ręce komuś wrazić
patrz: RĘKA
słychać mszy
patrz: MSZA
- - Słuchał królewic jmć [Władysław IV Waza] mszy u ś. Jędrzeja i tamże w kaplicy podziemnéj widział relikwią zacną krwi Pana Jezusowéj, która z boku Zbawiciela naszego wypłynęła gdy go Longinus rotmistrz włocznią przebił [...]. PacOb 150-151
łzami omyty
,
omyty we łzach
patrz: OMYTY
- - Ciało potem jego Z Chocimia do Kamieńca poszło Podolskiego, A stamtąd do Ostroga, gdzie łzami omyte Od małżonki, włożone pod marmory ryte: Godne, godne mauzolów i pamięci wiecznéj, Żeby obraz i przykład miał wiek ostateczny. PotWoj1924 254
- - Posyłam omyte We łzách wzdychánia/ z mey włásney z zrzenice Ktore ná pápier láły się przez lice. ZawiszaMiłość D2
chwycić kogoś za serce
patrz: CHWYCIĆ
łasce u kogo chodzić
patrz: ŁASKA
- - Ach wielkiey łasce Aman u Sewera chodził Lec przecie iego szyie powrozem ogrodził. KodKon 54-55
chwytać się za boki
patrz: CHWYTAĆ SIĘ
- - Krotochwila [...] Tym/ komu rádá w domu/ ták hoynie częstuie/ Ze się iedni zá boki wstrząśnione chwytáią./ A drudzy się iuż dobrze nie po rozpukaią. MorszHRoz Cv
zabij kto w Boga wierzy
patrz: KTO
po ciele chodzić
patrz: CIAŁO
- - Nie wiatr, nie zima cię chłodzi, Ale-ć to z serca mróz po ciele chodzi, Który, kiedy go miłość nie zniewoli, Cóż się od miękkich ma stopić soboli. MorszAUtwKuk 65
jak biczem ciąć
patrz: CIĄĆ
kto w Boga wierzy
patrz: KTO
słowa jednego przemówić nie móc
patrz: MÓC
być zabawnym wojną
patrz: WOJNA
nazaciągać długów
patrz: DŁUG
zaciągnąć długi
patrz: DŁUG
po egzekucyi chodzić
,
po egzekucyjach chodzić
patrz: EGZEKUCJA
- - Więc macie, ubogie poddaństwo, od nas, panów waszych, pozwolenie, abyście gdzie tylko i jako możecie znosili i gromili tych okrutnych Sasów, osobliwie po egzekucyjach chodzących. RybMManRzecz 223
- - Uskarża się Oraz na ImX Plebana Zelwienskiego że Sam inaudito usu po Exekucyi chodzi z ludzmi attakuiąc Żydow dla pozyskania dawnych długow Swoich. SapADiar 127
gołe pieniądze
patrz: GOŁY
- - Mnie tez bardziey appetyt pociągał ad pingvem Globum nizeli do gołych piniędzy. PasPam 220
chodzić po śmierci
patrz: ŚMIERĆ
- - Ktore dwa Domy P. Andrzey Irlant, Podstarosci Zywiecki, roskazał Spalic.Przy tym powiadali ze Baba Strzyga, onych podusiła chodząc po Smierci do tych Domow. Ktorey Babie dobywszy one głowe w Grobie Vcieto. KomonDziej 139v
poczynić dożywocie
patrz: DOŻYWOCIE
- - Poiechalismy z Zoną y zaraz tam poczynilismy sobie dozywocie zapisować mi chciała cum assistentia [w obecności] Braci Reformacyią swoię alem ia tego niechciał mowiąc że ia sobie urobię Substancyią. PasPam 226
być w ustawicznym ćwiczeniu
patrz: USTAWICZNY
- - Nam dostały się do zabawy Narody Te ktore [...] zawsze są w ustawicznym Cwiczeniu in Continuo Belli Opere [w ciągłym trudzie wojennym]. PasPam 278v
wieprz erymański
patrz: ERYMAŃSKI
- - Co go [Herkulesa] między Poganskie Boszki policzyło Fortitudo, Ze wiepsza wprzod Erymanskiego A po tym zas zwycięzył y Lwa Naemeyskiego. PasPam 275
łożyć koszt na co
patrz: ŁOŻYĆ
- - Terminy Prawne uspokoione na ktore wiele łozyłęm kosztu. PasPam 283
ledwie szyje nie złamać
patrz: NIE, NIE, NI
szczęśliwszy byt
patrz: SZCZĘŚLIWY
- - Ludźie y umieráią y rodzą się płácząc. Choć máią obietnicę, tyśiąc kroć niźli tu, Po zmartwychwstániu ćiáłá, szczęśliwszego bytu. PotPocz 176
w drogach czyich chodzić
patrz: DROGA
- - Przeklety niechai będzie satan co mie zwodził I iam iuz przeklety zem w drogach iego chodził. KodKon 106
pilną mieć drogę
patrz: DROGA
- - Proszę na wstęp wymawia się Mazepa ze pilną mąm drogę. PasPam 177
chodzić czegoś drogą
patrz: DROGA
- - Nie masz tu miłosierdzia nie masz zlutowania Sprawiedliwosci nie masz według mego zdania Zdany iest ten pan dzisiay na smierc kusonogą Krzyzową choc niechodzieł nieprawosci drogą. KodKon 94
jakąś drogą chodzić
patrz: DROGA
- - Pithágorás pospolitą drogą zákázował uczniom swym chodzić/ to iest pospolitego życia nászládowáć. StarPopr 41
- - Pan Bóg zna swe wierne/ jáką Drogą chodzą/ á zasię niepobożne/ co swowolność płodzą: do Gruntu wykorzeni/ y wiecznie zátraci. KancPol 652
- - Irr-Weg gehen/ nágorszą Drogą chodzić. ErnHand 534
chodzić drogami czyimi
(
sz. zm.)
patrz: DROGA
- - Abowiem ja rozkázuię tobie dziś/ ábyś miłował PAná Bogá twego/ y chodził drogámi jego. BG Pwt XXX, 16
- - To mowi Pan zastępow: Ieśli drogámi memi chodzić będziesz y przykazánia mego będziesz przestrzegáł. KorRoz 82
- - Ty nie chodziłeś drogámi Oycá twego Iosapháta, ále poszedłeś drogą Krolow Izráelskich, y przywiodłeś do cudzołostwá Iudę, y obywátelow Ierosolimskich, to iest, do bałwochwalstwá. TylkStrom 98
krwawym potem się pocić
patrz: KRWAWY
- - Tam na tym od puscie iak się poczęli ofiarować tak Litwa nieborzęta tak się w gorące wdali kontemplacyie az się krwawym potem pocili. PasPam 199v
prosto jak sierpem cisnąć
patrz: CISNĄĆ
wzrok bystry
patrz: WZROK
- - Ktore Animalia Swiát Bogácą? [...] LYNX, to iest OSTROWIDZ bystrego wzroku Zwierz, z rodzáiu Wilkow [...] żyiący drapiestwem, Ktore wywierá ná rożne Zwierzętá, zdrádą ná nie z drzewa skacząc. ChmielAteny1755 I 495
w cudze rad zagląda garnki
patrz: CUDZY
- - w cudze rad zagląda garki. er steckt seine Nase in alles. il fourre (met, porte) son nez par tout. T III 364
ekspr.
pocałować /kogo/ w dupę
patrz: POCAŁOWAĆ
- - Kiedy kto zabije kogo,
Nie trzeba go płacić drogo,
Powinien go za pokutę
Trzykroć pocałować w dupę. DzwonStatColumb 19
ruszyć cyngla, cynglów
patrz: CYNGIEL
ruszyć cyngla, cynglów
patrz: CYNGIEL
- - Przypada domnie brodaty ia ruszę Cyngla prosto wpiersi spadł zkonia. PasPam 104v
- - Idzcie Sobie bo kazę cynglow ruszyć. PasPam 167v
zastąpić cyrulika
patrz: CYRULIK, CYRULIK, CYROLIK
- - Dałęm iednanym Sposobem za bol y zarany ich [...] Złotych 1200 Zasobna zastąpić Curolika. PasPam 89v
pod c zyją choragiew podjechać
patrz: CZYJ
wasza Królewska Mość
patrz: ON
w inszej chodzić skórze
patrz: SKÓRA
- - Y ieźli iáko Sóńce, rozum do MIesiącá NIe rządzi? wziąwszy z ziemie, aż do Piekłá strąca. Coz pisać o odmiánie? gdzie się ták náturze Zdało: że niemal, co rok, w inszey chodzim skurze: Ze ieźli się nie widzą, chodć Vr"acie rodzeni, NIe znáią, ták się ciáło w krotylkim czásie mieni. PotPocz 71
kto [jest] jako bydło do obory gnany z pola
patrz: DO
- - Iad mu pryskał po Piersiach: kiedy Kawallery I swych widzi Rycerzow iednych, iako wory Na wozach: drugich iako bydło do Obory Gnanych zPola. PotWoj 164
mieć na /coś/ pilne oko
patrz: PILNY
liberum accessum dokądś zostawić
patrz: DO
- - Mosty [...] spalili Liberum Accessum do Wiednia. Nieprzyiacielowi zostawiwszy. PasPam 267v
/coś/ jako bydło do domu gonić
patrz: DO
- - W Pewney támże Prowincyi, iák bydło ie [jelenie] do domu gonią, doią, nábiał zbieráią, wielką ztąd máiąc intratę. ChmielAteny1745 I 474
godzinki Panny Maryi
patrz: GODZINKI
- - Godzinki P. Máryey/ ksiąszki. Vulgo officium B.M.V. Kn 200
- - Godzinki Pánny Máryiey/ Vulgò Officium B.M.V. Latinè àutem, Preces horariae quae sub Deiparae nomine Deo offeruntur. [...] Mowię ábo śpiewam godzinki P. Máryey. Kn 200
- - godzinki Panny Maryi. Bet-Stunden zu Ehren der Jungfrau Mariä [!]. l'ofice m. qu'on dit pour la Sainte Vierge. § śpiewać, mowić godzinki P. Maryi. T III 396
- - godzinki Panny Maryi, książki. Gebet-Buch zu diesen Bet-Stunden. l'ofice; petite livre qui contient les priéres pour la Vierge. T III 396
być jako bydlę prowadzonym
patrz: JAKO
- - Wpadł [Samson] w ręce Philistinow/ od ktorych był iáko bydlę nieiákie prowádzony. BirkNiedz 190
/kogoś/ jako bydlęta na ofiarę rzezać
patrz: JAKO
- - Ná co temu Báálowi ofiáruiecie corki y syny wásze/ iáko bydlętá iákie ná ofiárę rzeżąc tyráńsko bárzo. StarKaz II, 359
kim jak(o) bydlęciem pracować
patrz: JAKO
- - Aby vmiał [oficer] sobie poruconym rozkáżywáć, y Zołnierze[m], nie iáko bydlęciem prácowáć. FredPiech D2v
- - Mało na tym, że chłopem iak bydlęciem prácuiemy; ale co większa y nie chrześciańska, że często za psa, albo szkápę chłopa poddánego przedáiemy. LeszczStGłos 100
w ziemię jako bydlęta nieme patrzeć
patrz: JAKO
- - A Chrystus im [bałwochwalcom i mahometanom] Pan powiada: Widzę & vos de hoc mundo estis, w ziemię tylko iáko bydlętá nieme pátrzycie. StarKaz II, 72
dźwigać jako bydlę
patrz: JAKO
- - Insi záś cále Instrumentow nie używáiąc, dźwigáią iáko bydlętá. Czegom się z słusznym politowániem często nápátrzył, z właszczá przy dozorcách niebácznych. SolArch 1
pilnością chodzić koło czego
patrz: PILNOŚĆ
- - Tá sławá należy, y przez wszytkę potomność należeć będzie Wm. M. M. Pánu, ktory táką żárliwością, y pilnością chodzisz koło tego, ábyś utrapioną Oyczyznę z tego upadku, w ktory w pádłá, y z tego Iárzmá, w ktore się dla nie cnoty Zápámiętáłych Synow swoich záprzęgłá, wyrwał. LubJMan 13
z siekierą do dwora chodzić
,
z siekierą do dworu chodzić
patrz: SIEKIERA
- - Czynsze powinne áby według czásu Młynarz oddawał, y do napraw Dworskich Budynkow, áby z siekierą według vstáwy, y powinności do Dworá chodził. HaurEk 41
- - Aby iednak Czynsu Złotych 40 ktory teraz dawa płacił y z Siekierą do Dworu na Poprawe chodził Słowik Młynarz. KomonDziej 115v-116
/kogoś/ jak bydło na ofiarę siec
patrz: SIEC
- - Gdy świszczenników, chociaż do cerkwi uciekli, Przy ołtarzach, jak bydło, na ofiarę siekli. Ze krew z tułowów sciętych wypryskała, Nieraz oczy Przeczystej w obrazie zalała. ZimBSiel 151
jako biczem siec
patrz: SIEC
- - Tak iáko biczem Sárrácen zuchwáły Siecze po sercu nászychtem łáiániem. TasKochGoff 185
rumiany jak rubin
patrz: RUBIN
- - Ezechielu, á widziałżeś ty kiedy Cherubiná? Nie widziałeś go oczymá temi powierzchownemi, oczymá ciálá, bo Cherubin Duchem iest, nie iest áni biały iáko śnieg, áni czarny iák sádze, áni rumiány iák rubin. MłodzKaz I, 53
w jednej sforze (z kim czym) chodzić
(
sz. zm.)
patrz: SFORA
- - Tak piękny smiech z zdradą chodzic w iednei sworze Zadną miarą nie moze. ArKochOrl 65v
- - Stáry á dziecię w iedney sforze zsobą chodzą. WojszOr 296
- - Wszytkie takie iednakie bogata Vboga I wiedney Sworze chodzą bo ktora chuda Sprzeciwia sie dostatniey chocby się y spękac Mezowi musi dla niey bydz. OpalKSat 29v
- - Kucharz y Kuchárká w iedney zsforze chodzą/ w ktorych ręku nie tylko Páńskie/ ále y káżdego/ dobre/ przez szczerość y umieiętność/ złe przez skwápliwość y złość/ zdrowie. HercBan 5
- - Widzę Litwin a Swinia w iedney sworze chodzi Swinia chce [...] li co zwąchać to chodzi po nocy Litwin zas na rabunek iak by wybrał oczy. PasPam 183v
- - W jednej sferze[!] chodzi Zabojstwo z cudzołostwem. PotFraszBrück I 311
- - Dosyć na tym, że się w tym Domu urodziła, gdzie zawsze z Starożytnością poczciwość, z podczciwością cnota w iedneyże sworze chodziła. DanOstSwada II, 21
frontem komuś stać
patrz: FRONT
- - Lew Ognisty Frontem mu stoi ku pomocy. PasPam 271v
dobry byt
,
lepszy byt
patrz: DOBRY
- - Tak tedy idąc az pod Lepel zazywalismy pewnie dobrego bytu. PasPam 154
- - Pad[l]i na dobry byt y obfitość wszystkiego w Obozach Tureckich. PasPam 276
- - To przystastwo widziało mi się dnięm iednem że to w dobrym bycie y takiego drugiego przez wszystkę Służbę niemiałęm Bo mi y wozami naładowano takiemi Specyałami iakich. Nie wobozie ale przy domowych tylko wczasach zazywaią. PasPam 82v
- - Im więcey tu z Łazarzem nędzował tym samym, Pewniejszy jest lepszego bytu z Abrahamem. PotFraszBrück I 512
- - Poległ w Poráżce; ma tám swoy dobry Byt. ErnHand 125
w woli czyjej chodzić
patrz: WOLA
- - Iákoż tedy szátan mogł Iobowi szkodzić/ [...] A wiemy to/ iż Iob był mąż święty/y w woli Bożey iáko pismo świádczy záwsze chodzący. SpInZąbMłot 398
/coś/ /komuś/ w dobry rozsądek weszło
patrz: DOBRY
po czyjej woli chodzić
(
sz. zm.)
patrz: WOLA
- - Boby nierówno lepiéj gadzinę urodzić, Niż dziecię, coby miało po swéj woli chodzić. SaadiOtwSGul 207
- - Ták v Xiędzá iák v Wdowy/ káżdy chodzi po swey woli. RysProv XV, 10
- - Po cudzey ábo po czyiey woli chodzić/ skakáć. Ex alterius arbitrio pendere [...] Pendere ex aliena leuitate [...] Ex alterius more viuere [...] Ad alienum ambulant gradum, ad alienum dormiunt somnum, ad alienum comedunt appetitum [...] Namque coquus domini, debet habere gulam. Kn 717
wolą czyjąś pełnić
patrz: WOLA
Nowy Testament
patrz: TESTAMENT
- - NOWY TESTAMENT PANA NASZEGO JEZUSA CHRYSTUSA. W ktorym śię zámykáją Kśięgi; Ewángelia wedlug S. Mátteuszá S Márká S. Lukaszá S. J Dzieje Apostolskie Listy S. Páwlá Do Rzymiánow Do Koryntow dwá Do Gálátow Do Efezow Do Filippensow Do Kolossensow Do Tesálonicensow dwá Do Tymoteuszá dwá Do Tytusá Do Zydow Lis S. Jákubá S. Piotrá dwá S. Janá trzy S. Judy Objáwienie S. Janá. BG 1137 (tytuł)
- - Żydom stary, nam i ten, i nowy obrazow Testament zakazuje, dopieroż bałwanow. Nie mogłem ich u żydow znaleść y poganow, I chybaby na świata trzeba jechać końce, Kędy jeszcze nie doszło prawdy Bożej słońce, Aż tu, gdzie go prawdziwi wyznawamy chwalcy, Żydzi nas i poganie zową bałwochwalcy? PotFraszBrück II 5
- - Niepoprawne zródło
grać /komuś/ na nosie
patrz: NOS
- - grać komu na gębie, na nosie. einem auf der Nase spielen. injurer qu à son nez. T III 414
nos zwiesić
patrz: NOS
- - [...] kiedy Zoná będzie miáłá w tobie ukontentowánie/ á pozna też iák Kuropatwá Cwiká po oku/ to to iáki táki poydzie nos zwiesiwszy [...]. GorzWol 11
kontent jakby go bocian nosem iskał
patrz: NOS
- - Kontent iakby go bocian nosem iskał. er denckt es hat ihn ein Naase geleckt. il s'imagine d'avoir raison d'étre content; il croit avoir trouvé la pie au nid. T III 63
kurzyć komuś pod nos
(
sz. zm.)
patrz: NOS
- - Zle uczyniwszy ieszcze gloriatur [chełpi się] y Stanom Rzeczy Pospolitey kurzy pod nos ale na taką Hardość do Stanie wierze y Miecza [rzecze] Na co ia znowu daię taką Replikę. Insza to iest rzecz bydz obwinionym a insza winnym. PasPam 138
- - Ci zdraycy siła nąm pod nos kurzą zaczym y my tez musięmy dla złych ludzi y o pocciwych opacznie porozumiewać. PasPam 150
- - Na cos cie przyiechali zebys cię mię konfundowali że to ia widze że mi przez tego piiaka cały dzięn kurzycie pod nos a ia Cierpiałęm. PasPam 229
wyssać coś (sobie) z palca
patrz: PALEC
- - Rzadko co ludzie z pálcá sobie wyzsą. RysProv XIV, 2
- - Wyssał to sobié z pálcá. KnAd 1288
- - Wysysam co z-pálca/ v. Zmyślam. Kn 1337
- - Racz WMMPan oddac to Kosciołowi bo skadzeby on to miał wysać sobie z palca. OpalKListy 459
szable dobyć
patrz: DOBYĆ
wódka pachniąca
patrz: PACHNIEĆ, PACHNĄĆ
- - Do tey polewki przyley [...] wodki Rożánney przedniey pachniącey Cynámonowey, oboygá po pułtory kwáterki, konfektu Rożowego, łotow sześć. VadeMed 311-312
w mocy swej zostawować
patrz: MOC
w usłudze jakiejś chodzić
patrz: USŁUGA
- - A ci wszyscy są oraz generis furtiui Vt pote szafarz włodarz Pisarz mielcarz owczarz, Karczmarz szynkarz i insi bo y ci w Vsłudze Choc gospodarskiey chodząc są tak zesługami O drobnieyszych co copowiem ze nic nie Vmieią Tylko zepsowac złomac słuc co albo zgubic. OpalKSat 36v
wylać (czyją) krew (niewinną)
patrz: KREW
nieść krew dla kogoś
,
nieść krew na ofiarę komuś za co
patrz: KREW
umoczyć się we krwi
patrz: KREW
- - Panie zachoway kopiiey cisnąc ktora by się nie umoczyła wekrwi Nieprzyiacielskiey. PasPam 107
duszę czartu oddać
patrz: ODDAĆ
- - nieczystą Dusze Sprosnemu Czartu oddaiąc HistŚwież 24
napić się swojej krwi
patrz: KREW
napoić krwią miasto
patrz: KREW
krew rozlać
(
sz. zm.)
patrz: KREW
- - Piotr S. dla Owieczek Chrystusowych Siła biczow ucierpiał [...] Garło dla nich dał y rozlał krew. PasPam 196v
krew rozlewać
(
sz. zm.)
patrz: KREW
- - Takich wiele widzę ktorzy Lancetem Francuskięm medyanne otworzywszy krew rozlewali, albo ich Cyrulik nieostroznie golił. PasPam 133
utoczyć krwie
patrz: KREW
- - Iuz nieraz wiadomo to iest Całęmu Woysku y Wodzowi memu nie skąpo dla Oyczyzny utoczyło się krwie. PasPam 133
panu Bogu ducha oddać
patrz: ODDAĆ
w powodzi krwie czyjej brodzić
patrz: KREW
chwałę Bogu oddać
patrz: ODDAĆ
rybną wieczerzą nosić
patrz: WIECZERZA
- - Przyiechalismy tedy zsiędę z konia az iuz Rybną wieczerzą noszą y iuz swita. PasPam 221
oblubienica Chrystusowa
patrz: OBLUBIENICA
- - Bá Iudaszu, wżdyć to oblubienica Chrystusowa prosi o to, zebrze, osculetur me osculo oris sui, a ty bez prosby, bez modlęnia się, do twarzy się P. IEZUSOWIY drzesz? tak to, kto poczciwy, to obyczayny, a grubiani naywięcey chcą zażyć konfidencyi. MłodzKaz III, 378
relacyją czynić
(
sz. zm.)
patrz: RELACYJA
- - Poszedł tedy czynił tam rellacyią iuz niewiem iaką. PasPam 145v
- - Czyni tedy kalinowski Rellacyią prawi iak na Mękach koloryzuie. PasPam 240
bogu oddawać rachunek
patrz: ODDAWAĆ
jurament odprawić
patrz: ODPRAWIONY
- - Dopiro za Czwartem kołowaniem kiedy iuz Porucznicy podawali Regestra Iuramentu odprawionego swoich kompaniiey. Nacisną na mnie serio żebym [...] przysiągł. PasPam 120
odprawić swój wczas
patrz: WCZAS
jurament odprawić
patrz: JURAMENT
- - Dopiro za Czwartem kołowaniem kiedy iuz Porucznicy podawali Regestra Iuramentu odprawionego swoich kompaniiey. Nacisną na mnie serio żebym [...] przysiągł. PasPam 120
- - Tą materyią w Niesiono że by przysiągali ci co ieszcze Iuramentu nieodprawili Super fidelitatem [na wierność] Starczyznie. PasPam 120
- - Mowię tak Wszakto NieBoze Przykazanie aby de necessitate [z konieczności] kozdy Towarzysz wkole Generalnym Iurament odprawił ale wolno y w partykularnym przed Swoięm officerem to expeddyowac co y tu. PasPam 121
nie odstąpić kogoś piędzią
patrz: ODSTĄPIĆ
dojśc z kimś sprawy
patrz: SPRAWA
- - Nie pewnie tu rzecze [wojewoda] dondziecie [z] sobą sprawy kiedy ten od iezdza a ten przyiezdza. PasPam 115
zdrajca ojczyzny
patrz: ZDRAJCA
- - Cięszki to zaprawdę Stanowi Senatorskiemu uwazam Paroxysm kiedy go iuz Oyczymami Iusz Łuszczy bochęnkami y proznemi chlebami na ostatku zdraycami Oyczyzny nazywaią. PasPam 140
racyjami żelaznymi narabiać
patrz: NARABIAĆ
racyjami żelaznemi narabiać
patrz: NARABIAĆ
być na [urzędzie]
patrz: URZĄD
- - Pukarzowski Towarzysz natenczas Starosty krasn[o]stawskiego, ktory tego Urzędu co mnie częstowano nasiebie affektował iakoz y był na nim. PasPam 122v
być bez urzędu
patrz: URZĄD
- - To we mnie umartwili [...] powiedaiąc że to accessus [pierwszy krok] do wyszszych Honorow [...] Alterum [po wtóre] ze dla samego Głosu na Seymiku ze by się go prędzey doczekać, nizeli ci co bez Urzędu są. PasPam 219v
na stolec chodzić
patrz: STOLEC
- - Trzebá áby co dzień ná stolec chodzieły. CiachPrzyp 10 nlb
z małych pójść początków
patrz: PÓJŚĆ
głowę mozolić /komuś/
patrz: MOZOLIĆ
kogo jako bydło gdzie napędzić
patrz: NAPĘDZIĆ
- - Nasi jak się pomknęli i wsiedli na nich [Turków], tak ich jak bydło w Dunaj napędzili. DyakDiar 82
osobliwie chodzić
patrz: OSOBLIWIE, OSOBLIWIE, OSSOBLIWIE
- - Przydałem przytym młyn ieden budowany wŁoiowie drugi wPeredonie ktore osobliwie chodziły y do arędy nienależeli. SapADiar 38
osobliwym prawem chodzić
(
sz. zm.)
