– Namiot i stancy[ja] rotmistrza: a szopa rotmistrzowska [...] Stancyja porucznika: a namiot. NarArch 168.

– Wystawuję tu figurę irregularną pod literą A fortecy realnej. NarArch 140.

– Obiecadło Czarne - Fran[cuskiej] maniery, Obiecadło Czerwone zFreytaka olan[derskiej] maniery. NarArch 18.

– Miedzy ławami do ktore[go] Cirkułu nalezą liczbą opisałem przy obiecadle. NarArch 110.

– Fig. 39 opisane obiecadło Tabuli od wielkie[go] wału az do konca czarno dopisywano y wielkich y małych liter od a asz do o. NarArch 67.

– Nieprzyiaciel będzie rozumiał ze rog bulwerku będziesz chciał oderwac [...] y tu się odkopie absztychem łamanym wałem. NarArch 133.

– O absztychach albo odcięciach lubo oderznięciach fortece ieszcze nizey [...] Nauka będzie. NarArch 114.

– Dlatego oni [cudzoziemcy] czynią to wielkie przestrzenstwo Alarm placu zeby przed mocno następuiącym na oboz Nieprz[yjacie]lem mogli się odrzynac albo iako zową absztychować. NarArch 109.

– Wszytkie area Wału y Przywałkow wszytkich złączywszy additią; Uczynić Summę iednę, ktora będzie Areą Całej Przerznięcia Fortecy Wałow miarą stop radice quadra[tam]. NarArch 55.

– Zeby nie stawiac Obozu w zapadłym mieyscu [...] boby wiatr nie przewiewał Obozu y aeru zdrowego powietrza połozenie mieysca to nie miałoby. NarArch 99.

– Tą Irregularną figurą Miast y zamkow accomoduiących się mieyscu w Holandiey y po cudzych Ziemiach iest barzo wiele. NarArch 5.

– Aby umiał budowac [inżynier] rozne Machinatie [...] takze aqueducty, przewody wod na gurę. NarArch 80.

– Między rauelinami rogowemi a Rauelinami Cortinowemi place będą rowne[go] gruntu [...] ktory plac alarmplacem, iakoby wolnym placem nazywaią. NarArch 85.

– Alarm tesz plac [...] albo wolny plac. NarArch 87.

– Zadney Fortece ieszcze doskonale sporządzoney, ktoreby miały Raueliny wszędzie przed Kortynami Hornuerki, Alarmplace drogi zakryte y zas sowite rowy drugie [...] nie mamy nigdzie zgoła. NarArch 46.

– Agdÿ za wynalezieniem prochu y strzelbÿ przez wielkie[g]o Filozopha y Alchimistę mnicha iedne[g]o [...] wyszły działa. NarArch 3.

– W ieden rząd pokoie zakładaią [...] to iest iednę stronę dla samego Pana pokoie trzy z alkierzykiem. NarArch 147.

– Takze do teyze woienney nauki nalezą ogniste roboty [...] robienie prochow rac wiencow ognistych Takze nauka około dział y armaty rozney co wszytko nalezy do Artoleriey. NarArch 165.

– Strzelby iako bandoletow pistoletow Muszkiecikow ptaszynek ianczarek pułhaczkow etc. roznych sztuk 200. NarArch 154.

– Aprosza, to jest szcie rowem ku nieprzyjacielowi, podeszcie. NarArch 16.

– Te aprosza pospolicie tak daleko poczynaią się iako może z rusznice dosiąc do Miasta. NarArch 123.

– W tey tedy figurze masz wyrazone profile w perspectiwie na ktorą stronę y iako są sypane te wały aproszowe. NarArch 125.

– Architekt Militaris Ingenierem Nazwany. NarArch 79.

– Ingenier (albo) architect militarij ktory Mistrzem iest zakładania fortece, a ten ma bydz y Mathematyk. NarArch 39.

– Nie tylko w budynkach pałacow Architektorowie Ale w namnieyszym domku ciesla buduiąc tego przestrzega, iakoby y fundament tego budynku y wierzch iego szedł prosto. NarArch 61.

– Architectura Militaris to iest Budownictwo Woienne Albo Obwarowanie Zamkow Miast y mieysc roznych. NarArch 1.

– Wszytkie area [!] Wału y Przywałkow wszytkich złączywszy additią; Uczynić summę iednę, ktora będzie Areą Całey Przerznięcia Fortecy Wałow miarą stop radice quadra[tam]. NarArch 55.

– Złączywszy w iedną Summę z Areą same[go] przywałku będzie całe[go] Przywałku Area z ławką za Rowem przy drodze zakrytey. NarArch 54.

– Bulwerk od bulwerka barzo rossadził [inżynier] [...] zaczem dla swey odległości musiałby się Armatą wielką to iest działmi bronic. NarArch 77.

– Ma tesz bydz Ingienier dobrym Artolerystą, zeby się znał na działach. NarArch 80.

– Artylerem Ma tesz bydz Ingienier dobrym Artolerystą, zeby się znał na działach według miary gęby y miązszosci działa a długosci. NarArch 80.

– Co się nayduie nad regiestrz w tabuli arytmetyczney: AG Przeciąg flanku zupełny. NarArch 13.

– Ma tesz ieszcze umieć Ingenier Astronomią [...] aby wiedział pod ktorym Horizontem niebieskim ktorą fortece albo oboz stanowi, pod ktorym aspectem Nieba y iego skutkom przyległe. NarArch 80.

– Kiedy się stare iakie Miasto [...] ma fortificować. To naprzod trzeba wszytkie kąty przez Instrument, albo przez Compas albo przez Astrolabium wziąc. NarArch 50.

– Wzmiankę czyniłem w Regule Generalney, ktore Regule Generales we wszytkim z rozumem maią bydz uzywane, a attendowane. NarArch 50.

– W Bramie tesz samey maią bydz postawione mozdzierze y działka babami nazwane; glotami łancuchami szrotami etc. nabite. NarArch 146.

– Gdyby się Rpta nie w Pałace bogate [...] fundowała, ani w delitiach uciech Bachusowych sposabiała Niestałaby się ruina straszna y obrzydłe spustoszenie Rptey Oyczyzny naszey. NarArch 36.

– Drugi Podkop przez mokrą Ziemię błotnistą lub bagnistą zaczym przez Pompy y Smoki ma bydz wprzod woda wyssana. NarArch 131.

