie. SyrZiel 401.
– Bliski czasem. [...] Vicinus [...] Vicina ad pariendu[m]. Kn 35.

b) »mający wkrótce nastąpić«

– Jako żórawie, kiedy bliską zimę czują, Z krzykiem ku morzu lecą: tak Polacy naszy, Przy hetmanie szli z chęcią w one smutne czasy. GrochWiersze 139.
– [...] X. Skárgá/ Iáná Kázimierzá syná K.I.M. ręką swą ochrzcił/ gdy śmierć bliska nie dopuszczáłá chrztu dáley odłożyć. BirkSkar 23.
– Umilkni przed obliczem Pánującego PANA; gdyż bliski jest dzień PAński: bo PAn zgotował ofiárę/ y poświęcił wezwane swoje. BG So 1, 7.
– Jáko spráwiedliwość jest ku żywotowi: ták/ kto náśláduje złości bliski jest śmierci. BG Prz 11, 19.
– W szukaniu piniedzy, ita meDeus, nulla per me mora alec to samiednostaine wszystkich zdanieze przed S. Janem bliskim y Contractami iego dostac piniedzy, tak rzesisty Summy impossibile. OpalKListy 64.
– Widząc Daulet, ze trudno przysc, do sprawy, Z ostatkiem woyska do Persiey spieszy, bo bliszsza nisz smierć, ucieczka poprawy. PotSyl 102.
– Doszły mie dwa Listy od ImPana Szella przez Poczte ktury oznaymuie iz JPan Sołłohub Został Marszałkiem Tryb. GłłWXL donosi oraz o dwuch aktoratach nayblisżych w sprawie Siestrzana mego Z kompetytorami. SapADiar 65.
– Gdy w gorączce wielkiey będzie záwsze uryna czerwona zápalona á potym nagle odmieni się w białą znáczy bliskie szaleństwo. VadeMed 14.

Związki frazeologiczne

być bliskim dołu;
być bliskim grobu;
być bliskim trumny:

– śmierci ábo grobu bliski. Occiduus. Kn .

c) »niedawny, niedawno miniony«

– Dawnieysze to rzeczy, niechay bliższe godzi mi się wspomnieć, co Dziad moy czynił dla Rzeczypospolitey, y dla przysługi S.pámięci Oyca Krola I.Mci osobliwie pod Moskiewskie, Inflandskie Expeditie, Orszakámi niemáłymi ludzi stáwiáiąc, Corągwie, Pułki, własnym kosztem záciągnione, ná usługę tego Krolá. I.Mci y Rzeczypospolitey posyłáiąc. LubJMan 5.
– [...] ieszcze chłodna rosa Bliskiey nocy pod same ścigáłá niebiosa. ClaudUstHist 151.

3. o relacji pokrewieństwa

– Bliski powinowáctwem/ v. Powinowáty. Kn 35.
– Támze kuminy Bliskiey rodziny/ Y zkrewnione wioski. Nákoło stoią Bliskością swoią Własny ogrod Włoski. KochProżnLir 194.
– Bliski. [...] 2) nah, verwandt. [...] proche, qui touche qu. de bien près, en parlant des parens. T III 57.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

bliski krewny;
bliski pokrewny:

– Niszczą Polskę naszą zbyteczne emulacyje, którymi i bliscy krewni bliskich krewnych swoich rujnują [...] a dla ciągnienia niepotrzebnie zaczętej wspaniałości alegoryi potem i pracowicie od rodziców nabyte dostatki wyciągają marnie. DobraDuchRzecz 78.
– Ten Zupełną wszystkich państw possesyą objoł, lubo Maciey miał bliszszego krewnego, Woyciecha Rodzonego brata, a Gubernatora na ten czas Hiszpańskiey niderlandyi. IntrHist 252.
– Na stype zaproszonych gosci, wielka frequentia stawiła się, ktorzi się w stołowei izbie nie zmiescili, (a było stołow przigotowanych duzych Pięc) w ddrugiei izbie, a zwłascza naibliszy pokrewni, iako ode mnie uproszeni gospodarze, siedzieli. VorLetSkarb 232.

bliskie pokrewieństwo:

– [...] wyprawił był król [...] Gałeckiego [...] z oswiadczeniem, że zostawszy Krolem Polskim, nietylko ex nexu vicinitatis, ale zobowiązku pokrewieństwa bardzo bliskiego, iako ofiaruie Szwedowi przyiazń swoię. OtwFDzieje 19-20.

4. »ściśle z kimś związany uczuciami, poglądami; także będący wyrazem takiego związku: serdeczny, miły«

– [...] bliższy przecie swoy/ niż cudzy/ zwłaszczá gdy ták/ czásem y lepiey zapłáci/ niż Cudzoziemiec. StarPopr 143.
– Ale teraz w Chrystusie JEzusie wy ktorzyście niekiedy byli dálekimi/ stáliście się bliskimi przez krew Chrystusowę. BG Ef 2, 13.
– BLiski jest PAn wszystkim ktorzy go wzywáją: wszystkim ktorzy go wzywáją w prawdzie. BG Ps 145, 18.
– Bądźcie jáko on filozof Aristippus, o ktorym jeden Mąż Uczony świádczy, iż wielką przyjaźń wiodąc z Aeschinem Orátorem, przydáło się mu, że się z nim pogniewał, jáko to często miedzy nabliższymi y naymilszymi Przyjaciołmi bywa. GdacPan 93.
– Przypowieść ci iest, ále mądra: z dworem iák z ogniem, nie bądź od niego oddalony/ ále nie bárzo bliski. MłodzKaz IV, 435.
– Miłym dziatkom y blizkim przyiaciołom moim w roznych chorobach y cięzkich przypadkach zostaiącym, dodawałem wszelakim staraniem moim pomocy, a naymilszey Matki moiey Oyczyzny nie będę ratował w tak ciezkiey y Srogiey zostaiącey niemocy? SzołHist 12.

Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa

– Bliszszy sobie káżdy niż drugiemu. KnAd 26.

5. o stosunku prawnym

a) »mający pierwszeństwo dziedziczenia«

– Zważywszy, że bliższy jest dziedzicem Kasper pierwszego małżeństwa, bo tylko był jeden syn, aniżeli po wtórnych żonach, tedy nie chcący czynić prawo uszewskie ciężkości duszy nieboszczyka Wawrzyńca pędziwiatra tak ich rozporządziło: co ociec święty pamięci oddał, kożde za swoje trzymaj. ActScabVet 155.
– [...] Henryk osmy Elzbietę źle spłodzoną od Krolestwá oddalił, nabliższa bylá Korony Angielskiey Márya, y ták ią tytułował Krol Fráncuski, y pieczętowáłá się nie tylko sz[k]ockim, ále y Angielskim herbem [...] TylkStrom 7.

b) »mający prawo pierwokupu, pierwszeństwo otrzymania prebendy lub dzierżawy«

– Jezdził ze mną tenze strij moy X. Opat, y brat starszy na on czas starosta stobnicky (ktorą dzierzawę wtym roku Ociec iemu spuscieł za dobrowolnem ustąpieniem moiem gdy zem ia z wielu miar iei beł bliszszy) więcy zaciągac przijacioł sam P. Podskarbi zakazał beł. OssJŻyw 42v.
– Przy tymże prawie warują sobie obadwa bracia, Wojciech i Jan Warcholikowie, iż jeżeliby pomieniony Wojciech Wąs te dziedzictwo, które mu oni pod zieloną różdżką oddają, mieli komu inszemu [sprzedać], do tego żadnego prawa nie mającemu jakimkolwiek sposobem do tych dóbr interessującym się, tedy najbliższy do odkupienia pomieniony Wojciech, i Jan Warcholikowie mieliby odkupić. ActScabVet 144.
– [...] aiesli by sie Kapłąn trafił z Domu y Rodzaiu Wiecorkow aby bliszy był tey Praebendy, Zapiszem Akt Mieyskich zawarowano, przy ktorym Ogrodzie Nazwanym Sobkowskim Dom Nowy Roku 1681 dla Manssiey Praebendarzow X. Fundator zbudował. KomonDziej 187.

6. »podobny«

– Pierwszy [piołyn], który Grekowie Seriphium zowią: A ten iest prawdziwy Piołyn zamorski Dioskoridow, ktory Cyprysowi bárzo iest podobny. Drugi, pospolitemu bliski, lecz liścia bielszego: zapáchu bárzo przykrego: smáku gorzkiego. SyrZiel 358.
– Jako miąższy tenor najcięższemu basowi najbliższy, najcięższemu tenorowi najmieższy alt, najcięższemu altowi najmięższy dyszkant. OstrorMyślTur 41.
– Bog wszechmogący dał nam byt/ á byt nie táki iáki dał [...] nie rozumny[m] bydlętom. Lecz byt żywy/ rozumny/ Aniołom bliski. BujnDroga 357.

7. »uważny, spostrzegawczy, bystry«

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Podhasła

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

Znaczenia

»w niewielkiej odległości«

– BirkNiedz 33.
– Ujrzę go/ ále nie teraz: oglądam go/ ále nie z bliská: wynidzie gwiazdá z Jákobá/ y powstánie laská z Jzráelá/ y pobije Książętá Moábskie/ y wytráci wszystkie Syny Setowe. BG Lb 24, 17.
– MerkPol 87.
– Lecz to pewnieysza, ze ia tęn Łep tobie Vtnę, Kasz zaras trumnę robic sobie W tym się Szermierską pod Kogoś szańczuie Sztuką, y rozne sztychy wynayduie, To Kroku umknie, to wnet znowu z bliska, Rapir do Koła pioronowy ciska. OblJasGór 162v.
– PotFraszBrück II 207.

Ustabilizowane połączenia wyrazowe

tak z bliska, jak i z daleka;
z daleka i z bliska;
z bliska lub z daleka:

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Formy gramatyczne

Najwcześniejsze poświadczenie:

1639-1643

Znaczenia

»blisko, w pobliżu, w sąsiedztwie«

– Nie było w tej mierze [w kwestii znajomości realiów życia w Ingolstadzie] bieglejszych i po blisku mięszkających niemieckich grafów baronów. ŁugowPodr 206.
– APTEKA DOMOWA To iest sposoby robienia osobliwszych lekarstw, ktore każdy w domu łatwo sobie zrobić może zwłaszcza gdy Apteki po blisku niemasz. VadeMed 257.

Więcej cytatów w Korpusie Barokowym

Informacja o "ciasteczkach" i przetwarzaniu danych osobowych

BLISKI

Z BLISKA

PO BLISKU