patrz: OSOBLIWY, OSOBLIWY, OSSOBLIWY
- - Wieś Lissowo. Jest to wojtostwo, Ktore osobliwem prawem chodzi. OpisKról 14
- - Jest w tejże wsi dworek pusty, do ktorego [...] należało włok 5, ktore osobliwym chodziły prawem, teraz jednak nikt się z przywilejem na te włoki na te włoki nie odezwał, cale pusto leżą. OpisKról 458
- - W tej wsi włok 12, która ex antiquo do starostwa Kowalewskiego należała. Teraz jednak czas niemały osobliwym prawem chodzi. OpisKról 5
do czarta pójść
patrz: PÓJŚĆ
osobnym chodzić prawem
patrz: OSOBNY
- - Ta dzierzawa osobnym chodziła prawem, teraz jednak [...] za jednymże consensem i cesyą, ktora się przy starostwie Osieckim specyfikowała, trzyma i zażywa. OpisKról 325
za osobnym konsensem chodzić
patrz: OSOBNY
- - Ten folwark [...] za osobnym konsensem nieboszczyka ś. pamięci JMP Wojewody chodzi i approbowany jest przywilejem JKM. InwPuck 107
każdy boży rok
patrz: KAŻDY
każdy boży dzień
patrz: KAŻDY
kożdy w osobności
patrz: KAŻDY
pójść w niepamięć
patrz: PÓJŚĆ
- - In omnes casus clare et aperte pateat.w czym to takowym ten dawny
zwyczaj, który etiam in futurum ma być zachowany. consistebat. aby ani vetustate temporum cokolwiek nie poszło w niepamięć ani ob defectum autentycznych informacyi różne zdaniu saepe memoratae commissionis cale przeciwne miejsca mieć nie mogły opinie i interpretacyje. Na koniec insuper wszelkie osobliwsze przypadki w różnej robocie skarbowej. InsGór 1743 101
puścić żal mimo się
patrz: PUŚCIĆ
puścić przed sobą strach
patrz: PUŚCIĆ
- - [Dowódcy szwedzkich wojsk] chcąc przed Sobą puscic strach niiaki List Sadowskiego slą do Oycow taki: Ze Duklas z nięmi idzie w tę tu Stronę Maiąc z Armatą Woysko zgromadzone [...]. OblJasGór 172
być jako bydlę prowadzonym
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Wpadł [Samson] w ręce Philistinow/ od ktorych był iáko bydlę nieiákie prowádzony. BirkNiedz 190
puścić w arendę, przez arendę
patrz: PUŚCIĆ
(W czym trzymać się) jako chóry anielskie:
patrz: TRZYMAĆ SIĘ
stolica Boża i Barankowa
patrz: STOLICA
być u kata w ręku
patrz: RĘKA
z rąk czyichś windykować
patrz: RĘKA
od rąk czyichś eliberowany
patrz: RĘKA
do przysługi komuś opowiedzieć ochotę
patrz: PRZYSŁUGA
jak ręką odjął
patrz: RĘKA
w rękach zabić
patrz: RĘKA
uczynić wotum
,
wota uczynić
patrz: WOTUM
opowiedać wota
patrz: WOTUM
przepisać ręką swoją
patrz: RĘKA
porwać pod ręce
patrz: RĘKA
na tronie posadzić
patrz: TRON
zwycięska ręka
patrz: RĘKA
załamywać ręce
patrz: RĘKA
ręką własną podpisywać się
patrz: RĘKA
chodzić po rękach
,
po ręku chodzić
patrz: RĘKA
- - Chodził ten List po rękach Ludzkich sąmze Pąn Hetman rozesłałgo Copie niektorym przednieyszym Panom Senatorom Duchownym y Swieckim. ŻółkPocz 11-12
- - Potym tez Pąn Hetman z Pułkownikami y z Rotmistrzami, y inszymi przednieyszymi osobami zWoyska na Vmowiąne Conditie ktore iz poręku Ludzkich chodzą niezdało się ich tu pisać. ŻółkPocz 34
chodzić przez ręce
patrz: RĘKA
- - Co do rzendu ten musi chodzic przes rozne ręce gdy konia ubieraią, rozbiraią etc.. OpalKListy 423
chodzić z ręki do ręki
patrz: RĘKA
- - Tę zagrodę zbudował Piech Wozny, przedał ią za grzywien 3, chodziła z ręki do ręki. KsKasUl I, 325
od rąk /czyichś/ eliberowany
patrz: RĘKA
odzywać się z ochotą
patrz: OCHOTA
namyślić się na ochotę
patrz: OCHOTA
/kogoś/ jak(o)(by) bydło rzezać (na ofiarę)
patrz: RZEZAĆ
- - To záczym rozumieiąc mniey się śmierci strzeże/ Ktora ich tym niesytsza iako bydło rzeże. TwarSLeg 48
- - Spiących Pogan, iak bydło przez gardziele rzezą. PotWoj 145
- - Dał Bog ze przeoczywszy one wszytkie sidła rzezałes ich iakoby naOfiarę bydła. PotWoj XVIIv
zacząć z inszej beczki
patrz: INSZY
- - chciałem ią zacząc z inszey beczky OpalKListy 461
o wilku jest gadka
patrz: WILK
- - Lupus est in fabula [...]. Lupus est in sermone. O wilku iést rozmowá/ sed et gadká nos discimus. o tym iést gadká/ i. gadánie. Kn 948
serce komuś odjąć
patrz: ODJĄĆ
na głowę wychodzić
patrz: GŁOWA
głowa się zawróciła
patrz: GŁOWA
mieć głowę iako na śrobach
patrz: GŁOWA
- - Trzeba było miec głowę iako na srobach y przed się y za się oglądać się bo kiedy się nieostroznie zabawił koło iednego to zas owi fugientes [uciekający] stełu siekli naszych. PasPam 96v
wyniść z głową
patrz: GŁOWA
na głowę powyganiać
patrz: GŁOWA
patrz: OGŁOSZONY
- - Nierowna w wieki krolow Symetryia [...] Ten Wszystkim straszny, Swiatu ogłoszony A ten na tryumf w powrozie wiedziony.
PasPam 110
mieć muchy w głowie
patrz: GŁOWA
- - Z kąd że to? z tąd/ że poznał támtego dutká; á tego dobrego Iezdcá Ieśli tedy biedne nierozumne stworzenie/ zrozumie co dobry iezdźiec/ co dureń? iákosz dáleko więcey Zoná/ ile ktora swoy rozumek/ á y much potrosze ma w głowie; niezrozumie co kto umie? GorzWol 40
ostrzyć zęby na kogoś
patrz: OSTRZYĆ
- - Biorą [Turcy] iako kobus wymordowanego Skowronka Tym Sposobem swoie Imperium rozszerzaią y na nas iuz ostrzą zęby. PasPam 196
alternatą z czym chodzić
patrz: ALTERNATA
- - Tuszewka błotne jeziorko, ktore alternatą z zamkiem Grudziądzkim chodzi. OpisKról 26
w czyjejś komendzie ostawać
patrz: OSTAWAĆ
kapturem nakryć głowę
patrz: NAKRYĆ
ścisnąć ramionami
patrz: RAMIĘ
ścisnąć kogoś za ramiona
patrz: RAMIĘ
osadzać chłopa
patrz: OSADZAĆ
- - Iestem Dominus fundi, na ktorym osadzam chłopa, z obowiązkiem do rożnych powinnośći, czy w czynszach czy w robociźnie; iest to contractus mutuus, na ktory raz chłop pozwoliwszy, nie może mieć sobie za krzywdę wypełniáiąc swoię obligácyią. LeszczStGłos 104
miłością przeciw komuś gorzeć
patrz: MIŁOŚĆ, MIŁOŚĆ, MIEŁOŚĆ
- - Przy Meznosci Tey zawsze iako Płomien byli Zarliwosci Iego zacni klienci Proponuiąc zyzni do Chwały Boskiey zaszczyt y Miłey Oyczyzny Zeby ten przyrodzony przymiot wsobie mieli Miłością przeciw Bogu Blizniemu gorzeli. PasPam 270v
sam sobie bicz nagotować
patrz: NAGOTOWAĆ
- - Rupta potém in apertum evasit amicitia odium, któa im była większa, tym potém cięższa królowi, bo ich w honory i w bogactwo spanoszywszy sam sobie bicz nagotował. PotWoj VI
poddać się w obedyjencyją
patrz: PODDAĆ SIĘ
- - On Philip Wielki krol Macedonski, kiedy mu przyszły Nowiny ze [...] krolowi Spartanskiemu [może zam. królestwo dardańskie] w wieczną iemu poddało się obedyencyią [...] zawołał wielkim głosem. PasPam 149a-149av
jako bydło rznąć
patrz: RZNĄĆ
- - Gdzie kolwiek się porwali [Niemcy] to iak na nich w Siedli [Turcy] z Szablami to iako bydło rznęli. PasPam 267v
pactum uczynić
patrz: UCZYNIĆ
- - Było pactum z Bratem iego krzysztofem uczynione. PasPam 248v
- - Panna Znakiem Niebieskich Obrotow [...] przy wrodzoney Płci swoiey Szczupłosci Nie wzdryga się okrutnych Zwierzow Surowosci Gdy nie odmięnne Pactum ze Lwowem uczyniła. PasPam 272v
rzucać kogoś z opieki
patrz: OPIEKA
uczynić coś komuś na wzgardę
patrz: UCZYNIĆ
jak piłką rzucił
patrz: RZUCIĆ
wziął impet kogoś
patrz: IMPET
- - Prochy [...] wyniosły ich Bardzo Wysoko [...] iak ich wziął impet to tak lecieli do góry przewalaiąc się tylko między dymem ze ich okięm pod obłokami nie mogł doyrzeć. PasPam 60v
pod niebiosa wynosić
patrz: POD
chodzić w odpowiedzi
(
sz. zm.)
patrz: ODPOWIEDŹ
- - A błaznowie macieli sie o lada co wadzic Takze y w otpowiedzi Ustawicznie chodzic. KodKon 121
- - Więcej frańce w obozie, niźli ran, Kurwy, karty, paszkwile chodząc w odpowiedzi, Z pogaństwem wasze dzieło, a ktoż tak krew cedzi? PotFraszBrück I 313
chodzić z kim w odpowiedzi
(
sz. zm.)
patrz: ODPOWIEDŹ
- - Chodzę z kiem w odpowiédzi/ vide Odpowiádam 2. Kn 68
- - W odpowiedzi chodził y ow waleczny z trzody Pásterzskiey Dawid [...] z swoim nieprzyiacielem Saulem. WojszOr 274
chodzić z czym w odpowiedzi
patrz: ODPOWIEDŹ
- - Bo chodzi człowiek z kazdem zwierzem w odpowiedzi. PotSyl 3
straż anielska
patrz: ANIELSKI, ANJELSKI, ANGIELSKI, ANIELSKI, JANIELSKI, JENIELSKI, ANGELSKI
- - Trzeci záś poczet ludzi czárom niepodlegáiącym/ iest nayosobliwszy/ to iest/ pilną strażą Anielską obwárowány/ wewnątrz y zwierzchu: wewnątrz przez wlanie łáski/ zewnątrz przez mocy niebieskich/ to iest: duchow niebiosá obrácáiących obronę. SpInZąbMłot 11
imię Boskie wziąć na pomoc
patrz: POMOC
- - Ociec [...] pisał domnie y rozkazał że bym imię Boskie wziąwszy napomoc tym się naymniey niekonfundował, ale szedł smiele tam gdzie iest wola wodza pod Błogosławienstwem Oycowskiem y Macierzynskiem. PasPam 53v
boską rosą żyć
patrz: BOSKI
boską rosą karmić
patrz: BOSKI
w imię Boże
patrz: IMIĘ
- - PETRUS [...] Błogosławieni [...] elemozyny w Imię Boże dają, A naszy, chociaj skąpi, a wżdy nic nie mają. Błogosławieństwo Pańskie majętnymi czyni I będą ci zbawieni, niech mię, kto chce, wini. (WSZYSCY) [...] Wyjedziemy na tobie, jedno bełkocz dalej, Idźże, ani tu bywaj. SynKlechGrzesz 383
jednanym sposobem
patrz: SPOSÓB
znalazł się sposób
patrz: SPOSÓB
znajdować sposób
patrz: SPOSÓB
(Około czego) chodzić sposobami
patrz: SPOSÓB
- - Teraz tylko Bychow sam nád Dnieoprem ná Białey Rusi zostawa w ręku nieprzyiacielskich/ około ktorego chodzi rożnymi sposobámi I. M. P. Woiewodá Wileński. MerkPol 136
- - Chodzimy wszystkimi sposobami, aby wojsko dało wozowych koni pod piechotę, ale jakoś to oporem idzie. SobJListy 71
czyjś chleb zjadać
,
darmo czyjś chleb zjadać
patrz: ZJADAĆ
- - Przez cały wiek słuzby swoiey nie był w okazyiey. krwie nie rozlał y darmo ziada chleb Rzpty. PasPam 147-147v
- - Z kogoz tedy większy iest Oyczyznie Emolument czy z owego darmo chleb z iadaiącego Birkuta czy z młodego a ustawicznie pracuiącego za zdrowie iey ochotnie krew Leiącego Towarzysza. PasPam 147v
- - Nic niesprawił a przez dwie zimie chleb ziadał. PasPam 71v
- - Pisoczynski [Piaseczyńki] Kazimierz [...] starał się pilnie że by stawać pro Gloria Gentis [w obronie sławy narodu] y że by owi ktorzy znim aemulabantur [współzawodniczyli] widzieli ze tam niedarmo Chleb ziada. PasPam 76v
jeść się nie godzą
patrz: JEŚĆ
chodzić około panny
patrz: PANNA
- - Pan Kostka mocnie chodzi około Panny Gniezninski col suo cerecello. OpalKListy 24
umieć po polsku
patrz: PO CICHU
- - Te listy czytali przynim Cesarscy y zas potym kto umiał po polsku pytali go de statu rerum. PasPam 76
w kłopocie /kogoś/ zostawić
patrz: W
wywrzeć na kogo furyją
patrz: FURIA
na gwałt bić w dzwony
patrz: DZWON
- - W Mieście nagwałt biią w dzwony w bębny lud się sypie na bulwark. PasPam 69
nie spisałby na dziesięciu skórach wołowych
patrz: DZIESIĘĆ
serce w kimś usychało
patrz: W
- - Po kosciołach zas Gratiarum Actiones [modlitwy dziękczynne] czyniono [...] A w Człowieku prawie Serce usychało. PasPam 277v
w niepamięć /coś/ zarzucać
patrz: W
w radzie zasiadać
patrz: W
w związku znajdować się
patrz: W
zapiał kur drugi
patrz: DRUGI
jako dudy nadęty
patrz: DUDY
- - Hetmanskie Woysko iuz było iako dudy nadęte y srogiego ducha miało do konfederacyiey. PasPam 115v
jak na brytfannie kogo usmażyć
patrz: BRYTFANNA
ekspr.
całować /kogo/ w dupę
patrz: DUPA
- - Przetoż dla marnej sobaki
Musi być artykuł taki:
„Kto zabije cudzą sukę,
Całuj ją trzy razy w dupę”. DzwonStatColumb 24
siedzieć jak śledzie w beczce
patrz: SIEDZIEĆ
- - siedzieli jak śledzie w beczce DembPrzew 59
do tańca chodzić
patrz: TANIEC, TANIEC, TONIEC
- - Jáko Diná y Bethsábá o cnotę przyszły y czystość utráciły, gdy były ná przechadzkę wyszły. Ták jeszcze podziśdzień drugá Pánná swowolnie pozbywa cnoty, kiedy lekkomyślne przechadzki stroi, y do táńcá chodzi. GdacPan 148
być bliskim grobu
patrz: GRÓB
- - śmierci ábo grobu bliski. Occiduus. Kn
obłóczyć kogoś do zakonu
patrz: OBŁÓCZYĆ
nie z takiemi być jako ludzie postępkami
patrz: LUDZIE
broń nas Panie ode wszego złego
patrz: ZŁY
- - Broń nas Panie odewszego złego. BujnDroga 213
orzeł orła i Sokół nie gołębia rodzi
patrz: RODZIĆ
anielski tabor
patrz: TABOR
do stoła chodzić
,
do stołu chodzić
(
sz. zm.)
patrz: STÓŁ
- - Chodzi ieden do stołu/ ztárgował na cáły rok zá 300 zł. Więc przyszło mu odiacháć we ćwierci Roku/ pytam wiele powinien gospodarzowi zápłácić. GorAryt 103
- - Conuictor Do stola chodzączÿ. SłowPolŁac 29
- - Gospodą staliswa i do stołu chodzili u Magistra Andrzeia Wolziusa. VorLetSkarb 85
nabić /komuś/ głowę
(
sz. zm.)
patrz: NABIĆ
- - Jeszcze czujna jutzrenka po nocnej kąpieli Wczasowała spotniałe członki na pościeli, Zaledwie co na ziemię upragnioną rosy Wycisnęła rękoma z utrafionej kosy, A już goście myśleli o drodze, Odprawiwszy on nocleg w niesłychanej trwodze: Bowiem, nabiwszy sobie głowę przeszłą wojną, Dla snów straszliwych i noc mieli niespokojną: Ledwie który z nich, chcąc się uspokoić, zdrzymie, Zda się mu, że go wiążą, sieką, tłuką w Krymie. ZimBSiel 162
- - Takem sobie już głowę nabił melankolią, że już się mój nigdy z przyrodzenia wesoły nie przywróci humor. SobJListy 401
- - I to rzecz foremna, czym Wci memu sercu nabili głowę ci, co kieliszki po stole szykują, albo ci, co się im dobrze wiedzie i prawią, co im ślina do gęby przyniesie. SobJListy 560
- - A tak król August [...] sobie mocno nabił był głowę prospero armorum Successu, że posiadłszy sub pretextu recuperandorum avulsorum dziedzicznych woysk swoich siłami, Inflanty one iako Iure gladis nabyte nasiebie trzymać będzie [...]. OtwFDzieje 36
- - CHIMERES que tout cela. Som nia. Ter. *Il se repaist l'esprit de chimeres. Inanibus pascitur. HYMERY to wszystko, bayki, prożność ni-to, ni-owo. *Pasie swoy umysł Hymerami Se mettre mille chimeres dans l'esprit. Sibi monstra & portenta fingere. Inanes visiones habere. Cic. Tysiącznemi hymerami głowę sobie nabić. DanKolaDyk I, 304
- - [...] ENFARINER se dit au figuré, pour Gaster l'esprit de quelqu'un par des vaines et fausses opinions. Opiniounm [!] pravitate aliquem inficere. Cicer. GŁOWĘ komu umączyć mowią w Francuskim zá miast nabić mu głowę y uprzątnąć w głowie prożne y ladaiakie opinie. Il s'est allé enfariner de cette opinion. Opplevit illius animum haec opinio. Cic. Uprzątnął sobie w głowie álbo nábił sobie głowę tym zdaniem. DanKolaDyk I, 508
- - [...] ENTESTEMENT, Estime trop grande de quelqu'un, ou pour une chose.) Nimia alicujus existimatio. NABIC sobie głowę kim álbo czym, zbytnie y wielkie bardzo o tym u siebie mieć poważenie, trzymać o czym wiele y rozumieć wysoce [...]. DanKolaDyk I, 517
- - [...] METTRE une chose dans la teste d'une personne. Inducere aliquid in animum alicujus. Cic. Aliquid alicui persuadere. Ter. WBIIAC komu co w głowę nábiiać mu głowę czym. *Il s'est mis cela en ieste [!] ou dans la teste. Id sibi in animum induxit. Ter. Nábił sobie tym głowę. *Se mettre une personne dans l'esprit. Sibi aliquem in animum instituere. Ter. Nábić sobie głowę osobą iáką kim, záprzątnąć sobie głowę nią [...]. DanKolaDyk II, 260
- - Nabiiam, v. m. F. nabiię. 1) benageln, mit Nägeln beschlagen; voll Nägel, Pfähle schlagen. 2) laden ein Gewehr. 3) einschlagen, einrühren, als Eyer. 4) füllen. 5) niedermetzeln, niederhauen. 1) ficher, enfoncer, cogner beaucoup de pieux, de cloux. 2) charger un canon à feu. 3) brouiller, mettre dedans pour préparer qu. ch. 4) remplir. 5) tuër un grand nombre de; abatre beaucoup de. § 1) nabił palow, kołow, gozdzi; nabiię tę deskę goźdźmi. 2) nabić muszkiet kulą. 3) nabić iaiec na iaiecznicę; iuż gorzałczany nabił na gorzałkę. 4) dobrze mu to wory nabiia. 5) z szańcu wiele mu ludzi nabito; nabił ptastwa, zwierza. nabiiam działo. ein Stück laden. servir le canon. nabiiam komu uszy czym. einem einbläuen, den Kopf toll machen. ravoder aux oreilles de qu; inculquer; batre les oreilles à qu. de qu. ch. § nabił mi uszy temi powieściami. nabili mu to w głowę, tym głowę. man hat ihm dieses in den Kopf gesetzt. on lui a mis cela dans la tête. § nabił sobie tym głowę. T III 887
z myślą chodzić jak za pasy
patrz: MYŚL
- - Tu zwyczajnie pod te czasy z myślą chodzisz, jak za pasy Darmo się człowiek sforcuje, co inszego obiecuje. [...] Kiedy zaś Bóg wolą skłoni, już jej człowiek nie przełomi. StanTrans 139
wlazło coś komuś na myśl
patrz: MYŚL
wodzić się z myślą, myślami
patrz: MYŚL
pasować się z myślami
patrz: PASOWAĆ SIĘ
- - Passuię się tedy zowemi myslami iako zNiedzwiędzięm. PasPam 73v
pod strażą chodzić
patrz: STRAŻ
- - Trzykroć szczęśliwszy wiek kwitnącej młodzi, Która pod strażą czułą jeszcze chodzi. Wiek z każdej strony błogosławiony. ZimSRoks 71
posyłać (wojsko) w sukursie
patrz: WOJSKO
zaciągnąć się do wojska
patrz: WOJSKO
wyjechać z wojska
patrz: WOJSKO
ku rodzeniu dziatek chodzić
patrz: DZIATKI
- - A przytym Browarku była Studnia w ktorey sie dwoie Ludzi Vtopiło Ieden Pokiwidno Nazwany Pomocznik, a druga Iadwiga Kaczurzina [...] Niewiasta Ku rodzeniu dziatek chodzącza. KomonDziej 191v
z dziatkami chodzić
patrz: DZIATKI
- - Ieśli z dziatkámi chodzi/ álbo choruie [żona]/ uczyń iey należyty [...] wczás. GorzWol 32
ścieżką czegoś chodzić
patrz: ŚCIEŻKA
- - Coś więtszego ia widzę w Pánnie Bogárodzicy/ w Hetmánowey ták wielu Pánienek/ z których káżdą Duchowną możesz názwáć Amázonką/ to iest bez piersi: y oná ábowiem pierwsza ioest/ ktora tá ścieszką pánieństwá wiecznego chodzić poczęłá. BirkOboz 31
czyimiś ścieżkami chodzić
patrz: ŚCIEŻKA
- - Piękny wizerunk po sobie zostawił Chcział bysmy iego sczieskami chodzili zbawieni byli. KodKon 54
w samorodnej barwie chodzić
patrz: SAMORODNY
- - Sprawcie mi/ takie y owákie od wymysłow száty/ chociáy ich ma pełne skrzynie/ á ty nieboże mężu musisz by też dzieciom w samorodney bárwie chodzić. ProwDachŻona C
- - Á ty nieboże mężu musisz/ by też dzieciom w sámorodney bárwie chodzić [...] przecie ią stroy/ przecie kupuy. ZłoteJarzmo D
prawem dziedzicznym chodzić
patrz: DZIEDZICZNY
- - Karczma w tej wsi jest, do ktorej należą włok 4, ktore szarwarkowe lustratia 1623 opisała. Teraz jednak włoki te, od wszelakich szarwarkow wolne, prawem dziedzicznym chodzą. OpisKról 32
na podsobku chodzić
patrz: PODSOBEK
- - Kto przed tym Roy wodził Wkrotce on będzie na podsobku chodził. PasPam 109v
ślub jawny
patrz: ŚLUB, ŚLUB, SZLUB
- - Profés/ zakonnik co ślub iáwny uczynił. [...] Hieromonachus [...]. Kn 823
owczarnia Chrystusowa
patrz: OWCZARNIA
- - Zacny Pasterzu, Swięciłes się na Pasterstwo Owczarni Chrystusowey Ia bym tobie y knieciey [!] Obory gdzie krowy Stoią niedał w kommęndę. PasPam 193v
nieść zdrowie dla kogoś, na ofiarę komuś za co
patrz: NIEŚĆ
lecieć, gdzie nogi niosą
patrz: NIEŚĆ
bicz języka
patrz: BICZ
- - Przed biczem języká ukryty będziesz: á nie ulękniesz się w spustoszeniu/ gdy przydzie. BG Hi 5, 21
jako byk ryknąć
patrz: BYK
pomazaniec boży
,
pomazańca boży
patrz: BOŻY
chrzciciel boży
patrz: BOŻY
chlustać /czym/ jako biczem
patrz: BICZ
- - Pan wprzod widząc kto ma y iák wiele grzeszyć/ onego chlusta iáko biczem ciáłá chorobą. KalCuda 157
być biczem na kogo, co
patrz: BICZ
- - To pewna ze monete tak rozdzielono, i samem na oko kilka sztuk takowych widział, wczem populus detrimentum nie odniesie poniewasz znowu do skarbu odbieraią, alie pono bicz to iest na cudzoziemskie Woysko, zeby s Panstwa nie wyiezdzało, i pieniądze niewywoziło. VorLetSkarb 275
pomocnik boży
patrz: BOŻY
dziecięcie boże
patrz: BOŻY
namiestnik boży
patrz: BOŻY
cały boży dzień
patrz: BOŻY
manną bożą żyć
patrz: BOŻY
posłaniec boży
patrz: BOŻY
cały boży rok
patrz: BOŻY
żyć jako bydło (przez pasterza)
(
sz. zm.)