– Isz bulwerk od bulwerku barzo rozsadził, dlatego isz tylko dał cztery bulwerki zpolgonami na 80 y kilka prętow. NarArch 77.

– Ta bowiem teraz forteca Ani napełnieniem Rowu y zasypaniem (przez ktoryby na wał wypaść mogł) bo iest barzo szeroki, y od bulwerku do Bulwerku biią nieprzypuszczaiąc [...] Ani podkopem y Miną [...] dobyta bydź może. NarArch 4.

– Dach ma bydz niski [...] na quadrat albo okrągło banią kształtną, obity blachą ołowianą Miedzianą lub Mosiądzową. NarArch 141.

– Barteczka ciesielska y stelmaska do naprawy taczek rydlow etc. NarArch 149.

– Terminy nazwisk do Fortificatij nalezących [...] Batteria albo wał pod działo albo wygurowanie. NarArch 16.

– Terminy nazwisk do Fortificatij nalezących [...] Bolwert, albo cały Bastion, baszta albo narożnik. NarArch 16.

– Poligon to słowko zwyczayne Ingenierskie znaczy odległosc linii od rogu do rogu bulwerku drugiego od pola do pola po polsku kładę nazywając odległosc baszty sypaney od drugiey takieyze y wszędzie odległością nazywam. NarArch 157.

– Terminy nazwisk do Fortificatij nalezących [...] Bolwert, albo cały Bastion, baszta albo narożnik. NarArch 16.

– Bazary z iednę stronę kupieckich kramow z drugą stronę Targowy y Szynkowy bazar. To iedna cała Połać. NarArch 100.

– W stawianiu Sałaszow przestrzegac potrzeba kozdemu czterech rzeczy Pierwsza aby staynie nakonie przy drugiey stainie drugiego Towarzysza nie budował, bo by się konie pąchały y bestwiły. NarArch 105.

– Dla obrony y ochrony Całosci wszytkiey Rptey nad Fortece dobrze warowną, munitią armatą y ludzmi opatrzoną Niemasz nic pozytecznieysze[g]o y bespiecznieysze[g]o. NarArch 34.

– Naprzod ma Ingenier ziachawszy z kilką chorągwi dla bespieczenstwa ludzi albo z Całym Pułkiem dobrym zCognoscowac mieysce. NarArch 113.

– Obrony wszelkie oblężonych dobywane bywaią [...] przez wymorzenie głodem, morem, bezwodziem, gdy odięta będzie, albo niedostatkiem kul, prochow. NarArch 123.

– Dach [...] wolno y białą blachą obic ale nietrwała rzecz. NarArch 141.

– Pale albo sztakiety [...] wzwysz rowno z wałem dolnym aby były, a wszerz albo w hrub iako drzewio [!] bierwiona budynkowego, co hrabsze to lepsze. NarArch 134.

– Te pale we srzodku wiązaniem uięte w ramy a do brzegu bierwionami wwiązane. NarArch 92.

– Pale we dwa we 3 albo 4 rzędy maią bydz bite, ieden podle drugie[go] mocno spoione, y bierwionami z wierzchu zwiazane. NarArch 91.

– Osobliwie Ciesielskiego naczynia iako [...] topory bindasy Siekiery rozmaite Piły ręczne [...] ktore naczynia maią bydz zamkowe y zawsze w zamku maią zostawac. NarArch 153.

– Dach [...] wolno y białą blachą obic ale nietrwała rzecz. NarArch 141.

– Wielki w tym błąd ludzi pospolitych, ktorzy lada wałmistrza co wał kopie albo co trochę rozmiaru umie [...] Indzienierem nazywaią. NarArch 79.

– Grunt y mieysca do stanowienia obozow, aby niebył Mokry kleiowaty błotnistÿ, ani tesz piaszczysty. NarArch 99.

– Iesli tey Bateryi boki otworzone bez przywałkow, tedy koniecznie albo przywałkiem albo koszami maią bydz zamknione. NarArch 126.

– Prowadzę linią te Poligonową zlinią bokową w rowny kąt. Isz bÿ do kąta fortece realney przy flanku przypadła na gradus 90. NarArch 86.

– Za przywałkiem nad rowem droga zostanie od 6 asz do 8" stop[ni], ktora broni, aby Przywałek w row nie spadł. NarArch 54.

– Bulwerk bulwerku bronic moze ręczną strzelbą bez zbytniego uzywania dział. NarArch 78.

– Bateryie do dział przyszancowania, Także łamane wałÿ rozne i przeciwne przywałki, nad regułę wynalezionę [!] przy oblęzeniu yDobywaniu takze przy bronieniu miast o tembędzie [zapowiada autor]. NarArch 96.

– Do dobywania takich [wielkich] fortec y do bronienia się z nich Wielkiego Monarchy, Woyska, armaty y nakładu potrzeba. NarArch 48.

– Obwarowanie Zamkow Miast y mieysc roznych Także o bronieniu sie znich. NarArch 1.

– Mniey się Tatarow łuczne[g]o lekkiego Czatownika na Podolu bali, lada Parkanem obwiodszy onym broniwali. NarArch 35.

– Bic Te pale ieden podle drugie[go] gęsto y rowno [...] potym ie z obubokow związac brusem, tak hrubym iako y Pale po obu bokach. NarArch 92.

– Pale proste biią ieden podle drugiego [...] potem zwierzchu, aby się nie roschodziły brusami wiążą. NarArch 92.

– Linie przywałka ON 338 NM 61 MK 140 Summa brustweru linij od Rowu ONMK 545. NarArch 58.

– Po łacinie Lorica Po polsku Brustwerk albo nadwałek. NarArch 8.

– W kazdym rzędzie po 20 bud będzie, na 80 zołdatow, a ostatek samych oficierow 20 osob na swych placach stac będą. NarArch 106.

– Kazdą chorągiew stawiam wedwa rzędy zbudkami ich do siebie czołem [...] Całego rzędu wszytkich bud dłużyny stop 200 iako a c. Miedzy rzędami bud ulice wszędzie. NarArch 106.

– Namioty stanci[a] Rotmistrza. [...] d Buda albo namiot dla Młodzi y pacholąt, e Buda dla Czeladzi pocztowey [objaśnienie rysunku]. NarArch 105.

– Sadki albo uliczki miedzy placami na stopę ziemi puszczac, zeby ze strzechy iedne[go] na drugie[go] plac budy nie ciekło. NarArch 105.

– Indianie Brasilianie y inni na nowym swiecie [...] ledwo Chałupki albo kucze, budki podłe maią. NarArch 34.

– Kazdą chorągiew stawiam we dwa rzędy z budkami ich do siebie czołem. Kozda budka ma szerzyny stop 8. NarArch 106.

– Ma tesz umiec [inżynier] Gnomonikę nie tylko dla budowania Compasow w obozie y w Fortecach ale y dla rygowania się Kompasem na Morzu. NarArch 80.

– Potem dawali [budowniczowie fortec] za murem od Pola rowy y przekopy głębokie [...] a te były doskonalsze niż wyszsze Budowania obron dawnieysze. NarArch 2-3.

– Lasu aby było dostatek [...] dla budowania [...] łodzi y inszych Machin woiennych. NarArch 99.

– Lasu aby było dostatek y chrostu [...] tak dla ogrzania się y suszenia tak dla budowania bud staien sałaszow. NarArch 99.

– Architectura Militaris to iest Budownictwo Woienne Albo Obwarowanie Zamkow Miast y mieysc roznych. NarArch karta tyt..

– Wielki w tym błąd ludzi pospolitych, ktorzy lada wałmistrza co wał kopie albo co trochę rozmiaru umie, lubo budownictwa woiennego, albo domowe[go] Indzienierem nazywaią. NarArch 79.

– Wielki w tym błąd ludzi pospolitych, ktorzy lada wałmistrza co wał kopie albo co trochę rozmiaru umie, lubo budownictwa woiennego, albo domowe[go] Indzienierem nazywaią. NarArch 79.

– Tego Instrumentu [wagi do wyważania linii horyzontalnych] uzywanie [...] iest zwyczayne wszytkim Budowniczym y cieslowi namnieyszemu. NarArch 61.

– Przeciw niepogodom y burzliwości Nieba (to iest deszczow Wiatrow, gwałtow. słonca gorącości. Zimna, y niełaskawości powietrza, gradom Sniegom y innym niewczesnościam) Wynalezione są budynki. NarArch 1.

– Zeby się perz przyimował kładą drudzy (iakosz to dobra rzecz) gnoy bydlęcy, mianowicie owczy. NarArch 62.

– Sama tylo dzicz ludzi lesnych y lekkich, ktorzy zadney maiętnosci y dostatkow rzeczy nie mieli, na iednym kozuchu, albo skurze bydlęcey przestawali [nie budowali fortec]. NarArch 34.

– Lecz yte [mury] od kusz przyprawnych bykow y Taranow, yinszych zasłon zaktoremi do Muru przystąpiwszÿ mury tłuczono bespieczni tak że bydz nie mogli [oblężeni]. NarArch 2.

– Bic pale [...] mieysca na wodzie przyczyniaiąc, y potym kamienmi gruzłami cegielnemi gliną gnoiem piaskiem w płasty przemieszywaiąc zasypowac. NarArch 88.

– Leci do domu zbledniáła iák toruńska cegłá [niewiasta z szynku]. NarArch 62.

– Ten [...] dom idąc w rząd układać w kostkę iako Cegłę albo Kamien ciosany. NarArch 62.

– Tym wszytkim ma zawiadowac Cequart, ktory ma się rozumiec na Artolery puszkarstwie y na ognistych rzeczach. Ma miec czterech puszkarzow zamkowych pod swoią władzą z osmią pomocnikow. NarArch 155.

– Osoby do Obrony Zamku Pułkownik [...] y cały Pułk iego Gubernator na Zamku albo Gospodarz od Pana wysadzony Cekwart co armatą y Cekauzem zawiaduie pod ie[go] mocą puszkarze wszyscy. NarArch 39.

– A naypilniey ma bydz zbudowany cekauz dla chowania woiennych sprzętow, wdłusz takąsz szerzyną iako y Pokoie Panskie, według wielkosci sprzętow Cekauzowych. NarArch 147.

– Od ceny kruszec twardzieie, mosiądz zásie [...] cenę y miedź wespoł wiąże. NarArch II, 103.

– Nazwiska Kątowe Angulus Centri Kąt ze szrodka głowne[go] to iest z Centrum. NarArch 7.

– Tacy teraz są Indianie Brasilianie y inni na nowym swiecie ktorzy [...] nie tylo fortec y zamkow, ale ledwo Chałupki, albo kucze, budki podłe maią. NarArch 34.

– Naprzykład mam robotnika 200 tedi per regulam trium postępuię chłopi 2 - szachtow zrobią 5 chłopow 200 tedy się pokaze ze 200 Chłopow 500 szachtow przez dzien wykopią. NarArch 59.

– Chłop roboczy na dobrey ziemie może na się wyrobić za dzień ieden Trzy szachty ziemie. NarArch 59.

– Siodma, aby miedzy wałem y miastem od mieszkania domow było cokolwiek placu wolnego do chodzenia y wozenia dział. NarArch 77.

– Tego przestrzegac potrzeba zeby przez wał drogi y chodzenia lekkomyslna czeladz nie czynili Za wielki exces o to karząc. NarArch 36.

– Ma tez miec kozda forteca potayniki podziemne z wału w row chodzenie, y z rowu drabinkami za fortece do wycieczki wyscia miec będą. NarArch 141.

– Im blizey do Miasta albo Zamku ktorego dobywaią, tym nizsze trochę maią bydz te Baterie, a to ratione impetu kuli zdziała wypadaiącey, ktora z mieysca do gury się wynosi y łukiem miarnopłaskim zwykła chodzić. NarArch 126.

– Iako do pozycia ludzkiego odzienie y pokarm są rzeczy przyrodzone, Tak do mieszkania budynek nieposlednieyszą wygodą iest naturze człowieczey zwłaszcza w naszych kraiach Sarmackich zimne[go] Horyzontu. NarArch 147.

– Ma tesz ieszcze umiec Ingenier Astronomią, iesli nie in toto tedy choc ex parte, aby wiedział pod ktorym Horizontem niebieskim ktorą fortece albo oboz stanowi [...]. NarArch 80.

– Ma tesz umiec [Inżynier] Gnomonikę [...] dla rygowania się Kompasem na Morzu lubo pod ziemią, Takze dla znalezienia w zabłąkaniu iakim pod ktorym horyzontem gdzie iest na ten czas [...]. NarArch 80.