patrz: PASTERZ
- - Żyjem przez tak długi czas jako bydło przez pasterza. NiemPam 233
- - Iáko [...] bydło żyć będziecie/ nie wiedząc gdzie iść/ co czynić/ y czego się trzymáć. StarPopr 12
wprawić w kabałę
patrz: KABAŁA
na wierzbie gruszka
patrz: GRUSZKA, GRUSZKA, GRUSKA
- - Łacno starzec uwierzy ze na Wierzbie gruszka Co mu z oczu, nie pancerz, lecz patrzy Poduszka. PotWoj 200
utrzeć zadek
patrz: ZADEK
- - Miły Bracie będziesz mi[ał] tynfa utrzy ze zadek tą kartą, chłop z wielką ochotą spuscił spodnie. PasPam 262-262v
na karku /czyimś/ jechać
patrz: KARK
jako z rękawa wysypać się
patrz: RĘKAW
coś w tym za sekret
patrz: ZA
jechać choćby na kraj świata
patrz: JECHAĆ
- - Oyca y Matki Posagu Bogatego gotowiusięnka odstąpic y iechac zatym w kiem się zakocha chocby na krai swiata. PasPam 55
trupem upaść bladym
patrz: UPAŚĆ
- - Iesli tesz ktory uciekł na domowesmieci Tu tu mu lepiey było trupem upaść bladem Nisz zyc Bogu obrzydłem y Swiatu szkaradem. PotWoj 18
upaść do nóg
patrz: UPAŚĆ
- - Porwę się chcąc mu do Nog upaść. PasPam 279v
jedź z Panem Bogiem
patrz: JECHAĆ
ekspr.
jechał /kogoś/ pies
patrz: JECHAĆ
- - Odsuną się trochę a potym iak znowu do Nas Ten Iankowski miał Muszkiet z Rurą srogą Iak plusnie owymi Hufnalami
Hufnalami znowu ich popstrzył iaki taki stęknie tam tez od zadniego szeregu wzięło ich kilku. widzą że nas rozerwac niemogą poczną wołac wróccie nąm naszych Iechał was pies z ostatkiem, Odpowie Wachmistrz Coz wam po nich kiedy Głow niemaią[.] PasPam 157
uderzyć sztychem
patrz: SZTYCH
tropy czyimi chodzić
patrz: TROP
- - Day Boze aby go tym Pan Bog w Niebie Cieszeł, żeby z domu swego mogł ogląda[ć] z Młodych Leciech kogo ktoryby tropy iego Chodzieł. HerbOr 346
za tropy czyimi chodzić
patrz: TROP
- - Ktorzy za tropy Panskiemi chodzili Głosy ochotnie kniemu podnosili. KodKon 40
za czym w trop chodzić
patrz: TROP
- - Za rozkoszami świata tego tuż w tropy śmierć chodzi. SaadiOtwSGul 226-227
- - Grzechy nasze o Panie za ktorymi w Tropy Napierwszy Swiat chodziły ognie y Potopy Dzis, nie w Wodzie, dla Tęcze, nie w ogniu z Gomorrą Ale się w własney swoiey krwi czyszczą y piorą. PotWoj 1
- - Sapiehowie z wielkich honorów i dostatków wbiwszy się w Ambicyą (zaktorą wszystkie w trop zwykły chodzić defecta ludzkie) począł ieden z Nich Hetman wielki Litewski przeciwić się Nieboszczykowi Krolowi. OtwFDzieje 40
kto [jest] jako bydło do obory gnany z pola
patrz: OBORA
- - [...] Płakał przecię iako Bobr; a zełzami szczery Iad mu pryskał po Piersiach: kiedy Kawallery I swych widzi Rycerzow iednych, iako wory Na wozach: drugich iako bydło do Obory Gnanych zPola [...]. PotWoj 164
Nowy Zakon
patrz: ZAKON
- - Hieronymus CARDANUS z Mediolanu Xięstwa Włoskiego oriundus, Medyk i Matematyk sławny, powierzchowny Chrześcianin, a w sercu Ateusz. Nauczał w swych księgach blaspheme & impie, że Prawo starozakonne Żydowskie wyszło od Saturna. Nowy zaś Zakon, albo Ewangelia, od Jowisza i Merkuriusza; a zaś Alkoran Mahometa od Słońca i Marsa. ChmielAteny III 607
być bliskim trumny
patrz: TRUMNA
trupem padać
patrz: PADAĆ
- - Z belluard ognia tym więcey dawáli Aby nástępny Szwedzkie rozrywáli, To ich w łeb, to wbok, to ręce Strzeláli Y widáć było, gdy trupem padáli. OblJasGór 83
trup na trupie padał
,
trup na trupie padł
patrz: PADAĆ
- - Lud gęsto bardzo stał y tak zginął że trup na trupie padł. PasPam 97v
- - Tak cięto trup na Trupie padał. PasPam 97v
trup na trupie leży
patrz: LEŻEĆ
- - Iuz tedy trup na trupie leży na kupie. PasPam 108
katowskiego godny miecza
patrz: MIECZ
snem śmiertelnym zawrzeć oko
patrz: SEN
- - Arcybiskup Prazmowski Snęm Smiertelnym zawarł oko. PasPam 245
porządkiem alfabetu
,
wedle porządku i alfabetu
patrz: PORZĄDEK
- - Regiestr Herbow Szláchećkich, wedle porządku y Alfábetu poráchowány. PotPocz 6 nlb
- - DĄB porządkiem Alfábetu pierwszy swemi ex patiatur gáłęziámi, według Pospolstwa opinij lat 100 rosnący. ChmielAteny1755 I 539
porządkiem alfabetu porachować
,
wedle (według) porządku i alfabetu porachować
patrz: PORZĄDEK
alfabetowym porządkiem zebrać
patrz: PORZĄDEK
- - Nayużytecznieysze słowa Polskie y Niemieckie Alphabetowym porządkiem zebrane. BierSłowa k. tyt.
porządkiem alfabetycznym zebrać
patrz: PORZĄDEK
- - Index Máteryi, ábo rzeczy, w sekretow białogłowskich, y nátury, księgách zámkniętych, porządkiem Alphábetycznym zebrány. AlbSekr 1 nlb
pozapuszczać brodę i włosy
patrz: POZAPUSZCZAĆ
- - O Moskwę iák sie stáráli Iezuici áby onę z Kościołem kátolickim złączyć/ y iáko iusz byli kwoli národowi onemu/ y brody/ y włosy pozápuszczáli. SzemGrat 33
pragnąć czego jako ryba wody
patrz: RYBA
brodzić jak ryba
patrz: RYBA
- - Roku 1615. Bosman jeden we Gdańsku, w Motławie tak brodził jak ryba bez molestyej. SzemTorBad 308
za czym jako bydło iść
patrz: IŚĆ
- - Zá pożądliwością tylko iáko bydło idą/ co miło to czyniąc/ á wierzgáiąc ná to co boli. StarPopr 30
ukłaść się pod nogami
patrz: NOGA
- - Wydra znowu wstała co mi się układła była pod nogami y idzie cicho popodławiu. PasPam 253
się osóbkami bawić
patrz: OSÓBKA
na nogach postawić
patrz: NOGA
chodzić na czyich nogach
patrz: NOGA
- - Z tey tedy nowey przyczyny/ á co większa niech będzie) zá pilną proźbą moią/ niechciey się, WM. iuż dáley wymawiáć. Pleb. Iać iáko więc mowią/ nie chodzę na Biskupich nogach/ Otrzymawa zezwolenie od Księdzá. OpalŁRoz B3
się bawić obłudą
patrz: OBŁUDA
blady jako z blechu
patrz: BLADY, BLIADY, BLADY
- - I takci się zwlokła [księżna] blada jako z blechu, Śmierci ledwie nie potkła nie bez swegoż grzechu. KorczWiz 51
syn marnotrawny
(
sz. zm.)
patrz: MARNOTRAWNY
- - syn marnotrawny der verlohrne Sohn im Evangelio. l'enfant prodigue de l'Evangile. T III 792
marsem patrzeć na kogoś
patrz: MARS
kuflem się bawić
patrz: KUFEL
marsowem bawić się cechem
patrz: CECH, CZECH, CECH
- - Sam to przyznał Chodkiewicz Ktory iak się Marsowem począł bawic Cechem Nigdy tak wielkich, nigdy z tak ogromnem Echem sztuk ognistych, nie widział. PotWoj 73
powstać z martwych
patrz: MARTWY
atlantowskie barki
patrz: BARK
wodę a ziemię zostawić
patrz: ZIEMIA
z ziemią zrównać
patrz: ZIEMIA
żeby go ziemia pożarła!
patrz: ZIEMIA
kazać komuś precz
patrz: KAZAĆ
rachować /coś/ na intratę
patrz: RACHOWAĆ
- - Aręnda tez wyciągniona Bardzo bo y piotruszkę y kapustę nawet y iaie kokosze rachowano na Intratę. PasPam 226v
bawić się po kątach
patrz: KĄT
chodzić z kijem
patrz: KIJ
- - Chodzę z kiiem/ Ambulo cum fuste, i. gesto fustem, armatus sum fuste. Polonismum olet, habet tamen Plautus. Tanquam si claudus sim, cum fusti est mihi ambulandum, s. quo seruos negligentes imperij castigem. Kn 68
wywabiać w pole
patrz: POLE
wywabić w pole
patrz: POLE
w pole wychodzić
patrz: POLE
do kogo popalić boty
patrz: POPALIĆ
w jakiejś barwie chodzić
patrz: BARWA
- - Podźciesz teraz Kálwinistowie/ á zowcie się nowym tytułem Ewángelickim/ godniście go bárzo. Skąd ią poczniesz/ to źle; wszędzie nie dobrze: zgołá wam nieprzystoyno w tákiey bárwie chodzić. Dam ia wam przezwisko przystoynieysze/ gdy was z Ewángeliey dzisieyszey kąkolnikámi názowię. BirkNiedz 197
w barwie chodzić z czym
patrz: BARWA
- - Jeśli poduszka w barwie ma chodzić z pościelą, Głowy głowie, a ciału trzeba twego ciała; Tak głowa z ciałem będzie zupełny wczas miała. MorszAUtwKuk 354
serce /czyjeś/ bóść
,
serce /komuś/ bóść
(
sz. zm.)
patrz: BÓŚĆ
/(Kogoś)/ w serce bóść
patrz: BÓŚĆ
chodzić w swej mierze
patrz: MIARA
- - Rdza je żelazo, woda głaz dziurawi, Sen straszny prawda rozwieje na jawi, żadna rzecz wiecznie nie chodzi w swej mierze, Już i ta książka moja koniec bierze. MorszAUtwKuk 267
stać, trwać, siedzieć jak wryty
patrz: WRYTY
- - Część na dziwy z obozu wyciąga nas szyje, Część jako wryta stoi, trzecia się część bije. PotWoj1924 160
- - Modlą się obroceni ku słońcu, maiąc go zá Bogá, nie ktorzy dźień cáły, iák wryci ná tey trwáią modlitwie: czczą item Brumę, Wesnę, Butzen Bożkow, y innych 33. millionow Deastrow. ChmielAteny II 596
- - Coż! gdy przewodnik moy tchorzem podszyty Listka się boi, przed mrowką ucieka, Przed Lwem y Smokiem stanąłby iak wryty; A tu śmierć pewna przed oczyma czeka... DrużZbiór 151
- - Cna Pani! cosz wżdy czynisz? po tak długiey chwili Stanąwszy iusz u kresu gdzie się ządza sili, Aliści zamiast żebyś odbierała myto Twych prac, trudow, twych znoiow, stanęłaś iak wrytą? MetasZałJAHel 40
kto jak bydło [jest] gdzie wpędzony:
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Kozacy iedni w Lasy uciekac poczęli, a drudzy iak bydło w Miasto wpędzeni, aby z tamtąd Szturmem ognistym wykurzeni zostali. HistBun 8
kto jak bydło [jest] gdzie wpędzony
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Kozacy iedni w Lasy uciekac poczęli, a drudzy iak bydło w Miasto wpędzeni, aby z tamtąd Szturmem ognistym wykurzeni zostali. HistBun 8
w cyrkiel /coś/ uczynić
patrz: CYRKIEL
- - w cyrkiel co uczynić. nach dem Zirckel etwas machen. faire au compas qu. ch. T III 171
wrzeszczeć na wszystek głos
patrz: WSZYSTEK
rezydujący przy czyimś boku
(
sz. zm.)
patrz: REZYDUJĄCY
- - Widzę Freqvencyią Ich MSCiow Panow Senatorow przy boku WKMSCi Rezyduiących. PasPam 146
zbledniały jak toruńska cegła
patrz: ZBLEDNIAŁY
- - Leci do domu zbledniáła iák toruńska cegłá [niewiasta z szynku]. NarArch 62
czerwonym jako cegła być
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Vpiwszy sie Nagle Vmarła, y po Smierci Czerwona iako Czegła była. KomonDziej 179
w pień wysiec
patrz: WYSIEC
- - [...] ono [miasto Prohacice] tak nielitościwie dla postrachu drugim w pień od największego do najmniejszego, żadnej płci nie odpuszczając, wysieczono [...]. DembPrzew 30
- - [...] w pien wysiekli, ze im oczy łupimi, ze białegłowy, piersi zelazem przepaliwszy i stryczkiem za wlokszy wieszamy. VorLetSkarb 270
krom oczu
patrz: KROM
- - Ludzi pobożnych i Boga miłujących obyczaje jednakie być mają tak w oczy jako krom oczu: aby o ludziach krom oczu źle nie mówili, a w oczy nie chwalili. SaadiOtwSGul 79
- - Drugi sie takze znaydzie co sie w sobie kocha I co sobie pochlebia ze go wszyscy chwalą I ze mu pochlebi[a]ią O wielki[z] to człowiek W naszey Rzeczypospolitey to w oczy, a krom tych [oczu] Zdrayca Oyczyzny fałszyrz szalbierz Machiawel [...]. OpalKSat 104
podbi(ja)ć komu bębenka
patrz: BĘBENEK
- - Ci kwitę czyniąc nie chcieli pod Regimentem Imci być pod bijając drugim bębenka do wypowiedzenia służby. MasDiar 104v
- - Zarzucki też Chciwy na te rządy podbił bębenka, Dońcom, że się wraz na Lepuna zrzuciwszy na szablach go roznieśli i zabili. MasDiar 98v
- - Podbił mu bębenká. RysProv H1
- - Udał się był ku Francyi, bojąc się aby heretykom francuzkim nie podbił bębenka, poczęto z wojskiem Elearskiem traktować. DembPrzew 99
- - Podbiiam komu bębenká/ v. Dodáię sércá ná złe. Kn 734
- - Zwykł Dzieciom ná Tákie złe Rzecży Sercá dodáwáć, (podbjáć Bębenká). ErnHand 193
- - TO mu serca ochoty fanatzyi humoru dodało, to mu bembenka podbiło przysłowie polskie na hardo wsadziło. DanKolaDyk II, 117
grzmi /komuś/ we łbie
patrz: GRZMIEĆ
- - grzmi mi we łbie [...] 2) es gehet mir im Kopf herum. [...] cela me donne bien du tintouin; cela m'embarasse. [...]. T III 433
klecić starą bidę
patrz: BIEDA, BIEDA, BIADA, BIDA
- - [Przez pana Sapiehę] byliśmy przyjęci, jako od kawalera dystyngwowanych, jakem się w nim rozpatrzył, przymiotów i umięjącego żyć na świecie, jako non neo natus dominus, ale równy starożytnością naszej familii pan, z którym mile starą klecić bidę, jak największych z nowym sitkiem używać konsulacji. RadziwHDiar 153
miłością pałać
patrz: PAŁAĆ
- - Miłością pała Krol oblubienice... JurkPieś E3v
nie ma czasu
patrz: CZAS
- - Niebrano zywcem nic bo nie było Czasu bawic się tak wielką potęgą Nieprzyiacielską. PasPam 108
- - Rzecze Woiewoda MSCi Panowie [...] mostow tu budowac niemasz czasu. PasPam 112
pozew zawity
patrz: ZAWITY
- - [...] dajemy wolność i moc tym listem, zapisem i wiecznym funduszem naszym Imci panu aktorowi od wszystkich patronów i seniorów zborów ewangelickich w W. Ks. Litewskiém gdziekolwiek będących, et in defectu w Koronie Polskiéj i w państwach i w księstwach do niéj należących mieszkających obranemu, teraz i na potomne czasy będącemu, pozwać nas i sukcesory nasze, w termin należny Ks. Żmudzkiego, do trybunału W. Ks. Litewskiego rokiem statutowym, pozwem zawitym, kładąc na tejże majętności kiejdańskiéj. RadziwKSprawy 603
czas zamierzony
patrz: CZAS
jak śledzie w beczkę wbijać
patrz: WBIJAĆ
- - Turki jak śledzie w beczkę wbijał DembPrzew 48
chodzić synem
(
sz. zm.)
patrz: SYN
- - Chodzi synem/ cięszka/ Continet in aluo filium [...] Gestat in vtero [...] Gestat in aluo [...] Fert partum [...] Fert vtero [...] Vtero grauis partii gerit [...] Grauida est filio [...]. Kn 68
- - Akmená, w rozmowę się wdáłá z nią o połogách: winszuiąc, áby się iey Bogowie łáskawiey stáwili, niżeli iey sámey stáwiłá się Iuno, kiedy Herkulesem synem swoim, oycem mężá iey, chodziłá. OvOtwWPrzem 362
domem się bawić
patrz: DOM
się w domu bawić
patrz: DOM
gorzej niż bestia
,
gorzy niż bestia
patrz: BESTIA
robić jak bestyjami
patrz: BESTIA
z bożnice wyłączony
(
sz. zm.)
patrz: WYŁĄCZONY
- - Wszákże jednák y z Książąt wiele ich weń uwierzyło: ále dla Fáryzeuszów nie wyznawáli/ áby z bożnice nie byli wyłączeni. BG J 12, 42
- - Ták mowili rodzicy jego/ że się bali Zydow: ábowiem już byli Zydowie postánowili/ áby/ ktoby go kolwiek Chrystusem wyznáł/ był z bożnice wyłączony. BG J 9, 22
wyłączać /kogoś/ z bożnic
patrz: WYŁĄCZAĆ
- - Wyłączáć was będą z bożnic: owszem przydzie godziná/ że wszelki ktory was zábije/ będzie mniemał/ że Bogu posługę czyni. BG J 16, 2
tak mi Panie Boże dopomóż
patrz: PAN
panie zachowaj
patrz: PAN
pan Bóg /(kogoś)/ zachował
patrz: PAN
z czym chodzić na wytrwaną
patrz: WYTRWANY
- - Kto chce miec wygraną Trzeba pierwey z Fortuną chodzic na wytrwaną. PotWoj 47
daj Boże szczęście
,
daj Panie Boże szczęście
patrz: PAN
powracaj z Panem Bogiem
patrz: PAN
przymówienie kilku słów
patrz: SŁOWO
wypaść ze słowy
patrz: SŁOWO
prędkim słowem
patrz: SŁOWO
z alembiku palić (coś):
patrz: PALONY
- - Bywa ták z liścia/ iáko z korzenia iego [omanu]/ Wodká dystyllowána: ták z osobná/ iáko społecznie tłuczone y ziuszone/á z Alembiku palona. SyrZiel 60
zblednąć jak toruńska cegła
patrz: ZBLEDNĄĆ
- - Zbladł iák Toruńska cégłá. KnAd 129
wrzucić kogoś do wieży
patrz: WIEŻA
więcej rzeczy przykładać
patrz: RZECZ
rzeczą się nie bawiąc
patrz: RZECZ
prawić ku rzeczy
patrz: RZECZ
widoczne rzeczy
patrz: RZECZ
na /coś/ się rzeczy zanoszą
patrz: RZECZ
rzecz potrzebna
patrz: RZECZ
jako zwierz bezrozumny
patrz: ZWIERZ
jako bela opity
patrz: OPITY
- - Już mój miły nad babami Herkules, jako bela opity namieśnik, zębami zgrzyta, na wąsy dmucha i jako papuć gębę odyma. MałpaCzłow 282
w gębę /komuś, coś/ wrzucić
patrz: GĘBA
- - w gębę wrzucić. 1) in die Fresse wersen. [...] jetter au nez, à la tête de qu. [...] § 1) z gniewu list mi w gębę wrzucił. T III 369
w gębę /komuś, coś/ wrzucić
patrz: GĘBA
- - w gębę wrzucić. [...] 2) ins Maul werfen, zuwenden. [...] jetter qu. ch. à la tête de qu. [...] 2) w gębę mu ten urząd wrzucił. T III 369
opić się jak bela
patrz: BELA, BELA, BELLA
- - Odprawując rocznicę, źleśmy uczynili, Cośmy Bogu dziękować mieli, tośmy pili. Jeślić to Boża chwała opić się, jak bela, Pewnie nie doczekamy takich rocznic wiela. PotFraszBrück I 150
sam czart musiał to wymyślić
patrz: CZART
czart to wymyśłił
patrz: CZART
- - Czárt to wymyślił [...] Kn 978
chłopa stanowić
patrz: STANOWIĆ
- - Záwczásu chłopy ná rolą stánowić. HaurEk 66 marg
chłopa zapomóc
patrz: ZAPOMÓC
- - Ze Wsi moiey Panowie Borzysławscy wzięni chłopa ze wszystkim, ktory lubo ich iest Poddany, ale cum consensu onychze Slub wziął z Poddaną moią, o Zapowiedziach wiedzieli, przeszkody nie czynili, a teraz kiedy Chłopa Zapomozono, dopiro z Zoną y z bydłem zabrac iezeli się godziło, Niech się Sami Ichmc rozsądzą. RadziejKor 128
chodzący w kole
patrz: CHODZĄCY
- - Według tey przestrogi máią się miárkowáć siły chodzących w kołách, ktorymi wodę álbo cieżary insze kto ciągnie do gory. SolArch 142
- - Wszakże iż ciężar w kole postáwiony według Náuki 28. Części I. tey Zabáwy 2 pod punktem E, (to iest pod stopniow 60. nád ktory punkt chodzący w kole, ztrudnością wyżey postąpić może,) tylko połowicą siebie samego ociąża koło do obrotu, a gubi połowicę, iáko obaczysz ná Tablicy przy sześćdziesiątym stopniu ráchuiąc od B, punktu kołá w Figurze. SolArch 95
chodzący po kole
patrz: CHODZĄCY
- - PRZESTROGA I. koło KG, ma bydz postáwione około N, wierzchu kołá LTN, nie E ták iáko w figurze, áby chodzący po kole LTN mieli wolne mieysce gdy wiádro opuszczone wyciągáć będą. SolArch 143
z czym w równi chodzić
patrz: RÓWNIA
- - Wszystká Iego [króla] fortuna y sława, z fortuną y sławą Rzeczypospolitey w rowni chodzi. DanOstSwada III, 16
nie dać się rozwiązać zębami
patrz: ZĄB
- - I dwiema palcami związać go było snadno ale pochwili nieda się rozwiązać y zębami. PasPam 139
zęby wyszczerzyć
patrz: ZĄB
zgrzytać zębami
patrz: ZĄB
kolejną chodzić
patrz: KOLEJNA
- - Tudziesz według dawnego trybu, do pásienia koni ná łąkách, ná stánowisku, álbo w obozie (álbo iáko sobie postánowią) dla dozoru czeladzi, niech koleyną od godziny do godziny chodzą [towarzysze z pacholikami na straży]. FredKon 18
wsadzić, wsadzać kogo na barzego
(
sz. zm.)