– Aby wał sam wszytek dokonczony rowno szedł horizontalną linią, zeby wszędzie nie było wyzey albo nizey [...] wszytko to ma bydz rowno pod sznur horizontalną linią sypano [...]. NarArch 61.

– Zas drugą wagę kozdy wałmistrz ma miec wywazania horizontalney to iest prostowidzialney liniy [...]. NarArch 153.

– Tą Irregularną figurą Miast y zamkow accomoduiących się mieyscu w Holandiey y po cudzych Ziemiach iest barzo wiele. NarArch 5.

– Mniey się Tatarow łuczne[g]o lekkiego Czatownika na Podolu bali, lada Parkanem obwiodszy onym broniwali. NarArch 25.

– Sypiąc wał zaraz go y darnowac albo plequerkowac potrzeba. NarArch 60.

– O Podmurowaniu Wałow, Darnowaniu y Plequerkowaniu. NarArch 62.

– Sztuka wału darnowana Holanderskim sposobem [...]. NarArch 63.

– A te są regularne [fortece] iako to w quadrat w pentagon w Sexagon etc. asz do dedekagonu, o ktorych teraz Regularnych Figurach tractowac naprzod będę. NarArch 5.

– [...] z tych trzech rzeczy znalezionych wszytka forteca stanie się delineowana. NarArch 98.

– Te reguły są Generalne Począwszy od Quadratu aż do Dodecagonu [...]. NarArch 9.

– Obozny Polny [...] ma [kopaczów] sprowadzić, y przy tych robotnikach bydz zawsze doglądaczem. NarArch 124.

– Dokanczaiąc fortecę, zaraz maią Armatą zywnoscią y ludzmi do obrony opatrzyć. NarArch 39.

– Nie tylko w budynkach pałacow Architektorowie Ale w namnieyszym domku ciesla buduiąc tego przestrzega, iakoby y fundament tego budynku y wierzch iego szedł prosto. NarArch 61.

– [...] chrostem na koniec dzielny pod łoże domościć moze [...]. NarArch 126.

– Wielki w tym błąd ludzi pospolitych, ktorzy lada wałmistrza co wał kopie albo co trochę rozmiaru umie, lubo budownictwa woiennego, albo domowe[go] Indzienierem nazywaią. NarArch 79.

– Buduią rozney maniery bramy iako regułą nie iako Tuscaną ale Doryką Ionicą moze budowac Corintią y Compositą Co wszytko dobry architect umiec będzie [...]. NarArch 143.

– Dobry dosuzy robotnik iest słusznym robotnikiem gdy ma ieszcze naczynie po temu [...]. NarArch 148.

– Ostatek rozum douczy y czas drog e do przemysłu ukaze. NarArch 109.

– [...] robota ciesielska drewnia takze y wałowa ziemna by y w iednym roku miesiącu albo tygodniu wystawił nic nie wadzi [...]. NarArch 152.

– [...] tu iuz nie polną obozową formą ale Quart Reałową albo Mało Mnieyszą Fortece w obronie stanowic muszą, gdzie dwoy-sowito więtszemi wałami [...] obwarowac ma się [...]. NarArch 93.

– Reału wielkiego więtszego rodzaiu poligon quadratu na 82 pręty y stop 8 1/6, a co daley to prętem mnieyszy az do XXIV-kąta. NarArch 48.

– Tablica Liniy Fortificatiji Regularnych wszelkich. Począwszy od Quadratowey asz do Dwunastokątney A ta iest dwoiaka Francuskiey y Holanderskiey maniery opisana. NarArch 19.

– [...] figurę [tę] geometrowie nazywaią triangulum rectangulum aequicrurum - trzykąt dwurownoboczny prostego kąta. NarArch 61.

– Tu masz ten sznur dziesiącioprętowy rozdzielic na pięc częsci [...]. NarArch 97.

– Nim przystąpię do innych drobnieyszych cząstkowych nauk, o Fortificatorze ktorego Ingenierem nazywaią iaki ma bydz [..] iako naykrocey opisze [...]. NarArch 79.

– Figura Fortificowania Miasta starego bez wszelkiey uymy y przyczynku ale tak iako iest w sobie. NarArch 78.

– W tey iedney sztuce Figur 3 Freytakowych zamyka się [...]. NarArch 67.

– […] a naybarziey ma bydz [inżynier (ingenier)] Geographem dobrym aby wiedział położenie Panstw Krolestw, Prowincyi wszytkiego swiata y z nich kazdey zosobna. NarArch 79.

– Artylerem Ma tesz bydz Ingienier dobrym Artolerystą, zeby się znał na działach według miary gęby y miązszosci działa a długosci. NarArch 80.

– A takim sposobem wszelkie przerznięcia Wałow płaskość area nazwaną wyrachowane bydz maią, począwszy od Czworogranu, by y do dwudziesto czwartego granu regularnych fortec. NarArch 67.

– Wały zelazne dwa (choć yieden iako inni miec chcą). albo dębowe zelazem okowane graniaste miązsze w quadracie na puł łokcia ktore zaporami zową, zasuwane na wylot y w mur wpuszczone, adopiero przestę zaporę kuny zelazne, zaporę obłapiaiąc, prze proboiki w zaporze będące przechodząc zamykaią. NarArch 146.

– Wrota same maią bydz wszytkie blachą miązszą zelazną obite, sztabami okowane, gozdzie zgranistemi spiczastemi głowkami na wylot przez sztabę y przez drzewo przechodząc [...]. NarArch 146.

– [...] chocby y koszt na wał wazony był niemały, Oprocz pozytku Ozdoby Obrony w kilka lat Samą się grodzą wypłaci [...]. NarArch 36.

– Niech się gospodarze porachuią Co ich ogrodzenie Dworow kosztuie: Zali nie nakozdy Rok kilkanascie Kop drzewa nagrodzę wychodzi, Co uczyni kilka seth złotych, a gdzie opuszcze trudno ytysiąc. NarArch 36.

– Wszelka Forteca tak dworu Szlacheckiego iako y Publiczna Rptey pięć pozytkow pociąga zasobą. I. Ozdoba zamku yDworu wszelkiego. II. Obrona naypewnieysza pod czas niebespieczenstwa. III. Ogrodzenie wieczne ze co Rok Płotow Tynow Palow Dylowania (ktore barzo wiele kosztuią y puszcze gubią) do grodzenia niebędzie potrzeba, raz wałem porządnym okopawszy. [...]. NarArch 35.

– Czynią drudzy ysam wał stakie[g]o drzewa umoszczony, Lecz ia nie pozwalam zmey strony, lepiey darnem yplequerkiem obwarowawszy abysię nie osypował Czostkami tkwiącemi umocnic, gdyzby drzewem wał obłozony, kula z działa gruchocąc te po kłady psowała, azatym by się ywał ruijnował. NarArch 139.

– Ztąd mowimy chłop grzeczy piękney urody y kształtu, a iako nasi niektorzy polonismum swoie maią mowią piękną Kibicią. NarArch 118.

– Poki miłosc, zgoda, czułość posłuszenstwo, za namnieyszą wiadomoscią Niebespieczenstwa iako na gwałt ogniowy z Miłosci ku Oyczyznie na ratunk biezeli. NarArch 35.

– Przeciw niepogodom y burzliwości Nieba (to iest deszczow wiatrow gwałtow słonca gorącości, zimna y niełaskawości powietrza, gradom Sniegom y innym niewczesnosciam) Wynalezione są budynki [...]. NarArch 1.

– [...] chcąc bydz całemi od gwałtu y impetu Nieprzyiacielskie[g]o siebie z sąsiady y bliźniemi swemi, aby wcale zachowali y z wolności aby się w niewolą nie wbili. Zbudować na to obronę mogą y umieią. NarArch 1.

– [...] iesli by gwałt y potrzeba była przed potęznym Nplem Oboz umacniac wolno brac formę wałow iaką chciec choc od litery C albo D. NarArch 119.

– Piąty sposob [zdobywania fortec] Tyranski bez wszelkich Woiennych Fortelow gwałtownym Nastąpieniem do szturmu wyrownywaiąc rowy y okopy trupami swemi [..] NarArch 123.

– A isz to pospolita Kraiom Sarmackim kazdemu Panu wielkiemu miec gwardią swoię Dworską [...] Zaczem tesz stą gwardią swoią y do obozow przybywaią. NarArch 102.

– Kazdy Rotmistrz na placu dłuzyny y szerzyny Chorągwi swey daney ma się zmieszczac z Towarzystwem swym, iesli sobie dla swey gwardij przyczyni to z Towarzyskich placow uymie. NarArch 104.

– O naukach do Ingienierstwa nalezących [...]. NarArch 79.

– Buduią rozney maniery bramy iako regułą nie iako Tuscaną ale Doryką Ioniką moze budowac Corintią y Compositą Co wszytko dobry architect umiec będzie [...]. NarArch 143.

– Z tej drugą uczynić mappę abrysu terminatą dla przykładania, judykowania i poprawienia kątów i bulwertów. NarArch 50.

– Na 200 kopaczow trzeba [...] kopanie kilofow oskard gracow rozney formy 30. NarArch 153.

– Stancia chorąze[go] a) Namiot b) kotarka c) staynia na koni 7 albo 8 [...] e) kuchnia z komorką schowania. NarArch 105.

– Sama tesz komorka ma bydz tak szeroka, iako wiele prochu beczek ma bydz włozono. NarArch 132.

– Nigdy tak Pałace Bogate, Budinki kosztowne, y wykwintowne, Ogrody, Wirydarze, Sady, Labirynty, Fontanny nie zdobią Zamkow Dworow iako wał porządny [...]. NarArch 35.

– W ostatku ma bydz [inżynier] dobrym Oeconomem [...] aby [...] sporządzanie regestrow tak pienięznych iako leguminowych umiał doskonale y w tym wszytkim dobrze się sprawił y dal rade. NarArch 80.

– Łacno się lekkim bez cięzarow do kupy zebrać skoczyć dać odpor. [spr. cytat] NarArch 34.

– Aby wał sam wszytek dokonczony rowno szedł horizontalną linią, zeby wszędzie nie było wyzey albo nizey [...] wszytko to ma bydz rowno pod sznur horizontalną linią sypano [...]. NarArch 61.

– Zas drugą wagę kozdy wałmistrz ma miec wywazania horizontalney to iest prostowidzialney liniy [...]. NarArch 153.

– Figura Trzecia a aprosza wał bc wyskok cd galeria przez pochyłosc drogi dc galeria tasz prze[z] row e f g h - Lamanina podkopow i k l m Piec do podsady prochow. NarArch 133.

– Iesli wtem hornuerku zalamanym w lamaninie od czoła zechcesz dac rawelinek wposrzodku, dla umocnienia onego, tego yto moze uczynic [...]. NarArch 84.

– W Bramie tesz samey maią bydz postawione mozdzierze y działka babami nazwane; glotami łancuchami szrotami etc. nabite NarArch 146.

– Lecz gdy ziemia hleiowata, opoczysta albo czarnoziem sumieszu [?] ziemi dobra, Tedy y związania łozkami nie potrzeba. NarArch 62.

– Mayster artyleriy zewszystką armatą y spotrzebami. NarArch 109.

– Woysko Polskie nie ma Magister-Prowianta, Zeby Woyska wszystkiemu zywnosc obmyslał y oną opatrymał, ale kazdy towarzysz siebie konie swoie y Czeladz zywie y zdobywac się na zywnosc musi. NarArch 103.

– A iako dla fortec gęstych y porządku swego Panstwo [Holandia] nie tylo Mozne, bogate, ale y swiatu wszytkiemu straszne [...]. NarArch 35.

– Takąsz miarę y Raytarom polskim daią lecz iesli chorągiew zacna y moznego Towarzystwa tedy rowną z wysszemi kozackiemi [...] chorągwiami dawane bydz maią [...]. NarArch 104.

– Inny Rotmistrz będąc Panięciem moznym ma czeladzi y dworu swe[go] ze sto człowieka [...] a inny Rotmistrz Chudy Pachołek [...] ledwie dziesiątek człowieka [...]. NarArch 104.

– Zgoła fortec głownych Realnych potęznych nie zeydzie się budować [...] ieno albo Panu barzo bogatemu, X[ią]żęciu Moznemu, krolowi; albo tesz kosztem Rptey. NarArch 37.