patrz: BARZY
- - Wsádził go ná Bárzego. RysProv 2
- - Wole tak zyc wpokoiu [...] Nizli mie masz podsczuwac wsadzac nabarzego. OpalKSat 27v
- - Nie zhardziała [Lidia] przyszedszy z kondycyjej równej Do stanu wysokiego, do Fortuny głównej, Ani jej to, kiedy mąż we wszystkim wygadza, Znosi, pieści, folguje, na barzego wsadza. PotPis I, 212
z barzego zsadzić kogo
patrz: BARZY
- - Ty Kantemirze, któremu w tej komediej szczęście było pochlebiło, ty hardy i wyniosły baszo, z barzego zsadzony będziesz, i wrócisz się do wzrostu twego. KoniecSListy 264
do czego koleją chodzić
patrz: KOLEJ
- - Do doju zagrodniczki 2 ustawnie w kożdy tydzień koleją chodzą. InwKal I I, 95
na oczy /coś/ /komuś/ wyrzucać
patrz: OKO
wlepić w coś oczy
patrz: OKO
o co (komu) gra chodzi
patrz: GRA
- - O to tylko największa gra chodzi, ze barzo o male pieniędzy mi zostaje. ŁugowPodr 93
- - O sławę obiema gra chodzi Bo zywot utraconey sławy nie nagrodzi. PotWoj 161
- - Y oto Mieysce nie ták wam grá chodzi Iako was miłość pokoiu uwodzi Zebyscie tylko z oblezęniá wyszli Tego pragniecie, y to wam namysli. OblJasGór 105
- - Oczuć się przebog cerstwa LECHA Młodzi/ Boć nie okozią wełnę grá iuż chodzi. Ale o Wolność. KochProżnLir 256
- - Odbiegł Henryk Polakow, przeto go też mijam, Y mieyscá w Herbách iego nie dáie Liliam. O dzieci mu gra chodzi, ze z Thronu ucieka, Nie wie, ze go w Páryżu zábita śmierć czeka. PotPocz 27
przekładać przed oczy
patrz: OKO
w zawód chodzić
patrz: ZAWÓD
- - Zmałym kołem kędy się znáyduią [młyny], rádzę ich popráwić: Ponieważ bardzo leniwo melą, y konie w zawod chodzić przy kole muszą. SolArch 88
chodzić w zawody z czym o zakład
patrz: ZAWÓD
- - Ná Herb Stáry Koń [...] Ten to Koń, ten; ktorego: chociasz widzisz stárem, Chodzi w zawody z rączem o zakład Cyllárem. PotPocz 144 [154]
w służebniczej chodzić postaci
patrz: SŁUŻEBNICZY, SŁUŻEBNICZY, SŁUŻEBNICY
- - Podź postaropolsku, nie szukay compendium swego despendo Rzeczypospolitey, ieżeli chcesz, żeby tá wolność ktora dotąd rumpebat jugum, frangebat vincula trwałá, żeby Oyczyzna w służebniczey nie chodziła postaci, żeby iákikolwiek Piłat według upodobania swego Krola nie przyprowadził. DanOstSwada V, 6
chodzić czyim torem
patrz: TOR
- - Ten Wieniec, kto tu chodzi, Chrystusowym torem Niech u siebie, naywyższym poczyta honorem PotPocz 157
chodzić śladem czyim
patrz: ŚLAD
- - Vrząd Káznodzieyski nawięcey Pan zálecić chciał Odkupiciel nász/ gdy mieszkał z grzesznikámi: á że nam trzebá chodzić śládem iego/ będzie pożytecznieysza y milsza Pánu Bogu/ iesli odłożywszy pokoy/ wynidziemy z domu ná pracą. BirkOboz 63
oczy czym zarzucać
patrz: OKO
oko czym zarzucić
patrz: OKO
nie zamrużone oko
patrz: OKO
oczy wytrzeszczać
patrz: OKO
pokazać się na oko
patrz: OKO
z niezamarszczonym okiem
patrz: OKO
chodzić w korwety
patrz: KORWETA
- - COURBETTE [...] MOWIĄ niewłaśnie kazać komu chodzić w korwety, po swoiey woli go gdzie zażywać iák się podoba. DanKolaDyk I, 386
płodem chodzić
patrz: PŁÓD
- - Przetoz iest Dekret albo Bula Sixti V. Papae, ktoby psował białągłowę brzemienną áby w sobie trułá płod ktorym chodzi, abo żeby poroniłá, ten ma bydz iáko czarownicy karány. WisCzar 94
na wywrót chodzić
patrz: WYWRÓT
- - Nie dármo Sálomon niezbożne wywrotnemi zowie [...] bo ci ná wywrot chodzą/ co ma być ná wierzchu/ to ná dole; chłópá ná páná sadzáią. BirkNiedz 57
na barzą kogo wsadzić
patrz: BARZA
- - Chciał z nami prośbę i nie fukiem postępować, ale oni powiedali, że ich na barzą wsadzisz, kiedy ich będziesz prosił. AktaKrak I 313
chodzić w okowach czego
patrz: OKOWA
- - Słuchay synu/ y przyimi rádę rozumu/ y nie odrzucay rády moiey: wrzuć nogę twoię w pętá iey (mądrości) y w łáncuchy iey szyię twoię; podłoż rámię twoię á noś ią/ á nie leń się chodzić w okowách iey. BirkOboz 84-85
po próżnicy chodzić
patrz: PRÓŻNICA
- - Pálcow bokowych CH, nie dawáć blisko FH, áby cewi Q, po przerznięciu, drzewá będąc vwolnione od pálcow, obracáły się dármo, á wozká nie podmykáły pod Piłę nád potrzebę; lubo oná po prożnicy chodzić będzie, poki wody nie zástáwią spadaiącey ná koło skrzynczaste. SolArch 101
do druku chodzić
patrz: DRUK
- - Gromił tedy piorem swym szczęśliwym zabobony Kálwińskie/ Aryáńskie/ odszczepieńskie: położył przed oczy niewinnych dziatek/ Zywoty Swiętych/ ktore do siedmikroć zá żywotá iego do druku chodziły. BirkSkar 18
w wianku chodzić
patrz: WIANEK
- - Bywaią i pánny, co w wianku nie chodzą. MłodzKaz II, 50
w wianeczku chodzić
patrz: WIANECZEK
- - W boleści będziesz rodzić w wianeczku iuż nie chodzić. ŻabSymf C2
w papierowych trzewiczkach chodzić
patrz: TRZEWICZEK
- - Zostawmyż [białego konia] tedy tym, którzy w papierowych trzewiczkach chodzą, a pracy nie podnosząc, dostatki mają: jako królom i książętom; żołnierzowi lepszy gniady. DorHipTur 20
z mantykami chodzić
patrz: MANTYKA, MANTYKA, MANTEKA
- - Do Bruxel do klasztoru przyszedszy Gwardyan tameczny przyiął go za prostego laika y zaraz mu robotę w ogrodzie naznaczył procz tego co dzien z mantykami chodzic musiał y inne prace zakonne y Ciezary przez dwie lecie ponosic. HistŚwież 111
na przechadzkę chodzić
patrz: PRZECHADZKA
- - Przychodzic się/ na przechadzkę chodzic. KusWeg K4v
w wielkiej cenie chodzić
patrz: CHODZIĆ
do kogo w nawiedziny chodzić
patrz: NAWIEDZINY
- - Więc iáko dyabelska iego [Lutra] mądrość byłá/ sam o tym świádczy/ gdy pisze: (Zbráciłem się ia dawno z dyabłem/ dawno się my znamy/ y záwártą między sobą przyiaźń mamy: ziadłem z nim więcey niż ieden korzec soli; często on do mnie w náwiedziny chodził/ rozmawiał zemną słodko/ w nocy mię drugdy budził/ y poduszczał ábym przeciwko Mszey pisał/ y dodawał do tey spráwy árgumentow). BirkRus 22
w uporze chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Gdy záś Krol w tákim błędzie, y vporze chodzi, Syn mu się komplexyey ozdobney vrodzi. DamKuligKról 13
chodzić po nocy
(
sz. zm.)
patrz: CHODZIĆ
- - Po ty[m] znac zes nie cnota boc chodzis ponocy. KodKon 116
- - Gáchuię/ po nocy chodzę Száleiąc. Furo [...] bacchor [...] no. cte comessantium modo ago aliquid. SzyrDict 65
z torbą chodzić po jałmużnie
patrz: CHODZIĆ
- - MENDIER [...] ZEBRAC z torbą chodzić po iáłmużnie. DanKolaDyk II, 251
z czym chodzić na wytrwaną
patrz: CHODZIĆ
- - Kto chce miec wygraną Trzeba pierwey z Fortuną chodzic na wytrwaną. PotWoj 47
po chorobę gdzie chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Co/ nié pytáiąc/ vt Day mi co/ v. Cokolwiék. Loco particulae co/ Poloni vsurpant multas alias, vt Dyáskáś tám miał czynić: Kátá ty wiesz: i. co ty wiesz. Kát mi po niem/ i. co mi po niem. Po chorobęś tám chodził/ i. po coś [...]. Kn 85
w ustawach czyich chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Jesli w ustáwách mojich chodzić będziecie/ y przykazánia moje chowáć y czynić będziecie/ Spuszczę wam deszcz czasu swego y wyda ziemia urodzaj swoj. BG Kpł XXVI, 3
chodzić pod pokrywką
patrz: CHODZIĆ
- - Gdy świat był doskonalszy i ludzie z rozrywką Nie dali białogłowom chodzić pod pokrywką, Adam z Ewą potomstwa tyle zostawili, Dlatego że się nago, ubóstwo, czubili. MorszAUtwKuk 326
chodzić z kolędą
patrz: KOLĘDA
- - ESTRE'MER [...] KOLĘDOWAC, kolędę obchodzić dawać odbierać chodzić z kolędą álbo po kolędzie. DanKolaDyk I, 554
chodzić do kuchni
patrz: CHODZIĆ
- - BOUCHE [...] ALLER à la bouche, c'est à dire aux Cuisines du Roy. Ad culinam regiam ire. CHODZIC do kuchni, do stołu Krolewskiego, żyć z kuchni Krolewskiey. DanKolaDyk I, 213
chodzić po kolędzie
(
sz. zm.)
patrz: KOLĘDA
- - Tym ja ślę wiersze, ten je czytać będzie, Co dawno chodzi z kusiem po kolędzie, Co nowicyjat odprawił w Lublinie Na Czwartku, co wie, jakie gospodynie w warszawskiej Baszcie, na Mostkach we Lwowie, co za szynk w Smoczej Jamie przy Krakowie. MorszAUtwKuk 310
- - ESTRE'MER [...] KOLĘDOWAC, kolędę obchodzić dawać odbierać chodzić z kolędą álbo po kolędzie. DanKolaDyk I, 554
- - A niewiecie wy tego/ iż w Vniey Kátholickiey/ w ktorey bogoboyna Ruś mieszka/ tákich obyczáiow nie mász/ áby dziedzictwo Chrystusowe miáło po kolędzie chodzić od Mołoycá do Mołoycá/ od Kniáziá do Kniáziá? BirkRus 5
chodzić po sercach
patrz: CHODZIĆ
- - Czynisz tákie dziełá ábyś Obozy náuk cnych ozdobił, iákie nigdy przedtym nie chodziły iedno po sercách vczonych y z dzieciństwá w księgách zábáwionych. BirkOboz 52
po świecie chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Idź y nie dáy po Swiecie krzywdzie moiey chodzić, tylko krwią, ten się może raz zmyć y nádgrodzić. CorMorszACyd 119
(O co) chodzić staraniem
patrz: CHODZIĆ
- - Znáć żem chodził cáłym starániem, áby się był tenże Związek skończył coprędzey. LubJMan 102
- - Łacno było wyczytac: z Radułowey Cery Ze chciał szczerem, oPokoy nasz chodzic staraniem. PotWoj 168
żarliwością chodzić koło czego
patrz: CHODZIĆ
- - Tá sławá należy, y przez wszytkę potomność należeć będzie Wm. M. M. Pánu, ktory táką żárliwością, y pilnością chodzisz koło tego, ábyś utrapioną Oyczyznę z tego upadku, w ktory w pádłá, y z tego Iárzmá, w ktore się dla nie cnoty Zápámiętáłych Synow swoich záprzęgłá, wyrwał. LubJMan 13
około czego rozumem chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - O táiemnicy Troyce ś. [...]/ y iáko około niey mamy rozumem nászym chodzić. BirkNiedz
chodzić o sprawiedliwość
(
sz. zm.)
patrz: CHODZIĆ
- - Nie chodzili nigdy o sprawiedliwość. RegZłocz 140
- - O sprawiedliwość ta wdowa nigdy nie chodziła ani słała do Leska na Demiana Świetlika o pobranie jej bydła. RegZłocz 140
w wieńcu chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Ziołmi y bylicą zdawná stroiono domy y wrotá domowe swiątobliwe y w wiencách chodzono na znak wesela podług Pisma. WisCzar 26
- - Pánná czysta rodzi/ Przecie w wieńcu chodzi/ Nienáruszona. ŻabSymf Cb
truchtem chodzić
patrz: TRUCHT
- - TROT (Alluve d'un chevel qui secoue son homme.) [...] TRUCHTEM iechać álbo chodzić kłusem trzęść. DanKolaDyk II, 558
chodzić za sochą
patrz: SOCHA
- - Rola kłosow rodzic zapomina, y oracz spracowany chodzic Za sochą ziemię orząc. DrobOpow 45
być bliskim dołu
patrz: DÓŁ
chodzić po jałmużnie
patrz: CHODZIĆ
- - Roku tego był przednowek wielki, drogie było zboże, ubogich ludzi wiele chodziło po jałmużnie. OwsRocz 16
po jałmużnę chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Do Dworu Xięzny pomięniony ten zmyslony Kapucyn Często po Iałmuznę chodził. HistŚwież 112
po prośbie jałmużny chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Tegoz Roku Zboyczow W Kopaniey Kielkanascie graszowało nad Ktoremi Woyciech Klimczak Hetmanem. maiąc Dziada iednego Ktory po prozbie Iałmuzny rzekomo chodził do roznych Domow y Dworow a przeglądał. KomonDziej 216-216v
chodzić przed półmiski
patrz: CHODZIĆ
z listami chodzić
(
sz. zm.)
patrz: CHODZIĆ
- - Krawiec ten z listami chodzi fl. 6. OpisKról 319
- - Do Nyssy Chłopi chodzą z listámi od Księdzá Krákowskiego, trzebáby ich przeiąć. LubJMan 74
w poselstwie do kogo chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - W tym przęcie wiekom poźnym zawinili Isz gdy w Poselstwie do oycow chodzili, Przynagláli im słowy y grośbámi Zeby poddáli Klasztor z obronámi. OblJasGór 22
do jakiejś szkoły chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Ale coż ia mowię o dziateczkách wászych/ y nárzekam ná ich nieszczęście/ iż niebożątká oddáne są wilkom ná wychowánie: Wy sami Oycowie do teyże szkoły chodzicie; wiążecie się z Heretykámi/ á nie przebieráiąc żadnych/ ze wszytkimi. BirkRus 10
dosyć się dzieje /czemuś/
,
dosyć się dzieje w /czymś/
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - A że ták vporemczęstokroć Brácia wászy w tym idą/ przyczyná tá/ przyznáć się im musi/ iż się wprzod w áfektácyách ich y nápráwie praw dosyć nie dzieie [...]. OpalŁRoz K3
- - Niech za wszystko Bóg będzie pochwalony, i że na nas turbacye dopuścił. [...] W których jeśli Mu się podoba i daléj nas trzymać, niech się dosyć dzieje świętej Jego woli [...]. ZawiszaPam 30
z czym chodzić w jednej kupie
patrz: CHODZIĆ
- - GRámmátyk/ y Gámrátyk/ chcesz wraz bydź; leć głupie. Mądrość z fryiem niechodzi nigdy/ w iedney kupie. KochProżnEp 66
w żałobie chodzić (po kim)
(
sz. zm.)
patrz: CHODZIĆ
- - Po Oycu/ Brácié/ Stryiu/ etc. w-żáłobié chodzę. [...] Patrem mortuum lugeo, nigram vestem indutus [...] In luctu sum ob mortem fratris [...]. Kn 719
- - Posłowie Holendersczy/ nie spráwili sobie żáłoby po śmierci Xiężney de Oranges, choć Krolestwo y wszytek Dwor po niey w żáłobie chodzili. MerkPol 205
- - Piotr w rzewney chodził żałobie/ jáẃni się Uczniowie skryli/ tájemni się objáwili. KancPol 174
- - Materyj żadnych świetnych nie potrzebuję, bom uczynił votum w żałobie chodzić, póko nie ujrzę śliczności duszy i serca mego. SobJListy 211
za przywilejem chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Wieś Liwaldt alias Riwaldt. Połowa w tej wsi jest dobr szlacheckich, druga połowa to jest włok 28 krolewskich, za jednym przywilejem chodzi włok 24, a z a drugim włok 4. OpisKról 434
nie dosyć się dzieje /czemuś/
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - Iż się nie dosyć dzieje w niektórych województwach konstytucyjej 1611 o zasiadaniu urzędników ziemskich miejsc swoich na aktach publicznych [...]. AktaKrak II/1 278
nie dosyć się /komuś/ staje
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - Nie byłbys sędzią sprawiedliwym Panie Iesli złym ludziom nie dosic się zstanie Za ich niecznoty ktore zyiąc broią [...]. KodKon 93
nie dosyć czynić /czemuś/
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - A tosz Jezuitom nie trzebá było zárzucáć tego/ że swoiey powinności nie dosyć czynią/ w opowiádániu wiáry świętey pogáństwu/ y w obronieniu oney gdzie trzebá [...]. SzemGrat 34
dosyć z siebie czynić
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - Uderzał z nami wraz z lewy strony naszey Xiąze Adąm Rozynski, y dosyc tam z siebie czynił, gdzie Kaminski Rotmistrz był szkodliwie posieczony. MarchŚcibHist 10
- - Na to poselstwo odpowiedział Krolewic zem dosyc ssiebie czynieł, kazawszy s pokoiu me[go] Tryznie oszby P. Woiewodzica przeiednał [...]. OssJŻyw 31
w arendzie chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Tego folwarku krescencya w arendzie chodzi, z ktorej p. Michał Blom daje na rok fl. 200. OpisKról 356
w wozie chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Dobrze już taki sposobem ukojonego, w wozie jakim, na ręce z razu go uczyć chodzić, dzierżąc zawsze za duży cugiel a nie fasując. DorHipTur 75
z czym chodzić na wytrwaną
patrz: CHODZIĆ
- - Kto chce miec wygraną Trzeba pierwey z Fortuną chodzic na wytrwaną. PotWoj 47
w gonieniu chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Wielka na to obserwancya ma być [...] żeby pozadni psi za przedniemi niedaleko w gonieniu chodzili. OstrorMyślTur 41
chodzić w grzechach czyich
patrz: CHODZIĆ
- - Y stáło się/ niemájąc ná tym dosyć iż chodził w grzechách Jeroboámá Syná Rábátowego/ że sobie wziął zá żonę Jezábelę [...] á szedszy służył Báálowi/ y kłániał mu się [Achab]. BG 1Krl XVI, 31-32
za mąż chodzić
(
sz. zm.)
patrz: CHODZIĆ
- - Zony prosze aby Za mąz nie chodzieła lec z tego nic nie bedzie. OpalKSat 73v
- - Piękna rzecz była wdowie nie chodzić drugi raz za mąż. PotWoj IV
chodzić bok o bok
patrz: CHODZIĆ
- - Chodziliśmy bok obok ieden wedle drugiego. PasPam 174v
dość z siebie czynić
patrz: DOŚĆ, DOŚĆ, DOŚCI
- - Było co widzieć/ kiedy z podziwieniem/ Czynił o zakład Nałog z Przyrodzeniem: Zrázu nátura dość z siebie czyniłá/ bo go ná dobre staje zostáwiłá. TwarKPoch E4v
- - My w osobie Krola JE[go]Mci Pana Naszego dosc z siebie czyniąc przed naznaczonym przysiędze czasem przybywszy zaczęte rzeczy konczyc gotowismy, tego ieno potrzebuiemy abychmy wprzod u Cara byli. PiasRel 28v
lata bronią
patrz: BRONIĆ
- - Lata bronią Vide. Czaszniedopuszcza. ManTobPhr 52
broń Boże
patrz: BRONIĆ
- - Ale broń Boże/ żebyś zniewolona/ Gwałtem bydź iákim miáłá. TwarSDaf 111
- - Dway stanęli Sieniawscy Mikołay zPropkopem Z ludzi swoim wyborem iakoby w reserwie Iesli bronBoze Turczyn wszytkie Ławy zerwie. PotWoj 78
- - Do czego [niesprawiedliwości] broń Boże, żeby nie przychodziło, teraz zaraz wszystkie strony lub osoby niechętne i przeciwne sobie urazy swoje wszelkie wzajemnie [...] sobie darują. DiarSejm 303
szmer włoski
patrz: SZMER
- - szmer Włoski/ vide Dzięciélnicá. Kn 1118
- - szmer Włoski vid. Dzięcielnica T III 2264
chodzić od domu do domu
(
sz. zm.)
patrz: CHODZIĆ
- - Ten co siedzi albo chodzi od domu do domu zebrząc radby kiedyby mogł naywiększem Panem został. PotPrzyp 14
- - / domowáć á przedáć, (od domu do domu chodzić.) ErnHand 444
zajmować /kogoś/ jak bydło na rzepie
patrz: ZAJMOWAĆ
- - A naszy nieprzestawszy skrzyn y wozow łupic Dali czas, ach dali czas Poganstwu się zkupic Ktore gdy ich zastanie napaszy y lepie zaimuie ich rozsypką iak bydło na Rzepie. PotWoj 104
jak bydło ryczeć
patrz: RYCZEĆ
- - Jak bydło rycząc albo jak wilk wyje Na wiatr ku górze wyciągnąwszy szyje, Tak my z drapieżnym zwierzem się równając Prawie wyjemy - na pół umierając. BorzNaw 138
chodzić po izbie
patrz: CHODZIĆ
- - Oni to chwalą barzo, i tak wiele uciechy mają bo daysię ich trzymała a nie większa. Na tańce nasze tak mowią, chodzić po jźbie, szukać czego niezgubił, szalonym się czynić. MasDiar 63
w karocy chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Pod ręką zwykle u forysia łysy W karocy chodzi w mosiądzowym szurze. PotFraszBrück II 419
kogo jako bydło przeganiać
patrz: PRZEGANIAĆ
- - A tak zaraz Car posłał na Wiosnę Mazepę Hetmana Zadnieprskiego z Woyskami Kozackiemi w Ukrainę Bracławską zkąd Mazepa ludzi gwałtem z całym Domostwem ich za Dniepr iako bydło przeganiał. OtwFDzieje 124
chodzić o kiju
patrz: CHODZIĆ
- - Bog zapłać za opiekę, Mości panie stryju, Kiedy muszę psy draźnić, chodzący o kiju. Dobywszy z obcych ręku ojczystej chudoby; Przywłaszczyłeś ją sobie starymi sposoby. PotFraszBrück II 397
- - Nie wiedzą, ze kuflowa pełna; ludzie młodzi, Herbowney Miesiącowey pełni, wielce szkodzi, Herbuć nią nie ubędzie? wszák ták Pánie Stryju, Lecz nie gorey, gdy chodzi Herbowny o kiju. PotPocz 65
o swej mocy chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - O swey mocy chodzić. Suis viribus sine adminiculo progredi [...] Neque iam queo pedibus mea sponte ambulare [...] Stare vix rectus potest, in anticam sine sacomate ruinosus [...] per me ipse consisto. Kn 555-556
suchą nogą chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Po dwákroć do Chrystusa Piotr wyskoczy z Łodzi, Raz widząc że po wodzie suchą nogą chodzi? Drugi po Zmartwychwstániu. PotPocz 88
nurkiem chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - NAGER [...] Pływać w wodzie nurkiem chodzić [...] Nurzać się nurkiem chodzić. DanKolaDyk II, 289
chodzić za pługiem
(
sz. zm.)
patrz: CHODZIĆ
- - Zá pługiem chodzę/ orzę. Manicula [...] Regula transuersa in stiua, quae manu tenetur [...]. Kn 715
- - Chodzieł Noe, wyszedszy z Korabiá, za pługiem, Y ty możesz párobkiem, w czesie być nie długiem. PotPocz 134
w szeregu chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Nakształt Niemieckich Szárżántow (sámi w szeregu nie chodząc) práwego y lewego skrzydłá, będą pilnowáć, z Rohátynámi, szeregi prostuiąc, w następowániu, w vstępowániu, á miánowicie pilności stráży, noc y dzień koleyną, będą przestrzegáć. FredKon 36-37
w rozkazaniu czego chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Ieśli niezbożny będzie czynił pokutę, zá wszytkie grzechy swoie, ktore porobił, y ieżeli będzie strzegł wszytkiego przykázania mego, y w roskazániách żywotá będzie chodził, áni czego nie uczyni niespráwiedliwego, będzie żył żywotem, y nie umrze. TylkStrom 82
- - Ieżeli się od swey drogi złey odwroci [niezbożny], y uczyni pokutę, y w roskazaniu iego [żywota] będzie chodził, y nie będzie czynił nic niespráwiedliwego. Nie dosyć że się będzie spowiedał, ále trzebá náwroceniá. TylkStrom 82
chodzić w szczerości
(
sz. zm.)