– Ma tesz bydz Ingenier dobrym Artolerystą, zeby się znał na działach według miary gęby y miązszosci działa a długosci wiele dawac prochu do nabicia, y iako daleko ktore działo według swey wagi y proportyi niesie. NarArch 80.

– Dopiero płotem opleść dokoła y poprzek przeplataiąc od srzodka palow, Potym kamienmi drobnemi lubo yziemią czarną spiaskiem mieszaiąc nabic y zwierszchu wiązanim [!] powiązac, iako masz figurę B wyrażono A około płotow zewsząd trzciną wysłac dobrze.. NarArch 92.

– Namiot i stancy[ja] rotmistrza: a szopa rotmistrzowska [...] Stancyja porucznika: a namiot. NarArch 168.

– Namioty stanci[a] Rotmistrza. [...] d Buda albo namiot dla Młodzi y pacholąt, e Buda dla Czeladzi pocztowey [objaśnienie rysunku]. NarArch 105. NarArch 105.

– [...] niektore chorągwie Usarskie y Kozackie ledwo nie w tyle za obozem stawiano [...] iako się Hetmanowi zdało. Co ze się przeciwko słusznosci działo było o to szemranie y niemiłosci rosły przeciw Hetmanowi stanu szlacheckiego. NarArch 103.

– [...] u nas niezgodą niemiłoscią y nikczemną niedbałoscią wolą ginąc nisz czuc o sobie [...]. NarArch 149.

– Indianie Brasilianie y inni na nowym swiecie [...] ledwo Chałupki albo kucze, budki podłe maią. NarArch 34.

– Siekiery do rąbania twardey ziemi [..] masz obieręczną na długim toporzysku pod literą o, krotszą obieręczną drugą do rąbania drew y roboty podłog pod literą p. NarArch 149.

– Namniey tesz maią miec czwornasob więcey armaty y ludzi w wszelkiey municiey oblęgowie nisz oblęzency [...]. NarArch 114.

– [...] żeby tedy od tych liniy oblegowie mogli obleżencow psować ieszcze Reduty daię [..]. NarArch 125.

– Gury wzgurki [...] opatrzyc Redutami szancami y pasami aby się Npl nie przekradł, gury nie opanował z ktoreyby mogł porwac oblegowcow. NarArch 113.

– A gdyby tych Hornwerkow Kronwerkow ieszcze nie mieli [...] Tedy tu iusz łącnieysza Nplwi Oblegowemu nisz oblęzencom. NarArch 135.

– Poki miłosc, zgoda, czułość posłuszenstwo, za namnieyszą wiadomoscią Niebespieczenstwa iako na gwałt ogniowy z Miłosci ku Oyczyznie na ratunk biezeli. NarArch 35.

– Prochu y wszystkiego takze zywnosci miec nad zamiar [...] niz gdyby tego wszystkiego a mianowicie ludzi nie dostawało, co by samo upadkiem y zgubą oblęzonym pachnęło. NarArch 134.

– Woli szlachcic ubogi bydz pacholikiem szlachcicowi sobie rownemu słuząc, Konie fas[t]ować ieść warzyć lubo woz wozić anizeli bydz drabem albo Dragonem. NarArch 102.

– Dop[ie]ro zaś o sztakietach, palsadach, ostrozastawach, czosnkach, bobylinach, o budowaniu bram, fórt, mostów, wzwodów do różnych fortec, o budynkach do fortec należących, o sposobach robotnika do sypania wałów NarArch 266 (rkps 165).

– Gdy raz do rowu przystąpią [...] iusz zle o miescie y tey fortecy chibaby obrony barzo potęzne sztakietami Palami czosnkami Palsadami y innemi warunkami przy tym obwarowane były. NarArch .218 (rkps134).

– Figura I Palsady Figura II Ostrostawidła Figura III Ostrostawidła [+ rysunek]. NarArch 226 (rkps 140).

– Wapno tesz maią do tego [murowania] sposobne ktore się nigdy wody nie boi z konch Morzskich palone. NarArch 91.

– Dachy, ganki, kruzganki swoię własną proportią we wszytkich pięciu częsciach budownictwa Pałacowego y kázda część swoię osobną miarę y kształt miec musi. NarArch 114.

– [marg.] Zbroie pancerzyki [...] Kirysow kilka zbroy kilkanascie takze Pancerzow y puklerzow, strzał, łukow Sahaydakow z dziesiątek. NarArch 154.

– Figura ortographiae quadrati [...] Drugi Parapet takisz iako y ten co na wale. Miara stop Hol: 100. NarArch 14.

– Z Mappy na ktorey rozrządzenie stanie się opisane łacno będzie bez wszelkiey trudnosci nie partacko, y ze sromotą Confuse, ale arte prędko wczesnie y kształtnie stanąc cudnę formą rozrządzenia. NarArch 110.

– Wszakze y naczynie dobre partaczowi a Rynsztunek boiazliwemu nikczemnikowi nic nie pomogą. NarArch 148.

– Naprzod do takich rzeczy budowanie Kowalow y Cieslow nie partaczow [...] zaciągac potrzeba [...] bo partaczowi chocbysnie wiem iako ukazował formy y abrysy dawał takze y modele po staremu on podrwi y raczey zepsuie anisz zrobi. NarArch 146.

– Spis długich i krotkich 200. Szefchinow partesonow Rohatyn ze 40. NarArch 154.

– Ingeniera dobrego ktorego zaciągnie, takze Wałmistrzow, grabarzow mistrzow, y innych roznych rzemieslnikow do Fortecy nalezących, tedy ci wszyscy długim partoleniem roboty uprzykrzywszy sobie w drugim albo w trzecim nie dokonczywszy poodstawaią, a gdzie indziey robot się podeymą. NarArch 152.

– Alarm tesz plac [...] albo wolny plac. NarArch 87.

– [...] między rauelinami rogowemi a Rauelinami Cortinowemi place będą rowne[go] gruntu [...] ktory plac alarmplacem, iakoby wolnym placem nazywaią. NarArch 85.

– Wysokosc bramy oprocz dachu płasko krytego ma bydz rowna z wałem y wyzszym przywałkiem. NarArch 141.

– Po łacinie Lorica Po polsku Brustwerk albo nadwałek. NarArch 8.

– To wszytko staie się na Wcięciu punctow y linij z Circulu pochodzących Co ieszcze z samey Figury zrozumiano będzie. NarArch 97.

– Gdzie tesz drzewa dostatek a o puszczę nie trudno barzo rzecz potrzebna y pozyteczna row z obu stron miasto darnu [...] pochodzisto palami obic. NarArch 139.

– A tak przyszedszy z temi wyskokami do pochodzistości drogi zakrytey, postąpic potrzeba do robienia Galeryi przez drogę zakrytą w row. NarArch 1287.

– Według tego iako szeroki wał iest, pochodzistość czynią. NarArch 54.

– Ziemia Kamienista zerstwiana y skalista w puł z czerną ziemią y piaskiem mieszana takze moze bydz przykrzeysza pochodzistosc czyniona. NarArch 61.

– Takze y do gury podnosząc wysokosc wału y przywałkow więc pochyłosci, albo pochodzistosci onych zewnątrz y od pola, wszytko to według opisanych tablic y postanowienia [...] maią przestrzegać. NarArch 39.

– Tu się otwiera okazia discursu o pochyłosciach wału y rowow. NarArch 60.

– Za rowem Przywałek przy zakrytey drodze wysoki iest 6. stop [...] ale pochyłoscią idzie. NarArch 54.

– Łacno przez tractaty upornym oblegogowcom naprzykrzone bez skutku dobywanie pogłaskac będą mogli lubo [...] przez podanie się dobrowolne z zachowaniem wytargowanych praw swobod y wolnosci. NarArch 136.

– Terminy nazwisk do Fortificatij nalezących Aprosza, to iest szcie rowem ku nieprzyiacielowi, podeszcie. NarArch 16.

– A szerokość rowu s ktore[go] Ziemie na podgurowanie brano stop 10 [...] C. Pochyłosc podgurowania od czoła y bokow stop 2. NarArch 126.

– Gdy wysoko do gury podniesie się wał; iusz taczkami wozic będzie potrzeba, bo na kary przykra trudna y niebespieczna droga po podkładach. NarArch 149.

– W nocy zas iesliby tego potrzeba była pilna wpuszczac albo wypuszczac konne lub wozowe, tedy wprzod maią wysłac kilku za woły wszędzie dla przeszpiegowania iesli nie masz zasadzki y podkradnienia się pod Fortece blisko. NarArch 146.

– Drugi szanc temusz podobny z podługowatym quadratem. Ten dla swey podługowatości iusz z wyzszey nauki proportij dzielenia na części miec nie moze. NarArch 96.

– Drugiego abrys Fortece EFGHJ na 5. bulwerkow kropkami podłuznemi oznaczony, iuz iest lepszy. NarArch 78.

– Rozstawienie Dział na wale Fortecy czynienie podłog y podmostow pod Działa, isz otem iest wydana Informatia w Xiędze Polskiey [...] mnie powtorze o tym pisać nie zdało się. NarArch 146.

– Ziemne obrony robiono y wały sypano, a potem one żeby mocne były murem tak wał iako y row zewsząd pochodzisto albo pochyło podmurowywano. NarArch 3.

– Gdy w przek idąc w szukaniu podkopow trafią na wykopaną ktorą załamaną linią w tyle im, To po staremu praca w niwecz, bo iuz tym podkopom y podsadom prochow przeszkodzą, a sobie przestrogę y obronę wielką uczynią. NarArch 132.

– Sama tesz komorka ma bydz szeroka, iako wiele prochu beczek ma bydz włozono według głębokosci podsady y cięzaru ziemie albo muru ktory ma wysadzac. NarArch 132.

– W czwartey częsci O dobywaniu Fortec Miast etc. [...] o wyskokach szturmowych, o galeriach pod wał przywiedzenia, o podkopach, y podsadzeniu miny. NarArch 165.

– Polewaczow dzbanow [...] po dwa. Nozow po dwa do rzezania darnu y rownania wału. NarArch 153.

– Isz bulwerk od bulwerku barzo rozsadził, dlatego isz tylko dał cztery bulwerki zpolgonami na 80 y kilka prętow. NarArch 77.

– ...prochow [...] siła działa biorą zaczym by uchoway Boze w oblęzeniu prędko prochow nie stało, stąd poligony bulwerkow na 60 prętow plus minus maią bydz rozsadzone. NarArch 77.

– Z tych tedy wszytkich przyczyn wynalezione są wyzey mianowane mnieysze fortece [...] według swey proportiey poligonowey ktore nazwali mnieyszymi reałami, połreałami, quartreałami. NarArch 48.

– Aco więtsza nie uciekaliby ludzie zagranice Panst[w] swych poniewieraiąc się po cudzych kątach, a ieszcze ledwie połowica uciekło ludzi od Npła [!] więtsza częsc marnie zabici, ywysieczeni zostali na placach ladagdzie nie pogrzebieni. NarArch 36.

– Ingieniera dobrego ktorego zaciągnie, takze Wałmistrzow, grabarzow mistrzow, y innych roznych rzemieslnikow do Fortecy nalezących, tedy ci wszyscy długim partoleniem roboty uprzykrzywszy sobie w drugim albo w trzecim nie dokonczywszy poodstawaią, a gdzie indziej robot się podeymą. NarArch 152.

– Kiedy się wał przyimie y poroście, Nieznac tey nierownosci będzie. NarArch 62.

– [...] lepiey y bespieczniey będzie by trochę opodal początek ich [aproszów] załozyc, zeby gdy potrzeba przycisnie z obozu obrona y posiłek wczesnie mogł bydx dodany [...]. NarArch 123.

– Wszelka Forteca tak dworu Szlacheckiego iako y Publiczna Rptey pięć pozytkow pociąga zasobą. I. Ozdoba zamku yDworu wszelkiego. II. Obrona naypewnieysza pod czas niebespieczenstwa. III. Ogrodzenie wieczne ze co Rok Płotow Tynow Palow Dylowania (ktore barzo wiele kosztuią y puszcze gubią) do grodzenia niebędzie potrzeba, raz wałem porządnym okopawszy. [...]. NarArch 35.

– ...gęsto swidrami ziemie powiercieć a włozywszy w dziurę ucho słuchac. NarArch 135.

– Rozstawienie Dział na wale Fortecy czynienie podłog y podmostow pod Działa, isz o tem iest wydana Informatia w Xiędze Polskiey Diego Ufana w Lesznie przetłumaczoney z Niemieckie[go] ięzyka [...] mnie powtorze o tym pisac nie zdało się... NarArch 146.