patrz: CHODZIĆ
- - Abowiem wielcem się urádował/ gdy przyszli brácia/ y dáli świádectwo o twojey szczerości/ jáko to w szczerości chodzisz. BG 3J I, 3-4
- - Więtszey nád tę radości nie mam jáko gdy słyszę/ iż dziatki moje chodzą w szczerości. BG 3J I, 4-5
chodzić jakoby umarły
patrz: CHODZIĆ
- - Którzy chodzili przedtym jakoby umarli, Z wojskiem niezwyciężonych Sarmatów się starli, A że im kredensował w potrzebie gniew boski, Sam im serca dodawał. ZimBSiel 163
dzieckiem chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Praegnans Dzieczmÿ chodzącza, Brzemienna. SłowPolŁac 109
- - GROSSESSE [...] CIĄZA ciężarność białogłowy dzieckiem chodzącey. DanKolaDyk II, 94
chodzić potomkiem
patrz: CHODZIĆ
- - Przed wczorem poiechał Krol do Fonteneblo z Krolową/ ktora pewnie chodzi pierwszym Krolewskim Potomkiem/ iuż od trzech Miesięcy. MerkPol 215
potomstwem chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Od Dworu Hiszpáńskiego mamy pewną wiádomość/ że Krolowa nászá nowym Potomstwem chodzi. MerkPol 247
w kajdankach chodzić
patrz: CHODZIĆ
w konfidencyją chodzić z kimś
patrz: CHODZIĆ
- - Spytana jest Zofija Kołodziejczykowa, jeżeli w jaką konfidencyją nie chodzieła z tym Peciakiem. KsJaz 153
chodzić z nędzą
patrz: CHODZIĆ
- - Przedtym się wydawáło hoynie, Errogavit, á teraz źle, nie mász się do czego udáć, Multum perpessa. ták to substáncye ztrácone, máiętności w-zastáwách, Errogavit substantiam, chodzą z-nędzą, Multum perpessa. MłodzKaz II, 291
w powinnościach czyich chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Y rozumieć y żyć mamy/ iáko máło ludzi rozumie/ y życie/ chcemyli w powinnościách nászych chodząc/ dobieżeć kresu sczęśliwego. StarPopr 42
o przodek z czym chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - W Grecyey kędy wszelakich Cnot zniwo, Ktora oprzodek zdawna z Rzymem chodzi, Przebog niech mieysca, takie nie ma dziwo. PotSyl 15
kołem chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - A ci co reformati niedaleko czekac Ze bedą deformati kołem to bo chodzi. OpalKSat 107v
- - Wszytko iak z ziemie poszło tak się w ziemię wraca. Toc przez Lat szesc tysięcy pasmo ten Swiat wodzi, Iedno psuie, drugie ztysz Materyey rodzi. Tec są Pierwszey Mistrzyni wszech rzeczy Natory, Koła ktorymi chodzi. PotPer 22-22v
chodzić w kole
patrz: CHODZIĆ
- - Nic Swiat nigdy nowego nie mądzi Smiech z płaczem Przeplatąno więc chodzą wtym na Swiecie Kole. OpalKSat 17v
w parze chodzić
patrz: CHODZIĆ
- - Przybliżáli się do Páná IEZUSA: á iákoż? hurmem i cáłym pásmem? nic [!], ále parą, Publicani et peccatores, w-parze chodzili, Celnicy i grzesznicy. MłodzKaz I, 255
jak bydlę żyć
patrz: BYDLĘ
- - Iaki Pan, taki y kram, Pan iak bydle żyie, Niedziw, że się służący obrocą w bestye. DrużZbiór 71
syrop z cebuli morskiej
patrz: MORSKI
- - Syrop z Cebuli Morskiey [...] iest Arcysławnym lekarstwem. BeimJelMed 576-577
z alembiku palić /(coś)/
patrz: ALEMBIK, ALEMBIK, ALAMBIK, HALEMBIK
- - Bywa ták z liścia/ iáko z korzenia iego [omanu]/ Wodká dystyllowána: ták z osobná/ iáko społecznie tłuczone y ziuszone/á z Alembiku palona. SyrZiel 60
przepuszczać /coś/ w alembiku
,
przepuszczać przez alembik
patrz: ALEMBIK, ALEMBIK, ALAMBIK, HALEMBIK
- - Trzeci raz może doświadczyć tey wody przepuszczaiąc onę álbo distilluiąc w Alembiku. SykstCiepl 76
- - Distiller des herbes, V. act. (En tirer le suc à l'alembic.) Succos herbarum subjectis ignibus exprimere. DYSTYLOWAC przepuszczać [...] przez alembik. DanKolaDyk I, 475
przepalić /(coś)/ przez alembik
(
sz. zm.) ,
przepalić /coś/ w alembiku
patrz: ALEMBIK, ALEMBIK, ALAMBIK, HALEMBIK
- - Napoy zwyczáyny ma bydź Mleko Owcze, álbo Ośle, álbo wodá z drzewá Brzozowego [...] lubo samá przez się przewarzána, lubo przez alembik przepalona. PromMed 17
- - Weś Cynámonu [...] przepal przez álembik wolnym ogniem. CompMed 633-634
- - [...] przepal w Alembiku 4. Garce tey Wodki przy wolnym ogniu. BeimJelMed 392
- - Weźmi kwiecia y liścia Bzowego, posiekáy, náley wodą y przepal przez álembik, do przepaloney wodki włoż znowu świeżego liścia. VadeMed 55
przyjąć do czci
patrz: CZĘŚĆ, CZEŚĆ, CZEŚĆ
- - Wszystkich tych ktorzy iakięm kolwiek sposobem przez wszystek czas Panowania naszego nas urazili przyimuięmy do Czci. PasPam 210v-211
biały jak śnieg
patrz: BIAŁY, BIAŁY, BIEŁY, BIAŁŁY
- - A száty jegoz [Jezusa Chrystusa na górze Tabor] stáły śię łśniące, bárzo białe jáko śnieg, jákich blecharz ná źiemi nie może wybielić. NT Mk 9, 3
- - A száty jego [Jezusa Chrystusa na górze Tabor] stáły śię łsniące y bárzo białe jáko śnieg/ jákich blecharz ná źiemi nie może wybielić. BG Mk 9, 3
grzbietem odbyć czego
patrz: ODBYĆ
po całej nocy robić coś
,
robić coś po całym dniu i nocy
patrz: DZIEŃ
rok któryś zacząć
patrz: ZACZĄĆ
niechże zdrów zadaje
patrz: ZADAWAĆ
biały jak śnieg
,
być białym jak śnieg
patrz: BIAŁOŚĆ
- - Jak [koń] ku śniegowi, białością podobny, bez żadnej zmazy, tak też i Król i Książę czystego sumnienia, szczerości, sprawiedliwości całej i bez nagany być ma. DorHipTur 19
- - [Hyzop ma] liście po wierzchu zielone/ á od spodku ták białe/ że z śniegiem/ swą białością zrowna. SyrZiel 467
- - Szata na niem białoscią mogła rownac z sniegiem. ArKochOrl 8v
ciemną gwiazdę mieć
patrz: MIEĆ
zakładać chłopa
patrz: ZAKŁADAĆ
- - Niezákładáć Chłopow bez wiádomości Páńskiey, áni ich tego vczyć, áby się tym nie psowáli. HaurEk 65
mieć świętą duszą
patrz: MIEĆ
grzbietem przypłacić
patrz: GRZBIET
grzbiet komu trzymać
patrz: GRZBIET
założyć chłopa
(
sz. zm.)
patrz: ZAŁOŻYĆ
- - Záłożyć iednak chłopá może, zá słuszną ratią, y własną potrzebą iego, á záłożywszy z nowego odebráć, áby się ná tę drudzy chłopi nie spuszczáli wygodę. HaurEk 65
- - Chłopá ktorego y iáko záłozyć. HaurEk 65 marg
dać się pociągnąć
patrz: DAĆ
dać pokój czemuś, komuś
patrz: DAĆ
wrywać się w głosy
patrz: GŁOS
- - Jmp Krosnowski z bełskiego: Gorszę się z jmp chorążego lubelskiego, że i materyje coraz nowe wnosi i w głosy się wrywa. DiarSejm 229
stać jak wryty
patrz: STAĆ
stać jako krowa
patrz: STAĆ
- - Starczyzna poczęła uciekac [...] Iakesmy tedy siedli nanich [nieprzyiaciół] to tak cięto przez cztery mile wielkie kto w pierszy mili nie zginął to w drugiey albo w trzeciey do doiedziesz go a kon pod nim stoi iako krowa. PasPam 113
bać się kogo, czego jak wściekłego psa
patrz: PIES
jako ogień wpadać
patrz: OGIEŃ
mieć w czym gust
patrz: GUST
- - Fortitudo Bellica [męstwo wojenne] To Ludziom sprawuie Ze im y insze Cnoty tak Akkomoduie Iak sama kardynalna ma w tym gust niemały A by wszystkie iednemu wraz pozytkowały. PasPam 275
/coś/ weszło w zwyczaj
patrz: ZWYCZAJ
przyjaciel krewny
patrz: KREWNY
- - ein Blut-Freund/ Przyjaciel krewny [...]. ErnHand 307
coś spaliło na panewce
patrz: PANEWKA
- - ZGASŁO ná panewce prztyknęło spaliło ná panewce; to mowi się ták w własnym rozumieniu o strzelbie, iáko też y w niewłasnym o tym co mu się nie udało ná co się zábierał y kasał. DanKolaDyk II, 417
szyję uciąć komuś
patrz: UCIĄĆ
ptakiem przelecieć
patrz: PTAK
szyję ucinać komuś
patrz: SZYJA
- - Cesarzow Rzymskich wielkie owe dzieła Konstantynowa smierc Iak oszpeciła Tam tym iak Bogom chonory dawano Temu na progu Szyię ucinano. PasPam 110
na królestwo kogoś wsadzać
patrz: WSADZAĆ
karać workiem kogo
patrz: WOREK
- - mperatorowa teráznieysza Elżbieta, iako rzadkich przymiotow Monarchini temperowała grube y tyrańskie Prawa Moskiewskie, do karania służące, polityczne y łaskawsze stanowiąc: toporow, knotow w szkaradnych tylko excessach zażywaiąc, więzieniem, workiem, karząc występnych. ChmielAteny IV 418
wytłoczyć worek
patrz: WOREK
- - WYTŁOCZYĆ komu worek wyszlamować mu szkatułę do ostatniego grosza. DanKolaDyk II, 384
wnieść inicyja
patrz: INICYJA
- - Widząc tedy Pan Lubomirski na co się rzeczy zanoszą wniosł takie Initia Czym niewszystkim musiał się podobać. PasPam 190v
nakłonić serce
patrz: SERCE
poddańskim sercem
patrz: SERCE
wet wetem
,
wet za wet
patrz: WET
- - Strzyże owce Absolon, brat twój, w swym koszarze; Więc tak, jakoś ty był rad u siebie Tamarze, Swojej i jego siestrze, oddając wet wetem, Ochotnie z wyśmienitym czeka cię bankietem. PotFrasz1Kuk II 110
- - Jeśli cię twoiá zoná nie miłuie iáko piszesz/ to źle/ nie mász czego chwalić: áleć podobno wet za wet oddáie. GorzWol 32
przypaść komu do serca
patrz: SERCE
podnieść serce w pychę
patrz: SERCE
z pysznym sercem (coś robić)
patrz: SERCE
serca (komuś) przyrasta
patrz: SERCE
prawem przekonany
patrz: PRAWO
chodzić przed półmiski
patrz: PUŁMISEK, PÓŁMISEK
- - Pochlebcy [...] Ktorych wszytka robota y wtym kładą zyski Skłamac, zagrac kto umie, chodzic przed Pułmiski Poki czuią o kocie y oycowskiem zbiorze A gdy reszty w ostatnim przewąchaią Worze Rozbiegą się. PotWoj 13
kogoś jak(o) bydło gnać
patrz: BYDŁO
- - [...] A Niemcy ich iak bydło, gnali kłoli siekli [...] PotWoj 113
- - Onic to ludzie oni cosmy ich tą niwą Sto razy, jako bydło; szablą gnali Krzywą [...]. PotWoj 161
rezydować przy boku czyimś
(
sz. zm.)
patrz: BOK
- - Widzę Freqvencyią Ich MSCiow Panow Senatorow przy boku WKMSCi Rezyduiących. PasPam 146
- - Tegoz Roku August II Krol Polski y Xiąze Saskie z Polskiey do Saxoniey odiachał, za Ktorym Iasnie Wielmozny IMPąn Franciszek Wielopolski Starosta Krakowski a Pąn na Zywczu Dziedziczny tamze poiachał, y Kielka Niedziel Residował przy boku iego. KomonDziej 228
być wziętym na biskupstwo
patrz: BISKUPSTWO
- - Pawła z Dominikańskiego Zakonu Długosz pisze iuż bydź wziętym na Biskupstwo 1209. NiesKor II 335
na lekki chleb iść
patrz: LEKKI, LEKKI, LETKI, LIEKKI, LEKI
- - [...] my tylo lekkie iákieś roboty odpráwuiemy/ ná lekki chleb idziem; á kiedyby też ze lwy/ niedźwiedźmi/ poiedynek czynić? BirkNiedz 81
na co animadwersacyją mieć
patrz: ANIMADWERSACJA
- - Na co [...] osobliwą animadwersacyją pa[n] administrator nasz mieć będzie powinien, aby przez zaciągnienie tajemnie jakich znacznych długów miasta i dziedziców do jakich prawnych intryg nie przy prowadzili [Zydzi]. JewPriv II, 5
poszczwać upatrzonego
patrz: UPATRZEĆ, UPATRZYĆ
- - Niemiałęm na ten czas szczęścia do upatrzonego lubo mi mowił krol kilka razy upatrzcie sobie dawano mi Urzędy. A iam widział zemi było chleba potrzeba Titulum [tytuł] posponuiąc a vitulum [byczka] zycząc sobie y tak przez cały Seym nieprzyszło mi poszczwać upatrzonego ktorego prędzey occasionaliter [przypadkiem] upatrzysz nizeli wten czas kiego go umyślnie szukasz. PasPam 179
na swoje koło wodę ciągnąć
patrz: KOŁO
krwie rozlanie, rozlanie krwie
patrz: ROZLANIE
- - Tamci zas Cholerycy Pragnęli miecza y krwie rozlania. PasPam 241v
iść, gdzie noga nie postała
patrz: GDZIE
jako się Bogu podobało
patrz: BÓG
- - I tak się musiało ztac iako się Bogu podobało nie iako Ludziom. PasPam 225v
powołać kogoś z tego świata
patrz: POWOŁAĆ
- - Plenus dierum Placida morte [syt wieku, łagodną śmiercią] z tego powołany Swiata. PasPam 205
lękać się guza
patrz: LĘKAĆ SIĘ
- - I głupi głos tylo mocy, nie miał mieć, [by] wojsko w nocy Z jego rady uciekało. Znać, że się tak wszytkim zdało; A także nasz pan bajbuza [Radziejowski] lękając się i sam guza, prowadzić ich obiecuje I przed wszytkimi przodkuje. OpalŁCoś 269
z inszej beczki począć
patrz: BECZKA
- - Z inszey béczki pocznimy. KnAd 1331
- - z inszey, prawi beczki Musi począc tę woynę PotWoj 148
gęsty bój
patrz: BÓJ
- - Nieprzyszło mi kołpaka wziąć [...] Bo to niepodobna w gęstym boiu Ty natym iedziesz a na to biie ich dziesiec. PasPam 108
podgolić kogoś na mieszku
patrz: MIESZEK
agitacyja wózkowa
»AGITACYJA«
patrz: WÓZKOWY
za szeląg
»ani trochę, za grosz«
patrz: SZELĄG
- - Spokoynie w tych Pustkach stoię nikomu za szeląg szkody nie uczyniwszy. PasPam 182
poczwórny wóz
(
sz. zm.)
»antyczny rzymski wóz dwukołowy, zaprzężony w cztery konie; kwadryga«
patrz: WÓZ
- - Tak chcący od swej osi giniesz, Faetonie, gdy w poczwórny wóz wprzęgasz nader żartkie konie; tak też i ty, Ikary, pnąc się pod obłoki, ciężkim skrzydłem gruntujesz ocean głęboki. HugLacPrag 77
- - Filip Krol Macedoński z Apollina Bożka odpowiedzi; powineń się był warować quadrigam, to iest poczwornego woza; co on obserwował; nigdy poiazdu niezażywał, owszem z całego Krolestwa ie wyrzucić kazał. Na mieyscu nawet Quadriga zwanym, postać wystrzegał się, ale się nie ustrzegł, bo Pausaniasz Adwersarz zabił go, takim miecżem, na ktorym quadriga, to iest woz poczworny był wyrysowany. ChmielAteny III 44
- - Potym IMPERATOR na poczwornym Tryumfalnym Wozie złotym, lub z kości Słoniowey, Laurowym ukoronowany Wieńcem, takąż piastuiący roszczkę w prawey ręce, wiezdzał cum Plausu Orbis et Urbis, w Togę ubrany Tryumfálną. ChmielAteny1755 I 466
aprehensyjej pobłazać
»APREHENSYJA«
patrz: POBŁAŻAĆ
oddawać ad votum
»asystować przy obłóczynach«
patrz: ODDAWAĆ
- - Woiewoda wydawał Corkę do klasztora w Warszawie do Bernardynek mnie zaciągnął ze bym ią oddawał ad votum. PasPam 220
- - Proszono mię że bym Pannę oddawał ad votum. PasPam 281
broń na kogo dobywać
»atakować kogo zbrojnie«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Broni na nich [żołnierzy Osmana] Polakom dobywac nie trzeba Pomrą iako Iaskołki, iako Muchy posną Tylko ze zas drugi raz nie ozyą z Wiosną. PotWoj 27
bać się kogo, czego jak wściekłego psa
»BAĆ SIĘ«
patrz: WŚCIEKŁY
bać się /kogoś, czegoś/ jako wściekłego psa
»bardzo bać się kogoś, czegoś«
patrz: BAĆ SIĘ, BOJAĆ SIĘ, BOIĆ SIĘ, BAĆ
- - A żeć się ludzie czásem kłániáią/ tedyć tego dla twoiey poczciwości nie czynią/ ále że się ciebie iáko psá wściekłego boią. StarPopr 31-32
tłusty chleb
»bardzo dobre, dostatnie życie, utrzymanie«
patrz: CHLEB, KLEB, CHLEB
- - Ia zas będąc inter incudem et maleum [między kowadłem a młotem] maiąc rowno zynszemi zasługi y bywszy godzięn wespoł z niemi tak tłustego chleba. Chciałęm bydz w związku. PasPam 120
jak nabił
»bardzo dużo, mnóstwo«
patrz: NABIĆ
- - Chciáło się Pánu kazáć, ále kiedyż? w-ten czás gdy ludzi iák nábił, gdy Solennitas byłá, propter populi celebriorem conventum. MłodzKaz II, 92
jak wiela na głowie włosów
»bardzo, dużo, mnóstwo«
patrz: GŁOWA
- - Siła razy chłopie tam był wmoiey Niebytnosci? Odpowiada że iak wiela na moiey głowie włosow. PasPam 177
kamień młyński
»bardzo duży ciężar«
patrz: KAMIEŃ, KAMIŃ, KAMIEŃ
- - A przedśię ochotnieyszym iesteś/ gryść y żwáć młyński kámień vporu swego/ w wieźioro Piekielne śiárką y smołą pałáiące pogrążáiącego/ woliż gryść y żwáć Cetnar ołowu/ ná ktorym śiedźi niepráwość do Piekłá w pycháiąca/ á niżli gryść y żwáć to máluchne Ziarneczko/ w ktorym ták pewne iest Krolestwo niebieskie/ iákobyś go własnemi oczymá swoiemi widźiał/ bo sama ijstotna prawdá káżdego z nas w tym vpewniłá [...]. ZawieszPrzysmaki 69
- - Nie straszniejszy ogromnym lwim łupieżem kryty Herkules, gdy centaury gromił albo szczyty Walącemu się niebu pod srogim ciężarem Wielkiej atlanckiej góry podprawiał filarem; Nie straszniejszy Polifem, gdy z okrutnym gniewem Za Grekami po morzu brodził wsparty drzewem; Mszcząc się na Ulissesie wykłutego oka, Młyńskie rzucał kamienie na okręt z wysoka; Nie straszniejszy bohatyr trzeci po tych w rzędzie, Gdy się tęczą opasze, na Pyroa wsiędzie. PotFrasz4Kuk I 335
- - Jm. ks. Dunin pisać zawsze będzie, ale i jm. ksiądz kanclerz żali się, że nie miewa listów od w.ks.m. dobrodzieja, trzeba mu przecie podziękować za owe kamienie młyńskie. SarPam 214
- - [...] armat tak ogromnÿch uzywano [...] ze z nich kamienmi młÿnskiemi ÿ ieszcze od tych większÿmi na barzo tęgie spręzÿnÿ nałozonemi tak mocno ÿ wiernie strzelano, iz niemi iako burzącemi granatami Wieze ÿ basztÿ wÿwracano [...]. SzołHist 19v
- - Nád piasek morski, nád młynskie kamienie Ciężkie by było moie utrapienie, Zkąd słowá, ieśli w nich cokolwiek błądzę, Pełne bydź żalu nieznosnego sądzę. ChrośJob 26
- - Uznawayże iáko złe pożądliwości, sercá ludzkie zánurzáią ná zátrácenie i zgienienie, iáko ćięszki kámień młyński, ktory ná sercu uwisnął, i czynił sobie sámemu wiele srogich boleśći. ArnZasWykład C9
- - Bojąc się onej za św. modlitwami z grobu powstania, na które i sądnego dnia nie wiem, jak potrafi, sąsiedzką łaską, którym świadczyła zwyż spomniane dotkiwe respekta, będąc kilką młyńskiemi kamieniami przywalona. RadziwHDiar 128
- - Jáko tedy ten/ ktoremu wielki Kámień młyński ná Sercu leży/ nie może dobrze odetchnąć: Ták/ kto jest obćiążony Pieczołowániem o to Pożywienie docześne/ nie może bráć w śię tchu Niebieskiego: Nie może wesołey y gorliwey Modlitwy wysyłáć do Bogá. Kámień Młyński przyległ/ ten go duśi. ScultPost 20
- - Rozstąpi się źiemia pod nogámi marnotrawcow; y przepáść, w ktorey dna żadne oko nie doyrzy, otworzywszy, pochłonie ich, y lecieć będą iáko kámień młyński, czy ná łeb, czy ná bok, czy ná nogi, póki się ná samym piekielnym dnie nie oprą. WitkJSyn Hv
łgać aż się z gęby kurzy
»bardzo kłamać«
patrz: GĘBA
aże strach
»bardzo, ogromnie, strasznie«
patrz: STRACH
- - Inni tez co byli dobrzy Zołnierze z niewiescieli porospiiałosię to aze strach. PasPam 187
jak dudy osłabieć
»bardzo osłabnąć«
patrz: DUDY
- - iak dudy osłabiał. er ist matt wie eine Fliege. il a les ouïes pâles; ses forces son abatuës. T III 286
katonowa cenzura
»bardzo ostra, surowa ocena«
patrz: KATONOWY
- - In crimine zas Laesae Majestatis szkodzic mi nie będzie y katonowa Censura. PasPam 136
by po brzytwach
,
jak po brzytwach
»bardzo ostrożnie, bojaźliwie«
patrz: BRZYTWA, BRZYTEW
- - Znacznie mu sie sprzeciwiali y słuchać go nie chcieli [przedstawiciele Moskwy]. Hetman obaczywszy ze zle musiał z niemi iak po brzytwach. MarchŚcibHist 37
- - Iák po brzytwách/ vide Boiáźliwié/ Ostrożnié. Kn 231
- - Czytelniku łáskáwy iáśnie obaczyć możesz, iáko to máteria sadowa o czárách y czárownicách záwikłána iest, y iáko sędzia w niey by po brzytwách ostrożnie má postępowáć. WisCzar 117
pijany jak buba
»bardzo pijany«
patrz: BUBA
od strachu napoły umierać
»bardzo się bać«
patrz: STRACH
- - Wszyscy się boią/ wszyscy od strachu nápoły vmieráią/ á on [Chrystus] nieustrászonym sercem odpoczywa. BirkNiedz 118
mrzeć od strachu
»bardzo się bać«
patrz: STRACH
- - Márli drudzy od strachu: zwątpiwszy o zdrowiu. Kiedy szalony wicher, ná to się rozgrzesza, Ruszywszy morze z gruntu, ziemię z wodą miesza. PotPocz 93
z strachu omdlewać
»bardzo się bać«
patrz: STRACH
- - Jestem iák topień morski/ co go wiátr powiewa/ A on z stráchu y z szkody/ miżerny omdlewa. KochProżnLir 81
ledwie od strachu nie umierać
»bardzo się bać«
patrz: STRACH
- - Wyszli tedy drzwiami zyzby. Iemu zadney nieczyniąc Wiolęncyiey ow ledwie od Strachu Nieumiera. PasPam 77
ze strachu umierać
»bardzo się bać«
patrz: STRACH
- - Ten [Adolf] ze strachu umierał, Wniesiony [przez Zefira] między gęstych chmur Bałwány. DrużZbiór 237
wpaść w desperacją
»bardzo się czymś przejąć, zmartwić się bardzo«
patrz: WPAŚĆ
- - Przeklenstwo słyszał [sc. Rakoczy] od Synow, Męzow Braci ktorych nawoynie Polskiey pogubił wpadł wdesperacyią y umarł. PasPam 52v
bać się /kogoś, czegoś/ jak ognia
»bardzo się kogoś, czegoś bać, unikać kogoś, czegoś«
patrz: BAĆ SIĘ, BOJAĆ SIĘ, BOIĆ SIĘ, BAĆ
- - Iák ogniá się boi/ strzeżé/ chroni. Latini dicunt: Cane peius & angue [...] Vitat oliuum cautius sanguine viperino. Kn 231
od strachu napoły pomrzeć
»bardzo się przestraszyć«
patrz: STRACH
- - Niektórzy dziurawili ściany kilofami, Insi, przebiwszy zwierzchnie młotami sklepienie, Spuszczali na gęsty lud orclowe kamienie; Aż niektórzy od strachu napoły pomarli. ZimBSiel 155-156
w pół obumrzeć od strachu
»bardzo się przestraszyć«
patrz: OBUMRZEĆ
- - Ztał sie zal na Sercu y okropność patrząc na owego rozsiekanca ci zas co się poczuwali bydz Malkontentami w puł obumarli od Strachu. PasPam 244
mróz trzaskający
,
trzaskący mróz
(
sz. zm.)
»bardzo silny mróz, powodujący także skrzypienie śniegu pod nogami«
patrz: TRZASKAJĄCY, TRZASKĄCY
- - 7. S - Mróz trzaskający w nocy i w dzień, z rana śnieg trochę padał. ChrapDiar I 178
- - Mróz srogi, trzaskający i pogoda piękna. ChrapDiar I 184
- - W nocy potężny mróz trzaskający, w dzień także mróz i nic nie ugrzało, pogoda piękna. ChrapDiar I 188
- - Srogi mróz trzaskający, jednak bez wiatru, śnieg polatywał czasem. ChrapDiar I 377
- - Planety znaczne, których sprawy słucha Tak mokre morze, jako ziemia sucha! Wy piękną wiosnę i lato gorące, Opatrzną jesień i mrozy trzaskące W zwyczajnym na świat prowadzicie torze, Odmieniający niebo, ziemię, morze; Na niewidzialnym popiętrzywszy wody Powietrzu, w mokre z zgęszczonych chmur grody Deszcze i grady, gromy, lici, rosy Spuszczacie, czerstwiąc albo rażąc kłosy. PotPieśRKuk I 482
- - Kiedy owo kto ná rynku stoiąc, gadáiąc, z-kompányią czás trawiąc, á nie zmárznie, á do Kościołá przyszedszy, záraz okrzepnie, to ten nie in Spiritu venit, nie w-duchu przyszedł. kiedy wygoliwszy się zdrowo stać przed Iegomoscią czapkę zdiąwszy, choć ná trzáskącym mrozie, á w-Kościele záraz przy Mszy S. odkrywszy głowę, kátáru, iako on powiádá, nábędzie, nábędzie, nie venit in Spiritu, i ten nie przyszedł w-duchu. MłodzKaz IV, 4554 [455]
- - Ty żyiesz! iák wiele álbo rękę/ álbo rámię/ dopioro? dopioro złamało? ty wcále zostáiesz! iák wiele mrze głodem? ty do gotowego stołu siádasz! iák wiele nágo/ odárto/ ná gnoiu w trzáskące mrozy leży/ ciebie odziewaią/ tobie ná kominku suche drewká ukłádaią! BujnDroga 373
niewiele myśląc
»bez dłuższego zastanowienia, bez namysłu«
patrz: MYŚLEĆ, MYSZLEĆ, MYŚLEĆ, MYŚLIĆ
- - A ia niewiele mysląc iak go wytnę pięscią wgębę. PasPam 174v
jak do młyna
»bez oporów, bez przeszkód«
patrz: MŁYN
- - Tam [na sejmikach] tedy jako do młyna wszelkie krzywdy, tak rzeczypospolitej, jako i czyjekolwiek do tych konfederatów prawdziwych praw ojczystych broniących, to jest do ich m. panów senatorów mają być zaniesione, i tam słuszność dopomagana. DembPrzew 52
jako w dym
»bez wahania«
patrz: DYM
- - Owych tez co ich przybywało napomoc przerznęli konmi dopieroz wnich iako w dym. PasPam 62
jako bydło za kim chodzić
»bezkrytycznie postępować jak ktoś inny, bezmyślnie naśladowac kogoś«
patrz: BYDŁO
- - Ia tym tego nie piszę/ ktorzy iáko bydło iedni zá drugimi chodzą. StarPopr 41
ręką bezbronną
»będąc nieuzbrojonym«
patrz: BEZBRONNY
- - W tym gdy ręką bezbronną mężnie czyni sielá/ Niechcąc umrzeć bez pomsty/ z tełu go pożełá Nożem krwáwym Láchezys. TwarSLeg 35
pokaże się
»będzie, stanie się, okaże się (coś)«
patrz: POKAZAĆ SIĘ
- - Iezeli się nietak iako mowię pokaze. Dąm vinctas manus. PasPam 149
- - Az Mu Mowi Jeden Bracie czy Się Waszec Nie Omylił [...] Rzecze Zdrowie Moie Szyia Moia iezeli się inaczey pokaze. PasPam 91
jutro pokaże
»będzie wiadomo jutro«
patrz: POKAZAĆ
- - Iutro to pokaze kto będzie paenowany. PasPam 182
kijem smarować
»bić«
patrz: KIJ
na grzbiecie karać kogo
»bić kogo za karę kijem«
patrz: GRZBIET
- - na grzbiecie karać kogo. einen mit dem Stock abstrafen. châtier qu. de coups de bâton T III 430
za łeb pójść
»bić się«
patrz: ZA
- - Kto przy mnie załeb, puydzie, piniędzy pożyczy Poradzi, A gdy iechać siła mil nie liczy. To mi prawy przyiaciel. PasPam 250
młócić kogo
»bić, uderzać, walić mocno«
patrz: MŁÓCIĆ
- - Dopieroz go na Zięmi młocić bić deptać ze go ledwie Zyronski [Żeromski] Marszałek zywo obronił. PasPam 185
lecieć gdzie nogi niosą
»biec na oślep, bez opamiętania«
patrz: NOGA
- - Leciał gdzie go nogi niosły. PasPam 177v
odprawować biesiady
»biesiadować, ucztować«
patrz: BIESIADA, BIESIEDA, BIESIADA
- - W niem [lesie] się z odległych kráiow czárownice Schodzą/ z nocnemi swemi miłośniki: [...] Przy dźwięku nocney piekielney muzyki Swe odpráwuią przeklęte biesiády/ Y niepobożne tańce/ y obiády. TasKochGoff 331
- - Poprzestałem-ci powszedniej roboty, Alem się puścił na większe niecnoty: Wtenczas i tańce, i tłustsze obiady Odprawowałem, zbytki i biesiady, Jakby ten dzień był od roboty pusty Dlatego, abym miał czas do rozpusty. MorszAUtwKuk 222
zażywać biesiady
»biesiadować, ucztować«
patrz: BIESIADA, BIESIEDA, BIESIADA
- - Apollo biesiad, żartów Dyjannna zażywa. Wesoła myśl nie bywa nigdy zazdrośliwa... SzymSiel 75
- - Nákoniec y kto krotofile/ y biesiády/ y tego świátá zabaw záżywa/ áby w nich nie vtapiał sercá swoiego/ ále chwaląc Páná Bogá zá iego dáry/ ták tego vżywał/ iáko rzeczy ná vżywánie ludzkie stworzoney. StarKaz 641
- - Iakosz maiąc się dobrze y s konmi podroznemi przes całe trzy dni zazywałem dobrey biesiady z dobremi ludzmi y zacnemi damami. PoczOdlPam 86
- - [marg.] Po smierci ie[go] [Chrobrego] rok cały w załobie Męzowie y niewiasty Polskie chodziły biesiad zadnych nie zazywali. DrobOpow 135
zażyć biesiady
(
sz. zm.)
»biesiadować, ucztować«
patrz: BIESIADA, BIESIEDA, BIESIADA
- - Choćbym też chciała wyniść miedzy was, sąsiadki, Biesiady trochę zażyć, póki człowiek gładki. SejmBiałBad 65
- - Jeżeli przyjacielskiej chciał [Dardańczyk] zażyć biesiady, Poszedł w pląsy z Heleną, a dzikie dryjady Jedne przed nim skakały, Drugie na multankach grały. ZimSRoks 29
- - Miasto - na to patrzając - rozmaicie wroży: Czyli rajca ow komuś dalekiej podroży Z małżonką swą pomaga, niedaleki czyli Na spacyer odjeżdża przy wesołej chwili Za miasto, gdzie pieszczone dziardyny i sady - Tam zażyć chcąc deboszu i miłej biesiady, Gdzie smakowite frukty, sadzone kwatery Z bukszpanu, z bluszczu - człeku doda[wa]ją cery. KorczWiz 100
stroić biesiady
»biesiadować, ucztować«
patrz: BIESIADA, BIESIEDA, BIESIADA
- - Mowi ociec do syná w Komedyey v ktoregoś Poety. O synu/ ze złymi ludźmi niechcę ábyś się miał ná drodze potykáć: A my zniemi biesiády stroić, czty ná nie spráwowáć/ im vsługowáć/ y ich chłopom y szkápom się wyrządzać mamy? StarPopr 111
pod nos
»blisko«
patrz: NOS
- - Przykrzeysza [...] Bellandi Maniera kiedy to z kilku dziesiąt Tysięcy Samopałow zakurzą pod nos kiedy to z kartanu iako ceprzyk kula zapruszy oko. PasPam 207
na P. Boga spuścić coś
»Bogu cos polecić, przestac się czyms martwić, kłopotać«
patrz: BÓG
- - Temu dawszy pokoy bo się iuz to raz na P Boga spusciło wracąm się do owego z wdową komplementu. PasPam 222v
buty komu wycierać, czyje boty wycierać, wycierać boty u kogo
»BOT«
patrz: WYCIERAĆ
architekt nieba
(
sz. zm.) ,
architekt nieba i jego obrotów
,
architekt nieba i ziemi
»Bóg«
patrz: ARCHITEKT
- - Jeżeli w czym misterny nieba i ziemie Architekt kunszt osobliwy i specyalne rąk swoich wyrazić [chciał] dzieło, tedy w tym, że [...] każdemu rożne od siebie rozdał twarzy lineamenta. PisMów II 219-220
- - Sam Bog Architekt Nieba y iego obrotow [...] konserwuie pozycyą nieba y iego obroty. BystrzInfAstrol 19 nlb
Pan Anielski
»Bóg«
patrz: ANIELSKI, ANJELSKI, ANGIELSKI, ANIELSKI, JANIELSKI, JENIELSKI, ANGELSKI
- - Potym Naswiętszy Sákráment, gdzie w Chlebie, on Pan Anyelski mieszka, co y w niebie W ktorego oczách wszystkie stoią stráze Páná Zastepow Swietych nosić kaze: Sam tákze spolnie w processiey chodzi I wszytkie baszty, y mury obchodzi. OblJasGór 27
dla Boga
»BÓG«
patrz: DLA
majestat boski, święty majestat
»Bóg, osoba Boga«
patrz: MAJESTAT
- - Smierc nieporwie się na tego, kogo Bog w Swoiey konserwuie Protekcyiey, do dalszey Maiestatu Boskiego swego y Oyczyzny usługi. PasPam 206v
- - Ociec pisał do mnie ze bym szedł smiele Obiecuiąc gorąco do Maiestatu Boskiego supplikować. PasPam 53v
- - Oddawszy się tedy Boskiey y Iego Nayswiętszey Matki protekcyiey kozdy swoie zosobna iego S. Maiestatowi poszlubiwszy wota [...] stanęlismy iuz osobno od konnych. PasPam 57v
- - Za Nayswiętszy Maiestat y Matki iego wylana kropla krwie bynaycięszsze wszystkie obmyie grzechy. PasPam 58
ból kamienny
»ból spowodowany kamieniem w nerkach«
patrz: KAMIENNI, KAMIENNY
- - [Ludzie] poczęli z nienagłá tychże wod używáć do takowychże chorob ludzkich/ to iest kiedy kto miał nerek rzezánie/ bol kámienny [...]. SykstCiepl 132
suchy ból
»ból stawów«
patrz: SUCHY
- - Tegoż nie ustał mi bol w ręce prawey y włokciu - Owszem y w nodze prawey Suchy bol nadwuch mieyscach Odezwał się. SapADiar 162
boga wyświadczać się imieniem
»brać Boga na świadka«
patrz: IMIĘ
- - Boga wyświadczam się Imieniem że-m iest Niewinny tey kalumniey. PasPam 145
w pola chodzić
»brać udział w bitwach«
patrz: POLE
- - Sam bowiem zołnierz dobrowolnie Rectifikowac sie bedzie tak y naprawiac Albowiem dobrą maiąc do onych dzieł Rycerskich I odwag okazyą tę by miał zabawke W Pola chodzic Iezykow dostawac y wiezniow Czestemi nieprzyiacioł czatami nawiedzac. OpalKSat 115v
na swoje sumnienie brać
»brać za kogoś odpowiedzialność«
patrz: SUMNIENIE
- - Iuz że się day nachylić moiey perswazyiey a ia cię na Sumnienie swoie kapłanskie biorę. PasPam 144
dobre sumnienie
»brak poczucia winy«
patrz: DOBRY
- - Dobre Sumnienie y niewinność iest to Memoria Actionum Nostrarum bene a bobis gestarum I iako by nie iaka approbacya y utwierdzenie mysli naszych dobrze o swoich uczynkach trzymaiących. PasPam 148v
do ząb bronić czego
»bronić czego żarliwie, do ostatka, ryzykując życiem«
patrz: BRONIĆ
- - Do ząb/ proprie. vt Do ząb broni wilk dzieci/ etc. Lupus mordicùs catulos defendit. Nonnisi dentibus excussis à catulis lupum amoueas [...]. Kn 126
czego bronić do tchu ostatniego
»bronić czego żarliwie, do ostatka, ryzykując życiem«
patrz: DO
- - Wzdÿ nie nie wątpmÿ ani tesz tak slepi Bądzmÿ, ze zdrowiey ÿ daleko lepieÿ, Panskiego Domu ÿ całości Swego Zakonu bronić do tchu ostátniego; Nizli z tym wszytkim przyść ná zepsowánie Albo w niewolą álbo ná wygnánie. OblJasGór 95v
czego do gardła bronić
»bronić czego żarliwie, do ostatka, ryzykując życiem«
patrz: DO
- - Abyśmy praw i wolności naszych ojczystych do gardł i majętności swych bronili. AktaKrak I 302
- - Powinność [...] dobrego żołnierzá iest [...] trwać státecznie przy Hetmánie swoim/ y w bitwie áż do gardła zdrowia y cáłości iego bronić. StarPopr 129
do ząb bronić kogo co
»bronić kogo czego żarliwie, do ostatka«
patrz: BRONIĆ
- - Do ząb tr. vt Do ząb broni przyiaciélá/ zdánia swego/ etc. Mordicùs tuetur amicum, tr. Pertinaciter ei adhaeret. Constantissimè eum defendit [...]. Kn 126
bronić się do krwie ostatniej
»bronić się do końca, nie poddawać się«
patrz: OSTATNI
- - A przecię ma bydź taka w nas ochota Ze niekochaiąc tak o slep zywota Iako naydłuzeÿ bronic się mozęmÿ, Do Krwie ostatnieÿ, poki tylko thnięmÿ. OblJasGór 131v
bronić się do ostatniego
(
sz. zm.)
»bronić się do końca, nie poddawać się«
patrz: OSTATNI
- - My dufaiąc Bogu bronicsię dostatniego [!] będziemy. HistBun 11
- - Ale oblężeni Kamieńszczanie znaiąc Chmielnickiego sztuki odpisali mu rezolwuiąc się bronic do ostatniego. HistBun 25v
- - Przeor, maiąc na ten czas w klasztorze swoim sto Zakonnikow iako tez y Zamoyski z Szlachtą inszą, bynaymniey tego nie słuchali, ale się przy Protekcyi Cudowney Matki Boskiey Bronic do ostatniego deklarowali. HistBun 36
- - Gdy go nasi napędzili, umknął się do Miasta, tam się zawarł Ostrogi zarąbał, Czernią wały osadził, y do ostatniego bronić się rezolwował. HistBun 8
bronę włóczyć
»bronować«
patrz: WŁÓCZYĆ
- - Boć tez i furman sieła jeździ, a ci co z listy biegają, ba i owi nie mało co bronę włóczą, ale czynią to z musu, i wprawdzie pracuje, ale umysł żadnej pociechy nie ma. OstrorMyślTur 5
zawłóczyć broną
»bronować«
patrz: ZAWŁÓCZYĆ
- - Záwłóczę siewbę broną/ inocco lupinum. Kn 1401
- - Oracz [...] przeorywa ziemię [...] Potym sieje nasienie/ y záwłoczy Broną. KomDobrOrb 113-115
jedną ziemi[e] bryłą okryty
»BRYŁA«
patrz: OKRYĆ
mat.
bryła foremna
»bryła mająca wszystkie ściany i kąty między nimi takie same«
patrz: BRYŁA, BRYŁA, BREŁA, BRELA
- - Pięć tylko Brył foremnych być może; to iest trzy z rownobocznych tróykątow, iedna z kwadratow i iedna z pięciokątów foremnych. PopisSzk 22
do buntów iść
»buntować się, występować przeciwko władzy«
patrz: DO
- - Wsiów także i Miasteczek októrych była Suspicya że chcieli do buntów iść wycinano - i gdyby była przezorność i odwaga Potockich i Lubomirskich temu nie zabiegła, w wielki pozar wyrosłaby była ta swywola Kozakow. OtwFDzieje 86
w tumultach i buntach bywać
»buntować się, występować przeciwko władzy«
patrz: TUMULT
- - Tak kiedy podłe y płoche Serca Ludzkie wroznych tumultach y buntach, wroznych rozruchach y zawierzuchach, wroznych odmianach y zamieszaniach bywaią, przeto sie naypodleyszemi y naywzgardzienszemi naswiecie wydawaio [!]. SzołHist 11v
być w buntach
»buntować się, występować przeciwko władzy«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - W okolicy Kislaka były Miasta wbuntach w ktorych Rebellizanci kozacy stali. DrobTuszInf 13
burkę obrócić
»BURKA«
patrz: OBRÓCIĆ
/coś/ równać z błotem
»burzyć, niszczyć«
patrz: BŁOTO
- - [Etna] z swoiey Otchłánie siarczystym wymiotem Záraża, zásypuie, Miástá rowna z błotem. DrużZbiór 28
być głuchym na coś
»być obojętnym na coś, nie móc lub nie chcieć czegoś zrozumieć; nie przyjmować czegoś do wiadomości«
patrz: GŁUCHY
- - Był Zołkiewski na te Prozby głuchy Boi się wdac Korony w Nowe zawieruchy. PotWoj 17
w bogactwach opływać
»być bardzo bogatym, mieć bogactw pod dostatkiem«
patrz: OPŁYWAĆ
- - Iákie głupstwo/ áby świetcy synowie twoi w bogáctwách y w máiętnościách ná krotki czás opływáli/ zániedbáć ná wieczne czásy dusze swoiey. BirkEgz 24
- - Drudzy w bogáctwach opływaiący rożnemi Państwy y Monarchiami władnąc, karmią się nadzieią długiego pożycia. DanOstSwada VI, 6
jakoby wpół umarły chodzić
»być bardzo osłabionym, wyczerpanym; nie przejawiać woli działania, poddawać się zniechęceniu«
patrz: UMARŁY
- - Tamże [w obozie] się było przypatrzyc znędzionym ludziom kiedy iedni ledwie żyli, drudzy iakoby wpoł umarli chodzili. HistBun 16v
żart.
pamiętać potop
»być bardzo starym«
patrz: PAMIĘTAĆ
- - Mowią że ten Stroy pamięta potop. PasPam 79v
kości nie czuć
»być bardzo zmęczonym«
patrz: CZUĆ
- - Iuz kosci wsobie człowiek nieczuie od srogiego zturbowania. PasPam 98
bokami świecić
»być biednym, obdartym«
patrz: BOK
- - Bokámi świeci, iákby z niewoli, Głod niedostátek, áż głowa boli [wielbiciel Wenus]. CompMed 413
śnieg białością przejść
»być bielszym od śniegu«
patrz: BIAŁOŚĆ
- - Potym Na Szyie, Ktore Snieg białością Y Vrodziwą przeszła Subtelnością; Perły włozyła na Vrząd wybrane, Wielkie: a zgoła nie oszaczowáne Ale te perłÿ, nic iey nie przydáły, Piękności, bo z niey, Same pęknosc bráły. OblJasGór 115
palcem nie ruszyć
»być biernym a. leniwym«
patrz: PALEC
- - ON DIT d'une personne Qu'elle ne fait oeuvre de ses dix doigts, pour dire qu'Elle est sans rien faire [...] MOWIĄ o kim palcem się do niczego nieruszy. Prożniak prożniaczka. DanKolaDyk I, 478
czyjegoś trzymać się boku
(
sz. zm.)
»być blisko kogoś, stale mu towarzyszyć, asystować«
patrz: BOK
- - Kozdy wswą kozdy wnogi. Oprocz niektorych a bardzo Nie wielu poczciwych y dobrych Senatorow y Panow ktorzy albo Panskiego trzymali się Boku albo Woyska. PasPam 133v
- - Tego tylko chcę po wás/ abyście się tylko boku mego trzymaiąc/ mym przykladem [!] odwáżnie czynili. BujnDroga 247-248
bogactwy opływać
»być bogatym w wartości, treści duchowe, transcendentalne«
patrz: OPŁYWAĆ
- - Słowo Boże Chrystus IESVS, wieczne/ przedwieczne iest/ wiekuistemi bogáctwy opływa. BirkNiedz 38
mieć komendę, komendy miewać
»być, bywać dowódcą«
patrz: KOMENDA
- - Kto tu iest starszym? [...]kto tu ma komendę. PasPam 155
- - Pułki wodził kommendy miewał. PasPam 275v
być w cenie
»być cenionym, mieć wysoką wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Gorzałczysko unich nim nay bardziey Smierdzi tym w większey iest Cenie. PasPam 166
w wielkiej cenie chodzić
»być cenionym, mieć wysoką wartość«
patrz: CHODZIĆ
- - Ten kon tak dobry pływacz [...] w wielkiey powiedano Cenie chodził. PasPam 265v
w czym chodzić
(
sz. zm.)
»być częścią czego, należeć do czego«
patrz: CHODZIĆ
- - Obawiać się nie trzeba, aby młode źrzebięta, słabe w kosteczkach jeszcze, obrażone od świerzop abo innych bystrych koni być miały gdy w osobnem stadzie chodzić będą. DorHipTur 53
- - Tam [pd Kopenhagą] król między inszymi rzeczami pytał go [Myśliszowskiego]: "Co to tu jest za wojsko z Czarnieckim?" Powiedał:"Które zwyczajnie w jego dywizyjej chodzi. PasPam 73
- - Sam [przeor] tákze spolnie w processiey chodzi I wszytkie baszty, y mury obchodzi. OblJasGór 27
- - Chorągiew Pana Wielhorskiego chodziła wPułku Xiązecia Imci Korybuta Dymitra, Wisniowieckiego. DrobTuszInf 10
w czym chodzywać
»być częścią czego, należeć do czego, być podporządkowanym czemu«
patrz: CHODZYWAĆ, CHODZYWAĆ, CHODZIWAĆ
- - Dobrze znali [Tatarzy] Dziada mego. Pana Or[dy]cza, bo w Pułku iego chodzywali. DrobTuszInf 5
dość mieć
»być czymś udręczonym, nie móc czegoś dłużej znosić«
patrz: MIEĆ
- - Czy iescze chcecie większey sławy dáli Luboscie Woysko dotąd przetrzymali Dość pono macie, iusz sam czas nádchodzi Ze wasza łodka nie dotrwá wpowodzi [...]. OblJasGór 70-70v
- - Lecz y pierwsi Rodzice nászy/ dość mieli zá swe dla swego iednego śmiertelnego grzechu. BujnDroga 37
być komu do barszczu
»być do kogo niechętnie, wrogo usposobionym«
patrz: BARSZCZ
- - Kłopot ci Oycu dway Synowie [...] będzie ieden drugięmu do barszczu, bo nań będzie kwasno patrzał. MłodzKaz I, 210
na arendzie siedzieć
,
siedzieć na czym arendą
»być dzierżawcą czego«
patrz: ARENDA, ARENDA, HARENDA
- - Na arendzie siedzi Jakob Błotny, ktory z ogroda i z sztuki roli płaci fl. 9. OpisKról 344
- - Prokop Meier [...] siedzi na gburstwie na włok 4 arendą. InwPuck 42
w arendzie chodzić
»być dzierżawionym«
patrz: ARENDA, ARENDA, HARENDA
- - Tego folwarku krescencya w arendzie chodzi, z ktorej p. Michał Blom daje na rok fl. 200. OpisKról 356
grzecznie się stawiać
»być grzecznym wobec kogoś, świadczyć komuś grzeczność«
patrz: STAWIAĆ SIĘ
- - Tęn Wilhelm Xiąze bardzo się nąm grzecznie stawiał wewszystkich okazyiach akkomodował się częstował po Polsku chodził. PasPam 56v
być inakszej kategoriej
»być innym, odmiennym typem człowieka«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Niezałowałem go choc umarł Supponendo [przypuszczając] ze Succedaneus [następca] brat iego Iozef będzie inakszey kathegoryiey bo się widział stateczny y dobrey Natury. PasPam 279
bokami robić IV
»być intensywnie eksploatowanym, wyczerpywanym«
patrz: ROBIĆ
w ciele chodzić
»być istotą w wymiarze doczesnym, w przeciwieństwie do wymiaru duchowego, nadziemskiego, boskiego«
patrz: CHODZIĆ
- - Abowiem w ciele chodząc/ nie według ciáłá walczono. (Abowiem broń żołnierstwá nászego nie jest cielesna/ ale jest z Boga mocna ku zburzeniu miejsc obronnych). BG 2Kor 10, 3-5
w afekcie być
»być kochanym«
patrz: AFEKT
- - Ciebie iedyną pierwey, niźli znałem, Y niźlim widział, serdecznie kochałem Wprzodeś w afekcie była, niźli w oku. OvChrośRoz 222
o bok z /kimś/ chodzić
»być komu równym«
patrz: O BOK
- - Wiemy ze wodz ludu Bożego, ieden był tylko Moyzesz, á czemusz wyście Ludu Izráelskiego, przyczyta się i rękom Moyzeszowym i rękom Aáronowym? [...] ten Aáron., o bok teraz z-tobą [Mojżeszu] chodzi, dzielą między wámi sławę, in manu Moysi et Aaron, w-ręku Moyzeszá i Aároná. MłodzKaz I, 46
- - Niech o bok, niech zárownie, ztworzenie z-Ztworzycielem nie chodzi. MłodzKaz II, 114
- - W Swiętey Ewangelyi, naprzod się miánuie Oblubieniec, dopieroż Oblubienicá; á ieżeli nie byłá Oblubienica kondycyią rowna Oblubieńcowi, postáremu nie tráktował iey iáko służbisty iákiey, coby się to zá niem włoczyć miáłá, ale o bok z niem chodziłá. MłodzKaz IV, 525
jak w błoto wrzuconym być
»być marnowanym, trwonionym«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Nadewszystko zaś alteracyi, gniewu [...] wystrzegać się trzeba. Inaczey wszystkie lekarstwa iak w Błoto razem z pieniędzmi wrzucone będą. BeimJelMed 344
jak w błoto wrzuconym być
»być marnowanym, trwonionym«
patrz: WRZUCONY
- - Nadewszystko zaś alteracyi, gniewu [...] wystrzegać się trzeba. Inaczey wszystkie lekarstwa iak w Błoto razem z pieniędzmi wrzucone będą. BeimJelMed 344
służyć do mszej
»być ministrantem przy mszy«
patrz: MSZA
- - Klęknąłęm Xiędzu Piekarskiemu słuzyc do Mszey. PasPam 61
być jakiejś preeminencyjej
»być na jakimś szczeblu w hierarchii społecznej a. urzędniczej«
patrz: PREEMINENCJA
- - Wiadomo czynię [...] Ich MSCiom Stanu Rycerskiego ktorego kolwiek Narodu. I iakiey kolwiek praeeminencyiey y Godnosci albo Urzędu Będącym. PasPam 160v
(Przed czym) w przód chodzić
»być najlepszym, mieć najwyższą wartość«
patrz: CHODZIĆ
- - A że słáwa w przod chodzi, żywot ná ostatku, Przyznawam, żem ci winien ieszcze coś w pryydatku[!]? Lecz niech w tak mężnym sercu słábość się nie sciele Ieden tylko iest honor, á Panien ták wiele. CorMorszACyd 159
- - Przed wszytkiemi zwierzęty, wprzod Lisowie chodzą. PotPocz 104
nie w smak komuś być
»być nie po myśli; nie podobać się«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Widoczne rzeczy były ze to nie w Smak było Senatorom gdy zrozumieli że ta iego Sentencyia była ex mente [króla]. PasPam 142v
daleko chodzić od czego
(
sz. zm.)