– [...] lepiey y bespieczniey będzie by trochę opodal początek ich [aproszów] załozyc, zeby gdy potrzeba przycisnie z obozu obrona y posiłek wczesnie mogł bydx dodany [...]. NarArch 123.

– ...biorę przykącik cx 8333 wpuł tego przykładum bc 4166... NarArch 72.

– Rawelin [po polsku] przykątnik... NarArch 87.

– ...ma bowiem w sobie [forteca Coeuorden] nie tylo wał wielki i szeroki ze dwiema przywałkami nie tylo row porządny y potęzny [...] y w rogu kulwerkow za tymze rowem przyrozniki y przybocznice przy drodze zakrytey... NarArch 45.

– kamienmi [...] murowac, ołowem zas rozpuszczonym miasto wapnia zalewaiąc y rozpalonemi zelazami iesli się gdzie dobrze nie zalało albo nie przystało głaskac y zapuszczac. NarArch 91.

– Baterie do dział przyszancowania, Takze łamane waly rozne y przeciwne przywałki, nad regułę wynalezione... NarArch 96.

– ...aby terminy to iest przytknięcia Wału do brzegu wody iako nayporządniey były konczone... NarArch 77.

– ...kto prędzey a dobrze zbuduie lepiey uczyni nizby miał pypnic robotę przez lat kilka niepotrzebnie. NarArch 152.

– Chłop roboczy na dobrey ziemie może na się wyrobić za dzień ieden Trzy szachty ziemie. NarArch 59.

– Cequart [...] Ma miec czterech puszkarzow Zamkowych pod swoią władzą z osmią pomocnikow do dzwigania rumowania opatrowania dział y do wszelkiey pomocy. NarArch 155.

– Iżem tu opisanie rzetelne uczynił na tak rzeczy wiadomą y dobrze obiasnioną nie potrzeba y figury zadney. NarArch 147.

– [...] grunt musi być warowany Co lubo by było słuszna tu opisac Lecz za okazią brzegow wod y portow fortificowania nizey [...] iest opisano. NarArch 60.

– Poligon to słowko zwyczayne Ingenierskie znaczy odległosc linii od rogu do rogu bulwerku drugiego od pola do pola po polsku kładę nazywając odległosc baszty sypaney od drugiey takieyze y wszędzie odległością nazywam. NarArch 157.

– Indianie Brasilianie y inni na nowym swiecie [...] ledwo Chałupki albo kucze, budki podłe maią. NarArch 34.

– Co się nayduie nad regiestrz w tabuli arytmetyczney: AG Przeciąg flanku zupełny. NarArch 13.

– Leci do domu zbledniáła iák toruńska cegłá [niewiasta z szynku]. NarArch 62.

– Ma bydz [inżynier] trzezwy nie wszeteczny skryty y sekreta umieiący zachowac [...]. NarArch 80.

– Wiele robotnikow do Fortec usypania potrzeba y przez iaki czas. NarArch 152.

– Wałmajster, ktory porządku rozmierzonych liniji ma przestrzegac wszystkiey fortece. NarArch 39.

– Wałmistrzom, ktorzy kształtu wału przestrzegaią a tych ma bydz do 50. ieden; do stu kopaczow dwoch [...] iako Maystrom płacą sowito troynasob od prostych kopaczow. NarArch 124.

– ...blizey tego mieysca maią zwęzac galeryi, co daley nto wezey y nizey. NarArch 132.

– ...maią zawczasu mieć ramy [...] takze y gozdzie zelazne y dziury do gozdzi wbiiania w deskach y ramach gotowe... NarArch 129.

– Na wcięciu Cyrklow D punct semidiamatru circulu uczaynic tymze cyrklem [...] nic go nie rozszerzaiąc. NarArch 97.

– Architectura Militaris to iest Budownictwo Woienne Albo Obwarowanie Zamkow Miast y mieysc roznych. NarArch 1.

– Ingenier (albo) architect militarij ktory Mistrzem iest zakładania fortece, a ten ma bydz y Mathematyk. NarArch 39.

– Architekt Militaris Ingenierem Nazwany. NarArch 79.

– Architectura Militaris to iest Budownictwo Woienne Albo Obwarowanie Zamkow Miast y mieysc roznych. NarArch karta tyt..

– Wielki w tym błąd ludzi pospolitych, ktorzy lada wałmistrza co wał kopie albo co trochę rozmiaru umie, lubo budownictwa woiennego, albo domowe[go] Indzienierem nazywaią. NarArch 79.

– Alarm tesz plac [...] albo wolny plac. NarArch 87.

– [...] między rauelinami rogowemi a Rauelinami Cortinowemi place będą rowne[go] gruntu [...] ktory plac alarmplacem, iakoby wolnym placem nazywaią. NarArch 85.

– Siekiera iednoręczna do wycinania chrostow, y lzeyszey roboty, pod literą q. NarArch 149.

– Znayduię to isz Piącią sposobow Obrony wszelkie Oblężonych dobywane bywaią. Pierszy Przez tractaty y dobrowolne podanie. Drugi przez prędkie ubiezenie albo prze Fortele iakie. Trzeci przez wymorzenie głodem, morem, bezwodziem, gdy odięta będzie, albo niedostatkiem kul, prochow etc gdy się nie maią czym bronić poddac muszą. NarArch 123.

– Stelmachow do robienia drzwi fort y wyrzezywania ram kształtnych 2. NarArch 153.

– Wszakże maiąbydz okienka choc zrzadka pobokach dla gaszenia ognia miedzy Dwiema tarcicami wyrznione podługowato. NarArch 129.

– [...] isz nie było [fortec] wszytko Panstwo bez prace przeszedł [nieprzyjaciel] y osiadł. wysiekszy y wypaliwszy. NarArch 36.

– [...] ledwie połowica uciekło ludzi od Npla więtsza częsc marnie zabici, y wysieczeni zostali na placach lada gdzie nie pogrzebieni. NarArch 36.

– Leci do domu zbledniáła iák toruńska cegłá [niewiasta z szynku]. NarArch 62.

– Gdzie zas ziemia kamienista, zwir y kamien gęsty maiąca takze opoka skalista, tam rydel nic nie sprawi, ale motyk y oskard potrzeba. NarArch 149.