»być niepodobnym do czego, różnym od czego«
patrz: CHODZIĆ
- - Cudowne było złączenie Mátki y Pánny; cudowne wiáry y sercá ludzkiego; cudowne y to trzecie Bogá y człowieká/ dwu nátur/ ktore dáleko od siebie chodziły. BirkNiedz 66
- - Boię się/ áby kto powieści nászych dla tego sámego do siebie przypuszczáć nie chciáł/ że daleko chodzą od mniemánia pospolitego. StarPopr 41
- - Świece, kufle, szklenice, trunki co nas chłodzą, O jako daleko od nas chodzą, Od zbroj krwią popluskanych, od świetnych pancerzow, Od pałaszow y koncerzow. MorszZWierszeWir I 439
o sobie nie pamiętać
»być nieprzytomnym«
patrz: PAMIĘTAĆ
- - Iuz mi y to wdobry rozsądek weszło, co się zęmną dzieie lubom przed tym o sobie nie pamiętał. PasPam 279v
nic nie wiedzieć o świecie
»być nieprzytomnym«
patrz: NIC
- - Tym czasęm woda poczęła przybierac przybiega Strosz Szpychlerzowy daiąc znać że by posłac do ładowania a ia o Swiecie Niewiem. PasPam 279v
za abślag nie stać
»być niewiele wartym«
patrz: ABŚLAG, ABŚLAG, ABŚLAK
- - Kto się prawdy opowiadać boi i ten, kto jej nie słucha - za abślak nie stoi. TwarKPoch 12
w czymś jako w okowach chodzić
»być od czegoś uzależnionym«
patrz: CHODZIĆ
- - W przyrodzeniu tylko swym iáko w okowách chodzi [bestia]/ nie máiąc sámá siebie w swey mocy. StarPopr 13
nie mieć ceny
»być ogromnej wartości«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Wolności stracenie Miej za zysk [...] Bo ślicznej Heleny Jak twarz nie ma ceny, Tak i więzienie. MorszAUtwKuk 284
być w predykamencie u kogoś
»być omawianym, rozważanym, uwzględnianym przez kogoś«
patrz: PREDYKAMENT
- - Cura Salutis Io kMSCi Pana Naszego Młgo ma bydz w tym u nas praedykamencie że by Ante Omnia był obmyslony Maiestatowi zaszczyt A potym o inszych Consulere materyach. PasPam 242
pośledzy chodzić
»być osobą nic nieznaczącą«
patrz: CHODZIĆ
- - Iáko ia boleię Kiedy Oyczystą W chleb zámożystą mam opuścić knieię Práwa Koronne Wsłuszność zbyt płonne ztąd ten fauor brátni Pośledzy chodzę Choć się wprzod rodzę Wybiera ostátni. KochProżnLir 192
baczenie zgubić
»być oszołomionym«
patrz: ZGUBIĆ
- - Wszytkie w nim zyły, wszytkie członki drzzały[!] Baczęnie zgubił, y ledwie zyw, aze, Wszytkie burzące dziáłá ruszyc kaze. rozgniewany Miller znowu z dział potęznie biie. OblJasGór 83v
w obleżeniu być
»być otoczonym«
patrz: OBLEŻENIE
- - Woysko nasze z Sobieskięm Hetmanem w Oblezeniu było od kozakow y Tatarow. PasPam 226v
gębę swoją /do czegoś/ nająć
»być płatnym mówcą, występować w czyimś imieniu za zapłatą«
patrz: NAJĄĆ
- - Gębę swoią do promowania fakcyi naięli. PasPam 202
patrzeć na co przez palce
»Być pobłażliwym«
patrz: PALEC
- - Patrzył DAWID ná ten grzech przez palce, przez szpary, Niedał Amnowi takiey iak zasłużył kary. DrużZbiór 107
być alfa (być) i omega
»być początkiem i końcem wszystkiego«
patrz: ALFA
- - Słyszałem zá sobą głos wielki jáko trąbę/ Mowiący; Jam jest Alfá y Omegá, on pierwszy y ostátni. A co widzisz nápisz w Księgi. BG Ap 1, 11
- - Jam jest Alfá y Omegá/ początek y koniec mowi PAN/ ktory jest/ y ktory był/ y ktory przyść ma/ on Wszechmogący. BG Ap 1, 8
- - Y rzekł mi: Stáło się. Jam jest Alfá y Omegá; początek y koniec. BG Ap 21, 6
- - Ia iestem Alpha y Omega [słowa Chrystusa]. BanHist 97
- - Pan rzekł: "Jam Alfa, jam jest i Omega". BarŁLutBar I 470
niedaleko chodzić od siebie
»być podobnym do kogo«
patrz: CHODZIĆ
- - Sądy Inkwizyciam [...] zlecaią. Nád to dla pewności y rozeznánia lepszego, ieślis są prawdziwe Czárownice, czyli tylo zabobonice, ácz niedaleko, iako pokrewne, chodzą od siebie. WisCzar 3
w poniewierce być
»być pogardzanym przez kogoś«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
złożyć hardość z serca
»być pokornym«
patrz: SERCE
- - Krolowa Ludwika [...] złozywszy hardość z Serca padła krolowi do nog prosząc zeby gonić łapac. PasPam 190
w czyichś oczach mieć powagę
»być poważanym, szanowanym przez kogoś«
patrz: OKO
- - Ze zas osoba moia woczach WMM Pana nie ma iako [...] WMMPan mienisz powagi Coz ztym czynić?. PasPam 137v
chodzić samopas
(
sz. zm.)
»być pozostawionym samemu sobie, bez dozoru, opieki«
patrz: CHODZIĆ
- - Capy chodzą sámopás/ wiecznym się przymierzem Ziednoczywszy z Sátyry/ y z drápieżnym źwierzem. TwarSLeg 52
- - Nie trzebá im dawáć samopás chodzić, niech nie będzie Pan Inspektor tu, á Pan Student álbo uczeń sám, pilnuycie się oboie. MłodzKaz II, 64
w częstym być u /kogoś/ wspominaniu
»być przez kogo często wspominanym«
patrz: CZĘSTY
- - Cynegirus na owę zarobił sobie sławę ktora y teraz wczęstym iest u ludzi wspominaniu że Nieprzyiacielską Zębami Chwytał Nawę. PasPam 206
być u kogoś w rozumieniu
»być przez kogoś ocenianym«
patrz: ROZUMIENIE
- - U nikogo niemogę bydz Plano [całkowicie] w takim w iakim się poczuwam, rozumięniu. PasPam
komuś się w garzć dostać
»być przez kogoś schwytanym, dostać się w czyjeś ręce«
patrz: GARŚĆ, GARŚĆ, GARZĆ
- - Iuz ia więm że by to twoie własne pić prosiły gdy by mi się w garzc dostały. PasPam 193v
być w chmurze
»być przygnębionym, zasępionym, zasmuconym«
patrz: CHMURA, CHMURA, CHMORA
- - Wszytkie insze wesołosci Prawdziwie cie nie wzbudzą ani tez napełnią Lub czoło wypogodzą serce bedzie w chmurze. OpalKSat 82v
być pogotowiu
»być przygotowanym do czegoś«
patrz: POGOTOWIU, POGOTOWI
- - Czarniecki [...] kazał otrąbic że by za dwie godzinie było woysko pogotowiu w siadac nakon. PasPam 111v
- - Bądzcie pogotowiu iezeli bym wąm tu przyprowadził gosci. PasPam 236v
- - Przyszedł tedy ordynans od Krola do Woiewody aby [...] bydz pogotowiu do ruszenia zaraz po Wielkiey nocy. PasPam 81
być przy dobrej pamięci
»być przytomnym«
patrz: PAMIĘĆ
- - Iuzem był przy dobrey pamięci Iuzęm się y w tym Rektyfikował ze ia tą Chorobą złozony iuz mi y to wdobry rozsądek weszło, co się zęmną dzieie lubom przed tym o sobie nie nie pamietał. PasPam 279
- - Owo trząsnie mię było mi iak wesnie ale od trząsnienia zaraz iuzem sie czuł zem na iawie, Iuzem był przy dobrey Pamięci. PasPam 279v
przed czym chodzić
»być przywódcą, przewodzić czemu, prowadzić co«
patrz: CHODZIĆ
- - Koźle, brodaty koźle, co przed trzodą chodzisz! Chociaj ty sam przodkujesz, chociaj wszystkich wodzisz, Nie darmo rogi nosisz najwiętsze na głowie, Obejrz się, co z kozami działają kozłowie. SzymSiel 46
chodzić przed kim
»być przywódcą, przewodzić komu, prowadzić kogo«
patrz: CHODZIĆ
- - Pan Bóg sam chodzi przed nimi [Lisowczykami] jako niegdy przed żydami w obłoku. DembPrzew 15
latać myślami
,
myślą latać
»być rozproszonym«
patrz: LATAĆ
- - Niemyślemy zupełnym sercem upokorzyć się przed nim [...] Ale myślą latamy co wiedzieć kędy/ uśiłuiąc pacierz iako nayprędzey zmowić/ á znowu się [...] do domu wrocić. StarKaz 1649
- - latać myślami. mit Gedancken herum flattern. étre distrait; promener ses pensées en divers endroits. T III 718
równo z kim czym chodzić
(
sz. zm.)
»być równym komu, mieć tę samą wartość, znaczenie co coś innego«
patrz: RÓWNO
- - Ten [Argant - poseł egipski] z cudzoziemcá (pátrzcie iákie dziwy) W Egyptcie/ rowno z Sátrápámi chodził. TasKochGoff 44
- - Z nieporownáną krásą wysoko bystry/ ktory z słodko brzmiących Wm. M. M. Pánny wynika rozmow/ rowno chodzi rozum. DobrPol II, 234
równie chodzić jako co
,
równie chodzić z czym
»być równym komu, mieć tę samą wartość, znaczenie co coś innego«
patrz: CHODZIĆ
- - Rownie tedy słowo Paradisus wzaiem chodzi z Raiem. DembWyw 40 marg
- - Rownie tedy to słowo Paradisus tách chodzi iako dzisieysze Imperium. DembWyw 49
zarównie z kim chodzić
»być równym komu, mieć tę samą wartość, znaczenie co ktoś inny«
patrz: ZARÓWNIE
- - Niech o bok, niech zárownie, ztworzenie z-Ztworzycielem nie chodzi. MłodzKaz II, 114
różno chodzić
»być różnym od czego, mieć różną wartość, znaczenie«
patrz: RÓŻNIE, RÓŻNO
- - I nie dziw, że kto złą rzecz rychlej sobie słodzi, Gdyż rożno piękne, rożno pożyteczne chodzi. VerdBłażSet 17
przy kim jak na smyczy chodzić
»być ściśle, nierozerwalnie związanym z kim, stale towarzyszyć komu«
patrz: CHODZIĆ
- - Czemu was nie poruszy przodków waszych męstwo, Przy których jak na smyczy chodziło zwycięstwo. JarBerRzecz 183
chodzić jako cień za ciałem
»być ściśle związanym z czym«
patrz: CHODZIĆ
- - Coż mowić o fakcyach? ktore zawsze wałem Chodzą przy obieraniu: iako cień za Ciałem. PotPocz 4
z czym na powodzie chodzić
»być ściśle związanym z czym«
patrz: POWÓD, POWÓD, PUWOD
- - Przyznáię, że siłá ma Stárożytność w rodzie, Kędy Cnotá z Szláchectwem chodzi ná powodzie. PotPocz 51
bać się swego cienia
(
sz. zm.)
»być tchórzem, bać sie wszystkiego«
patrz: SWÓJ
- - Boiáźliwy. Tchorz. Záięczego sércá człowiék. Cieniá się swego boi. KnAd 38
- - Ten co zapadnie w Kray nieprzyiacielski swego sie cienia boi wszedzie sie ogląda. OpalKSat 68v
wziąć po łbu
»być uderzonym w głowę«
patrz: ŁEB
- - A toz masz Litwoś Gieros [lietuvos geras = litewski baranie] pamietay rabunek Gdys wziął od Polskiey szable po łbu podarunek. PasPam 183v
kajdankami brzękać
»być uwięzionym«
patrz: KAJDANKI
- - Boday ze tam obadwa y z Cesarzem doczekali kaydankami brzękać. PasPam 263
w kajdankach chodzić
»być uwięzionym«
patrz: CHODZIĆ
- - Otrzymałęm poenam Col[l]i na Chrzanowskim kapitanie y Demeku Poruczniku w kaydankach chodzili. PasPam 248
być w armacie
»być uzbrojonym, przygotowanym do walki«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Spargitur, iż król jm. francuski o Mastryku myśli, o którym jeszcze nie wiemy dowodnie, czy jest już w armacie, bo go za pewne pro 25 maii spodziewano się. ZałRelSar 353
chodzić podle bota
»być w biedzie, w nędzy«
patrz: BOT, BOT, BUT, BÓT
- - Wzdyćbym y ia iakożkolwiek wsparty datkiem y hoynością Bohátyrską nie przyszywał łáty, do łáty y nie chodził podle botá záwsze. AndPiekBoh 67
kim spółbrzemienną chodzić
»być w ciąży bliźniaczej«
patrz: CHODZIĆ
- - Iest iuż do Androniey przed tym uráżona [Wenus]/ Matki twoiey/ że nád nię Minerwę uczciłá/ Czego tedy surowe nád nią się pomściła Kiedy tobą y brátem Polizmánem twoim Społbrzemienną chodziłá. TwarSPas 14
pod (czyjąś) chorągwią//chorągwiami służyć
»być w wojsku pod czyimś dowództwem«
patrz: SŁUŻYĆ
- - Zemną pod tą ze Chorągwią Pana kasztelana Lubelskiego słuzyli Pan Olszowski Iąn y Pan Ięd[r]zey Zaręba. PasPam 114v
- - Miał kilku Siostrzęncow Rodzonych w Podlaszu ktorzy pod roznemi Chorągwiami w Woysku naszym słuzyli. PasPam 181v
berło trzymać
»być władcą, rządzić, sprawować władzę«
patrz: BERŁO, BERŁA
- - **Berłowładny, berło trzymaiący. der einen Scepter traegt/ regierend. qui porte un sceptre: regnant. § berłowładna Augusta III. ręka. T III 33
w stateczności trwać
»być wytrwałym«
patrz: STATECZNOŚĆ
- - Zeby się ognia, nigdy niewzdragali I w Męzney Stateczności powszystek czas trwali. PasPam 270
z kim chodzić
»być z kim w ciąży«
patrz: CHODZIĆ
- - Matka pobożna, z nim [świętym Stanisławem Kostką] ieszcze chodząc, Imię Iezus [...] na żywocie swoim a na ciałeczku iego krzyżyki czerwone (skoro się urodził) wyrażone widziała. NiesKor II 664
brać pochop do /czegoś/
»być zachęcanym, nakłanianym do czegoś«
patrz: BRAĆ
- - [...] postánowił [Ciświcki] tedy według moznośći swoiey/ (y owszem iáko mowią/ iż: Audaces Fortuna iuuat timidosque repellit) śmiele biorąc pochop/ miedzy ták wielkimi bogáctyw ánimuszow wielkich/ miedzy ták wielą Xiąząt/ y tytułámi známienitych/ gdźie vpátruią więcey spráwy/ niżeli gdźie indziey/ y Reiestruią osoby: á że ták rzekę: Gdźie iest studnicá wszystich [!] rzeczy tego świátá/ ktora się rozlewa ná wszytkich innych kráiách. RelNar A2
- - Masz prawda z kąd brac pochob do wielkiey Dzielnosci przeglądaiąc się w Aktach swey Starozytnosci. PasPam 273
chwalić sobie
»być zadowolonym«
patrz: CHWALIĆ
- - Chwalili sobie że smaczno y dobrze iedli. PasPam 165v
- - Mieliscie się dobrze y chwaliliscie sobie. PasPam 166
być, zostawać w dyspozycjey czyjejś
»być zależnym od kogoś«
patrz: DYSPOZYCJA
- - Mieysce zas czekania Woysku [...] w dyspozycyiey Wiel. Hetmanow zostawac ma. PasPam 210; 264v
w nieposłuszeństwie zostawać
»być zbuntowanym«
patrz: NIEPOSŁUSZEŃSTWO
- - Chce posłac [car] na seym Posłow [...] tylko że się ich boi wysłać za Granicę. że by ich iaka niepotkała konfuzyia od Woyska w Nieposłuszenstwie ad praesens zostaiącego. PasPam 159
horężem władnąć
»być zdolnym do noszenia broni, do walki«
patrz: WŁADNĄĆ
- - Iak tylko mogłęm Horęzem władnąc niedopusciłami fantazyia moia, Servire [sc. panem] ob Domoni [śłużyć dla chleba pańskiego]. PasPam 147
wespół chodzić
»być ze sobą związanym, współwystępować; być podobnym lub identycznym«
patrz: CHODZIĆ
- - Niepuszczay sie na morze ieslis roli przywykł Insza Kmiec insza zeglarz nie wespoł to chodzi. OpalKSat 6v
pospołu chodzić
(
sz. zm.)
»być ze sobą związanym, współwystępować; być podobnym lub identycznym«
patrz: CHODZIĆ
- - Pospołu te rzéczy chodzą/ dym zá płomieniem/ grzech zá lubieżném poyrzeniem ábo dotknieniem. KnAd 904
- - Widzę z Duchowieństwem, z bogomyślnością może chodzić pospołu ułamnostka ápetytowa. MłodzKaz IV, 105
- - Nie zaraz y nie w każdym lubo to rodowitym domowstwie naleść, oraz złączone z sobą armorum et pacis decora, nie zawsze te ozdoby pospołu chodzą. DanOstSwada II, 17
społem chodzić
»być ze sobą związanym, współwystępować; być podobnym lub identycznym«
patrz: CHODZIĆ
- - Dla wiáry wszystko vczynić się godzi/ Y dla oyczyzny/ bo to społem chodzi. TasKochGoff 84
razem chodzić
»być ze sobą związanym, współwystępować lub następować na przemian, tuż po sobie«
patrz: CHODZIĆ
- - Ledwie nie razem chodzą i niewiele Odchodzą siebie smutek i wesele. MorszAUtwKuk 118
w szlubie chodzić
»być związanym ślubowaniem, przysięgą«
patrz: ŚLUB, ŚLUB, SZLUB
- - Poszedłęm tedy y byłęm wewszystkich okazyiach y tak wowym Szlubie chodziłęm, y biłęm się, Woiewoda ile razy obaczył, to zawsze Coz tam Panie Poszlubiony? PasPam 102v
do czego chodzić
»być związanym z czym, następować dzięki czemu, zależeć od czego«
patrz: CHODZIĆ
- - Kogo Krol zá zasługi Honorem w urzędzie Vczcił, ten bez urázy Szláchcicá posiędzie. Do łáski to Krolewskiey y do zasług chodzi; Káżdy niż honoratem, wprzod Szláchcicem rodzi. PotPocz 24
z czym chodzić
(
sz. zm.)
»być związanym z czym, współgrać, współdziałać, współwystępować z czym«
patrz: CHODZIĆ
- - Iako nabyc tak niemniey rzecz iest nabytego Umiec ochronic maiąc w wydatkach swą miarke To iest aby expensa z perceptą chodzieła. OpalKSat 95v
- - Ostroznosc z doswiadczeniem, doswiadczenie z wiekiem Chodzi. PotWoj 85
- - Kápłáństwo stározakonne, chodziło z-żeństwem. MłodzKaz IV, 265
niedaleko czego chodzić
»być związanym z czym, występować łącznie z czym«
patrz: NIEDALEKO
- - Żadnego prokuratorá nie będziesz miał/ iedno dobre sumnienie/ iedno cnotliwe y niewinne życie/ iedno miłosierdzie/ ktore nie dáleko niewinności chodzi z iáłmużnámi twoimi. BirkEgz 24
blisko siebie chodzić
»być związanym z czym, występować łącznie z czym«
patrz: CHODZIĆ
- - Blisko siebie i w-Polskim ięzyku chodzi, piją i biją; przy dobrey myśli, prędka zwádá. MłodzKaz I, 238
- - Pánowie młodzi, blisko siebie chodzą, ut erudiret, ut castigaret Náuka i cięgá. MłodzKaz I, 421
leda bies
»byle kto«
patrz: BIES, BIES, BIS
- - Rodzicom iaka rádość/ kiedy im grzeczną poymiesz Synową [...] sługom iák miło/ że nie ledá biesá dziwego/ ále Pániey własney słucháć będą. GorzWol 7-8
- - Na głowie drugi chciałby ciesać koły, A ty, że zaraz wychodzisz ze szkoły, Chciałby-ć lada bies grać potem na nosie, Więc o twój honor pamiętaj i o się. DembowAPunktBar II 480
na ząb komuś coś nie padło
»było czegoś za mało«
patrz: PAŚĆ
- - Ugotowali mi iakiś Garmatki garnuszek mały na ząb mi to niepadło. PasPam 280
miewać kogoś do nieukontentowania
»bywać niezadowolonym z kogoś«
patrz: NIEUKONTENTOWANIE
- - Ales my kozdego [z królów] Cierpieli Iakiego nąm Pan Bog dał tak długo az go znowu Sąm wziął. Choc tez miewalismy niektorych do Nieukontentowania. PasPam 227
wielka zegarowa godzina
»cała godzina, pełna godzina«
patrz: GODZINA
- - Dał tedy Bog Wszechmogący że Nienagle poczęło [morze] igrać ale zwielką zegarową godzinę tak się pierwey ruszac poczęło. PasPam 66v
jako (by) makiem zasypał
»całkowicie, zupełnie«
patrz: ZASYPAĆ
- - Iako by ich makięm zasypał tak milczeli. PasPam 140
trafić /kogoś/ gdzie boli
»celnie komuś przymówić«
patrz: TRAFIĆ
- - Tknął-em go w sedno. Tráfiłem gdzié boli. Poczuł. KnAd 1161
trafić /kogoś/ gdzie boli
»celnie komuś przymówić«
patrz: BOLEĆ
- - Tknął-em go w sedno. Tráfiłem gdzié boli. Poczuł. KnAd 1161
mydlenie oczu
»celowe wprowadzanie kogoś w błąd przez przekonywanie do własnych racji«
patrz: OKO
- - Ci [Maciejowscy] jakby się za ślachtę udać starali się i dla mydlenia oczu ludziom kupieli tylko spłacheć dlate[g]o w Maciejowicach pod Szydłowęm, aby gniazdęm swym zwali to, na ktorym Mateusz siedział. TrepNekLib 221
mydlić /czyjś/ rozum
(
sz. zm.) ,
mydlić /komuś/ rozum
(
sz. zm.)
»celowo wprowadzać kogoś w błąd, przekonując do własnych racji«
patrz: ROZUM
- - Nie ták dla podánia sposobu do wyćiągánia Essenciey z rzeczy przyrodzonych/ iáko dla przypátrzenia y wybaczenia wielo y prożnomownośći/ tych Niebopiekielnych Mistrzow/ ktorzy wiele obiecuią/ á máło ábo nic nie czynią dobrego y skutecznego/ tylko ápárencie iákieś/ ktorymi oczy/ y rozumy ludzkie mydlą/ y słowy podáią. SyrZiel 333
- - Sercá Monáchow pánuiących świátu Odmienia, i w lot zrżuca z Máiestátu, Mydli im rozum, i wzrok ná Vrżędách, Ze się w swych sámi umotáią błędách. ChrośJob 47
mydlić /komuś/ wzrok
(
sz. zm.)
»celowo wprowadzać kogoś w błąd, przekonując do własnych racji«
patrz: MYDLIĆ
- - Sercá Monáchow pánuiących świátu Odmienia, i w lot zrżuca z Máiestátu, Mydli im rozum, i wzrok ná Vrżędách, Ze się w swych sámi umotáią błędách. ChrośJob 47
- - Wiem iáki ci interess wzrok mydli nieboże Caezar prágnie mieć Rządy, lecz zdradzić nie może. VoltZałJARzym 66
mydlić /czyjeś/ oczy
(
sz. zm.) ,
mydlić /komuś/ oczy
(
sz. zm.)
»celowo wprowadzać kogoś w błąd, przekonując do własnych racji«
patrz: MYDLIĆ
- - Vkázuie X. Skárgá/ że ono słowo było Bogiem. A miał tego dowieść/ że iest tymże Bogiem co y Oćiec. Abo się tedy co raz zápomina/ X. Skár. co ná tákiego Káznodźieię nie przystoi: ábo ludźiom oczy mydli/ dowodząc tego/ czego raczy; á ták to vdawáiąc iákoby tego dowiodł/ czego ma dowieść. MoskorzZaw 23
- - Gdzież owo, czym wielkiemu onemu orszakowi naszemu oczy mydlono, że K. J. M. wszystko chętnie uczynić miał? AktaPozn I/1 335
- - Nie tędy M. X. K. Mydlisz w. m. ludźiom oczy/ y Sofistika/ choć nie bárzo subtelną nárabiasz. GosławOdp 61
- - Około tego pismá P. M. biegáiąc/ śiłá philozophuie/ mydląc oczy sobie y drugim Aryanom. SkarMes 53
- - Nie ták dla podánia sposobu do wyćiągánia Essenciey z rzeczy przyrodzonych/ iáko dla przypátrzenia y wybaczenia wielo y prożnomownośći/ tych Niebopiekielnych Mistrzow/ ktorzy wiele obiecuią/ á máło ábo nic nie czynią dobrego y skutecznego/ tylko ápárencie iákieś/ ktorymi oczy/ y rozumy ludzkie mydlą/ y słowy podáią. SyrZiel 333
- - Ale rozumem ia się kieruię. W támtych káwałkách zgołá nie czuię/ Iedno chleb prosty/ ktorym nam mydli/ Ten bacchant oczy/ ktorym nas śidli. TajRad B3
- - Czym nam chcąc oczy mydlić, wywodzono w nocy, Których z wielką prezentą, z wielką pompą rano Imo naszych szałasze w obóz wprowadzano. PotWoj1924 312
- - Iuristámi po Trybunałách włoczyć sie/ y vczyć/ ábyś ladá czego niemowił y ludziom oczu niemydlił/ záwodząc ich sumnienia/ twierdząc z niewiádomośći praw/ że oczárách y czárownicách/ niemász nic opisanego w práwách Polskich/ y przetosz wolno káżdemu/ iako sobie wymyśli z nimi postępowáć. WisCzar 50
- - Gdzie omomiciele — Z sobą polskim językiem mowiąc bardzo wiele — Włochowi mydlą oczy, lub już omomiony Swojej własnej za swoje nie przyznaje żony. KorczWiz 99
- - Jednak Henryk w Rzymie u Klemensa stárał się o rozwod; w Francyi szukał Teologow y ich wielkiemi korumpowáł pieniędzmi, aby co napisali przeciw temu Małżeństwu, żeby to udawszy za zdanie wszystkich pierwszych Akademii, czymby mydlił oczy ludziom, inquantùm by Rzym nie pozwolił, iako iuż zmiarkował. ChmielAteny IV 93
pokładać w czymś nadzieję
(
sz. zm.)
»chcieć, aby coś się stało«
patrz: NADZIEJA
- - W tym Gruntowno pokładam nadzieię że was wszystkich powracaiących w dobrym witac będę zdrowiu. PasPam 58
gębę rozedrzeć /na coś/
»chcieć coś pożreć, połknąć«
patrz: GĘBA
- - Turcy [...] kontentowali się samym Podolem, Co byli na Całe krolestwo Gębę rozdarli. PasPam 246v
powagę kochać
»chcieć poważania dla siebie«
patrz: POWAGA
- - Towarzyszowi tez nie bardzo moda powodować konia kiedy go nie ma komu oddac togo woli y niebrac kto powagę kocha. PasPam 96
mieć się do broni
(
sz. zm.)
»chcieć walczyć«
patrz: MIEĆ SIĘ
- - Gomes [mówi do Diega] Ná coż się mász do broni, gdyć nie służą, siły? CorMorszACyd 116
- - Nikt się nie ma dobroni: łzy tylko leiecie [mówi umierający Chodkiewicz do rycerstwa]. PotWoj 153
- - Broń [...] mieć się do broni. zu den Waffen greifen. prendre les armes [...]. T III 78
jako na miód
»chętnie«
patrz: MIÓD, MIÓD, MIED
- - Turcy tez iako na miod wyszli wpole z swego obozu. PasPam 265v
rózg rzezanie
»chłosta, bicie rózgą«
patrz: RÓZGA
- - Rózg rzézánie/ Virgidemia. Kn 943
Z partesów stąpać
»chodzić dumnym jak paw«
patrz: PARTES
- - SE PANADER (Mot bas et populaire) Avoir une démarche superbe, ou marcher comme un Paon [...] CHODZIĆ hardo z partesow stąpać szastać się, słowo proste. DanKolaDyk II, 326
/Kogoś/ bawełną powijać
»chronić kogoś przed niebezpieczeństwami, trudnościami, wysiłkiem, dążyć do zapewnienia komuś łatwego życia«
patrz: BAWEŁNA
- - Wychowanki Mársowe siercią y pancerzem Nie bawełną nie miekkim powijały pierzem [mamki]. KellGram 247
/Kogoś/ w bawełnę zawijać
»chronić kogoś przed niebezpieczeństwami, trudnościami, wysiłkiem, dążyć do zapewnienia komuś łatwego życia«
patrz: BAWEŁNA
- - Człowieká iuż ták długo záchowáć nie możesz/ byś go też y w báwełnę záwiiał. StarKaz II, 391
uwijać się bawełną
»chronić siebie przed niebezpieczeństwami, trudnościami, wysiłkiem, dążyć do zapewnienia sobie łatwego życia«
patrz: BAWEŁNA
- - Niech się uwiia ktoś báwełną/ Niech hándlem báwi/ lubo pełną Niech go trzymáią miękkie bety/ Lub skoczne tańce/ lub bánkiety. KochProżnLir 49
relig.
Pozdrowienie Anielskie
»chrześcijańska modlitwa za wstwiennictwem Marii, rozpoczynająca się od słów: Zdrowaś Mario, łaski pełna«
patrz: POZDROWIENIE
- - Ponieważ świádczą Historye iż latáwcy zmowieniem Pacierzá/ ábo kropieniem wody święconey/ ábo też mowieniem Anielskiego pozdrowienia odganiáni od ludzi bywáli. SpInZąbMłot 202-203
- - Powieda [Nider] ábowiem/ iż od nabożnych osob y pánien doświádczenie to ma/ że przeżegnawszy Krzyżem Świętym krowę y Pacierz zmowiwszy z Pozdrowieniem Anielskim trzydzieści kroć/ ábo blisko tego/ vstáie spráwá szátańska/ iesli ieno iest z czárow. SpInZąbMłot 273
- - Ma ieszcze to Bráctwo swe Stacye v piąci Ołtarzow/ przy ktorych odmawiáią pięć Pacierzy/ y pięcioro Pozdrowienia Anyelskiego [...]. PruszczKlejn 49
- - Powinni też Koronkę odpráwowáć/ siedmi Pacierzy á siedmdziesiąt Pozdrowienia Anyelskiego [...]. PruszczKlejn 78
- - Gruß deß Engels/ Pozdrowienie Anjelskie; ErnHand 409
porwać się za rękojeść
»chwycić za białą broń z zamiarem użycia jej«
patrz: RĘKOJEŚĆ
- - Porwie się on za rękoieść ia tez takze. PasPam 175
porywanie się do szabel
»chwytanie za szable, rzucanie się do bójki na szable«
patrz: SZABLA
- - Kozda Sessyia kozde kołowanie niebyło bez hałassow, Tumultow porywania się do Szabel. PasPam 180
lecie i zimie
»ciągle, bez przerwy, w ciągu całego roku«
patrz: LATO
- - Woysko nasze tego Roku Stoiąc obozem pod Trębowlą lecie y zimie, nie Zołnierzami ale Gospodarzami byli. PasPam 250v
mieć dobre imię
»cieszyć się dobrą opinią«
patrz: IMIĘ
- - Masz tu na Całą Litwę dobre Imię za twoię fantazyią. PasPam 172
być jakiejś stymy
»cieszyć się szacunkiem«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Masz prawda z kąd brać pochob do wielkiey Dzielnosci Przeglądaiąc się w Aktach swey starozytnosci ktore z Dziadow z Naddziadow takiey Stymy były Ze podobnoby serce kamięnne zmiękczyły. PasPam 273
być tej obserwancyjej
»cieszyć się takim poszanowaniem«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Wszelakio WMMMPana Proceder tey umnie iest obserwancyiey że cokolwiek WMMPanu podoba sie mnie displicere [nie podobać się] niemoze. PasPam 172v
straszne rzeczy
»ciężko, przykro, niemilo, trudno«
patrz: RZECZ
- - Prezęntowałes się w bataliach o iak to straszne rzeczy [na] chłopa slepego w Szyku zogolonemi wąsami Szeroką Fioletową Sutanną. Szkapę y zogonem okrywaiącego. PasPam 192v
bies pobierze /coś/
»coś będzie stracone, zmarnowane«
patrz: BIES, BIES, BIS
- - Jako śnieg topnieią [dobra wzięte w zastaw] Zaledwie zagrzeiesz wdomu swym drapieżnym. Wszytko to bies pobierze y ciebie naKoniec. OpalKSat 61
coś się o uszy obija
»coś daje się słyszeć«
patrz: OBIJAĆ SIĘ
- - Kiedy się to y o nasze uszy obiia zwielką chęcią apponemus curam [dołożymy starania] zeby się takie bez sprawie niedziało. PasPam 284v
gruszki na wierzbie
»coś dobrego, ale niemożliwego do osiągnięcia«
patrz: WIERZBA
- - Vkázuie gruszki ná wierzbie. RysProv I3
idzie wzgórę cena
(
sz. zm.)
»coś drożeje«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Idzié wzgorę cená/ zboże. v. Drożéié. Kn 240
- - Cená wzgorę idzié/ [...] Crescit pretium rerum venalium. Kn 61
coś jest z czyjąś sławą
»coś dzieje się ku czyjejś chwale«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Będzie to z lepszą Sławą y z lepszym pozytkiem naszym. PasPam 118
/coś/ jest ze zgubą /czyjąś/
»coś dzieje się wywołując czyjś upadek«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Iuz to ex ore Apollinis zdrowa rada choc by to miało bydz ze zgubą Oyczyzny. PasPam 191
/coś/ się w błoto wrzuca
»coś jest marnowane, trwonione«
patrz: WRZUCAĆ, WZRUCAĆ
- - Piszę śię ná to z W. M. Pánem Mośćianie N. iż śię w błoto práwie wrzuca Fortuná Polska, gdy ją Pánowie młodźi ná Lutecye álbo insze kráje łożą. BystrzPol P1-P1v
coś [jest] tak trwałe jak wodna bańka
»coś jest nietrwałe, kruche, kończy się nagle, znika«
patrz: TRWAŁY
- - Na zdrowiu szczęście zawisło człowiecze […] Zdrowie zaś ludzkie tak trwałe na świecie Jak wodna bańka, gdy deszcz idzie lecie. MorPamBar I I, 332
trzeba z świecą szukać /czegoś/
»coś jest niezwykle rzadkie«
patrz: ŚWIECA, ŚWIECA, ŚWICA
- - Kiedy Ludziom trzeba przyiaciela, to cie znaydą. A kiedy go zas ty potrzebuiesz togo trzeba z swiecą szukać. PasPam 249v
bierzmem w oczach /komuś coś jest/
»coś komuś przeszkadza, coś kogoś razi«
patrz: OKO
- - Które gdy głosem pakta czytają tłumacze, słucha Dziurdzi, co mniemał, że tylko haracze były w nich a daniny, gdy inaczej widzi, swojej zewnątrz potwarzy i dumy się wstydzi. Reiżom jednak swoim przepisać ich każe, co by mu bierzmem w oczach, twarzą nie ukaże, pióra cicho opuszcza i od tej minuty one wyszumiwają we łbie mu trybuty. TwarSLegK 158
- - Jeśli o równość idzie i tytuły, Czemuż dawniejsze w tem się nie poczuły Wielki [!] i naszy przodkowie? Ach! my mędrszy dopiero synowie. Tylkoli, tylko bierzmem w oczach komu Cudze te światła i ozdoby domu? Bez książąt, co na to tak biją, Niechaj świętą razem rwą unią. TwarSRytTur 98
dzieje się coś czymś, kimś
»coś lub ktoś jest czegoś przyczyną, powodem, sprawcą«
patrz: DZIAĆ SIĘ
- - Czym się to dzieie iuzem powiedział że perversis Delatorum Consillis [przewrotnymi radami donosicieli]. PasPam 148
- - Niemcy dawali im dobre słowa ale się to działo dobrym Wodzem. PasPam 259v
coś pachnie komuś
»coś nęci kogoś«
patrz: PACHNIEĆ, PACHNĄĆ
- - Wszeci to bardziey pachnie kancellaryia nizeli Woyna. PasPam 114
stoi co w cenie
»coś nie zmienia wartości«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Cená stoi/ ábo stoi co w cenié/ Constitit pretium [...]. Kn 61
cena stoi
»coś nie zmienia wartości«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Cená stoi/ ábo stoi co w cenié/ Constitit pretium [...]. Kn 61
stoi cena w mierze
»coś nie zmienia wartości«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Stoi cená w-miérzé/ v. Cená. Kn 1069
blask mi coś czyni
(
sz. zm.)
»coś oślepia«
patrz: BLASK
- - [...] promienie Korony [...] słusznieby mi blásk czynić/ y przystępu do cáłowánia ręki W. K. Mości bronić miały [...]. DobrPol I, 90
- - blask mi, blask mi to czyni. das Licht blendet mich. le trop grand éclat m`eblouït les yeux, m`ofusque la vuë. T III 55
blask mi coś uczyniło
»coś oślepia«
patrz: UCZYNIĆ
- - Blask mi Dyáment uczynił. ErnHand 389
blask mi
»coś oślepia«
patrz: BLASK
- - Biié łuná od czégo/ [...] vide Odbiia się 2. Blásk mi. Kn 30
- - Blásk mi/ blásk czyni iáka rzécz/ [...] vide Przérażam. [...] Práwie olsnął od blásku/ iasności. Kn 34
- - blask mi, blask mi to czyni. das Licht blendet mich. le trop grand éclat m`eblouït les yeux, m`ofusque la vuë. T III 55
u diabła
»coś przepadło, poszło na straty, wszystko na nic«
patrz: U
- - Miałem ia Axámitną [czapkę]/ wieręć dáłá gárdło/ Y Axáamit v dyabłá/ y futro się zdárło. FraszSow D1
tęskno kogoś było z czymś
»coś się komuś znudziło, ktoś miał dosyć czegoś«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Złodziey Węgrzyn, Szalowy [!] Rakocy swierzbiała go skora tęskno go było zpokoiem zachciało mu się Polskiego czosnku. PasPam 52
/coś/ /komuś/ jest na przeszkodzie
,
/ktoś/ ma /coś/ na przeszkodzie
»coś stanowi przeszkodę, przeszkadza«
patrz: PRZESZKODA
- - Mielismy ieszcze na przeszkodzie Insułę ALTEN, ktora że nąm wtele zostawała dlatego tez nąm nawielkiey była przeszkodzie. PasPam 61v
skoczyła cena
»coś zdrożało«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Skaczę/ aliter. Skoczyło zboże ábo [skoczyła] cená/ poszło wzgórę/ v. Drożeię/ Cená 3. Kn 999
cena wskoczyła wzgórę
»coś zdrożało«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Céná wskoczyłá wzgórę/ Accensum est pretio [...] Ingrauescit annona [...] Accedit plurimùm pretio [...] Kn 61
bies niesie /coś/
»coś złego dzieje się za przyczyną diabła«
patrz: NIEŚĆ
- - Słyszałem, kiedy łajał: "Czyć to tu bies niesie te marchy? [pogardliwie: krowy] Bodaj zdechły! By ich wilcy zjedli!" DialPańOkoń 237
cena upadła
»coś znacznie potaniało«
patrz: UPAŚĆ
- - Vpada cená/ vide Cena vpádłá. Kn 1192
upada cena
»coś znacznie tanieje«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Vpada cená/ vide Cena vpádłá. Kn 1192
dosyć się staje /czemuś/
»coś zostaje spełnione«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - [...] dosyć się sstáło woley y przykazániu J.K.M./ y do tych czas się dzieie od tych do ktorych to nalezy [...]. MerkPol 98
- - Dwieścieśkroć gęby, Jago, obiecała, Dwieścieś ust dała, tyleś odebrała; Dosyć się stało, przyznam, obietnicy, Lecz nie masz dosyć w miłosnej tęsknicy. MorszAUtwKuk 270
dosyć się dzieje /czemuś/
»coś zostało zaspokojone«
patrz: DZIAĆ SIĘ
- - Iuz tez teraz tak tuszę dosyc się dzieje Affektacyiey WSMSCi. PasPam 146v
do baczenia przywodzić
»cucić«
patrz: BACZENIE
- - Od rozumu odchodzące y szaleiące/ do pierwszego baczenia y zdrowia przywodzi [sól z pecyny]. SyrZiel 745
cynglów ruszać
»cyngiel«
patrz: RUSZAĆ
- - Odstąpcie się daley bo będziemy Cynglow ruszać. PasPam 181v
strachy na Lachy
»czcze pogróżki«
patrz: STRACHY
- - [Herod] począł się furyiowáć: Náiáchaliście mię tu, w Páństwo moie wtargnęliście, noga was tu nie uydzie. Krolowie poználi że to stráchy ná Láchy, ále nie ná nich. MłodzKaz IV, 429
ekspr.
kozę doić
»czerpać zyski«
patrz: KOZA
- - Iedni się wtym krolowi chcieli przyłuzyć ze by pokazawszy swoię zyczliwość y pieczołowanie tym bardziey koze Francuzką doić. PasPam 191
na bruku mieszkać
,
na burku mieszkać
»często zmieniać miejsce pobytu, nie mieć stałego miejsca zamieszkania«
patrz: BRUK, BRUK, BURK
- - Poczołem sobie mierzić tę służbę [u pana Albrychta, polegającą na towarzyszeniu mu w licznych podróżach] i zkosztu Wielkiego ktory własnie na bruku mieszkając, być musi, i z pracy, a barziey z niewdzięczności. MasDiar 134
- - Izaż nie to jest dzisia u nas Szláchcic niestetyż w Polscze, ktoremu wszystko wolno, zábić, rozbić, nájecháć, gwałtem pánienkę wziąć, ná burku mieszkáć y Oyczyznę utrácić. GdacPan 119
gęsto i często
»częstokroć, raz po raz«
patrz: GĘSTO
- - Leci Młodszy Brat pocznie gęsto y często podcinać. PasPam 88v
na pół
»częściowo«
patrz: PÓŁ, PUŁ
- - Tak sam narzekał z sobą utrapiony, Napoł umarły, napoł i zemdlony. LubSPir 30
człowiek rozpuszczonej gęby
»człowiek kłótliwy, pyskaty«
patrz: ROZPUSZCZONY
- - Lubo háłásy y roskrwáwienie, z dawná zákazáne, iednák y gołe słowá przymawiáiące, ktoremi rospuszczoney gęby człowiek, pod kształtem nie poskromionych żártow, nátrętliwie drugiemu dorzuca, okazyą (by też nayskromnieyszemu) dáiąc do odpowiedzi y porwánia się broni. FredKon 7-8
żal mieć na sercu
,
żal mieć w sercu
»czuć smutek«
patrz: ŻAL
- - A wieszże o tym nieszczęśliwym przypadku przyiacielá twe[go]: On áby pokazał wielką milość/ y żal ktory ma ná sercu z nieszczęścia one[go]/ rzecze: Niewiem. BirkNiedz 12
- - Prawda - i ociec potomka własnego Zwykł często karać za złe sprawy jego, Lecz, gdy go karze z wrodzonej miłości, Więcej ma w sercu żalu niźli złości. BorzNaw 196
żal w sercu nosić
»czuć smutek«
patrz: ŻAL
- - [...] ja żal w sercu noszę: Żal surowy, żal ciężki, żal długo pamiętny, Który wszystek na papier gdybym wylał smętny, Lżejby mi w sercu było [...]. GrochWiersze 179
garłowa sprawa
(
sz. zm.)
»czyn, za który grozi kara śmierci«
patrz: SPRAWA
- - I Adam dotąd nie wiedział, że nagi, Aże wziął jabłko od żony w posagi Z obwarowanej zakazem jabłoni; Dopiero wstydem podchodzą mu skroni, Kryje się biedny i listkami z drzewa Swoję i z żoną sromotę odziewa; Ale to próżno, bo wedle zwyczaju Gardłowej sprawy poszli na śmierć z raju. PotZmartKuk I 615
chłopa na pana sadzać
»czynić z poddanego pana, wynosić do władzy człowieka niskiego stanu«
patrz: PAN
- - Nie dármo Sálomon niezbożne wywrotnemi zowie [...] bo ci ná wywrot chodzą/ co ma być ná wierzchu/ to ná dole; chłopá ná páná sadzáią. BirkNiedz 57
starać się o kogoś (córkę, pannę)
»czynić zabiegi w celu poślubienia kobiety, konkurować«
patrz: CÓRKA, CÓRKA, CZÓRKA
- - Siedziałęm w Domu Xiązęcia Dymitra kiedy się o Pannę Przyłuską Starał Siostrzenice samey Imosci. PasPam
- - PasPam 82v
dać kinala
»dać fory«
patrz: KINAL
- - Marysięnku da WSci zato kinala zato przymawiał że to z nią karty grawał. PasPam 286v
frysztu dać
»dać odpoczynek, wolny czas, pozwolić wypoczą«
patrz: DAĆ
- - Tey dyskrecyiey y Moskwa doznali Gdyzmy im Ultro [dobrowolnie] tylko Frysztu dali. PasPam 111
frysztu pozwolić
»dać odpoczynek, wolny czas, pozwolić wypocząć«
patrz: FRYSZT
- - Nieprzyiaciel się z mocni kiedy mu frysztu pozwolemy. PasPam 118
- - Gdy by nąm przynaymniey pozwolił Nieprzyiaciel Frysztu, że by iako nayprędzey tamtym kraiom obmyslić zaszczyt toby iako kolwiek. PasPam 173
wdziać cudzy bot na swoje kopyto
»dać się przeciągnąć na czyją stronę, przejść na czyją stronę«
patrz: KOPYTO
- - Turecki wiary dowód przez krwie rozlewanie, Wierę by lepszy mieli przybrać chrześcijanie. Pretekstem tylko wiara: nie o to go [tego, kto przegrał w wojnie religijnej] bito, Lecz żeby wdziać cudzy bot na swoje kopyto. PotMorKuk III 266
dać w moc
»dać we władanie, pod komendę«
patrz: MOC
- - Płomienczykow zażywa [Mars] [...] na Drzyrdy Groty Szable, kule, kartany, y rozne obroty Dawszy im w Moc Chorągwie. PasPam 271
dość uczynić /komuś/
»dać zadośćuczynienie«
patrz: DOŚĆ, DOŚĆ, DOŚCI
- - [...] tylko sam Chrystus Jezus Bog obráżony wzáiem obráżonemu Bogu Ojcowi y Duchowi świętemu/ iáko rowny dość uczynić może [...]. KalCuda 304
zadość uczynić
»dać zadośćuczynienie«
patrz: UCZYNIĆ
- - Odebrałem list od JP Dunina Referendarza koronnego ktory uprasza abym podług assekuracyi swoiey za S.P. Matkę D[o]b[ro]dz[iej]kę moią zadoysc uczynił poniewaz kilka terminow iest uchybionych. SapANot 276
dosyć uczynić (/komuś/) (za /kogoś, coś/)
»dać zadośćuczynienie«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - Czemu wszytkiemu zábiegáć powinien iest ten/ co tu Czerwone złote ná Cambium przyiął/ y kontrakt o nie vczynił. Y gdy się zgodzę z nim o to/ że mi ie ma w cudzey ziemi przez Correspondenta swego in specie oddáć; powinien się o to stáráć/ áby mi tam dosyć vczyniono [...]. GrodDysk Cv
- - Práwdać iż dostatecznie zá nas y zá grzechy nasze Chrystus Pan/ aż nad to dosyć uczynił/ y wypłácił; wszákże tego chce po nas/ abysmy ten okup zá nas odliczony/ sami na naszych ramionách zánieśli [...]. BujnDroga 98
w nogi
»dalej, nuż uciekać, umykać«
patrz: NOGA
- - Moskwa w nogi. PasPam 105v
- - Padło ich Sześć drudzy w nogi. PasPam 105v
- - Podwodnicy kto tylko moze konia dopaść wnogi z miasta. PasPam 168
- - Senatorowie z mieyść w nogi między karety. PasPam 230v
z łaski
»darmo«
patrz: ŁASKA
- - Pytam [...] co to za piniądze liczą? Odpowie nam tez to na podkowy PP Mieszczanie ofiarowali z łaski. PasPam 153
- - Pusciłem im to z łaski [...] Lubom na to kosztu wiele Łozył przez kilka Lat a co turbacey Przeiazdek, zwady, Bitwy, Poiedynkow, tetego nierachuię. PasPam 235v
próżny chleb
»darmozjad«
patrz: PRÓŻNY
- - Cięszki to zaprawdę Stanowi Senatorskiemu uwazam Paroxyzm kiedy go iuz Oyczymami Iusz Łuszczy bochęnkami y proznemi chlebami iuz na ostatku zdraycami Oyczyzny nazywaią. PasPam 140
dosyć czynić za /coś/
»dawać zadośćuczynienie«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - [...] żadnego sposobu skutecznieyszego wierni Pańscy ná wypłacenie/ y zasłużonego karániá Boskiego odwrocenie/ nienaydowali/ iáko ten/ gdy z żalem serdecznym przez modlitwy/ posty/ iáłmużny/ umártwienia/ y inne ćwiczeniá pokutne/ dosyć za grzechy czynili. BujnDroga 103
stroić chimery
»dąsać się, wnosić nieuzasadnione pretensje«
patrz: STROIĆ
- - Pobozna Intencyia poszła wzapomnienie Iezeli kto o tym wspomniał okrzykniono go raraz [zaraz] stroiąc do krola y Rzpty himery. Ze nąm tak grozą ze nas tak następuią że nas obiecuią znosic. PasPam 119
przynosic deklaracyją
»DEKLARACYJA«
patrz: PRZYNOSIĆ
alembikiem wyciągać /coś z czegoś/
,
wyciągać /(coś z czegoś)/ przez alembik
»destylować, przedestylować co«
patrz: ALEMBIK, ALEMBIK, ALAMBIK, HALEMBIK
- - Piołynowa wodká ták z kwiatu iáko z nasienia y z młodego kłącza iego [...] przez ogień Alembikiem [...] bywa wyciągána. SyrZiel 355
- - Wyciągaią z Piołynu przez Alembik w kotle wody wrzącey wodkę, po ktorey odeściu, to co na dnie zostawa kálcinuią. SyrZiel 355
- - Distiller des herbes, V. act. (En tirer le suc à l'alembic.) Succos herbarum subjectis ignibus exprimere. DYSTYLOWAC [...] wyciągać przez álembik. DanKolaDyk I, 475
przepuszczanie /czegoś/ przez alembik
»destylowanie, destylacja czego«
patrz: PRZEPUSZCZANIE
- - DISTILLATION [...] (Expression par le feu du Suc des herbes) [...] PRZEPUSZCZANIE zioł przez álembik. DanKolaDyk I, 475
piekielny ceklarz
»diabeł, szatan«
patrz: PIEKIELNY
- - Ták gdy szczęśliwi wybráni wesoło śpiewaiąc każdy [...] Wzgorę się iáko iásne czyste iskierki podniosą/ zginionych potępieńcow opádłe czarne głownie gotowi oprawcy/ y piekielni ceklárze osękámi ognistymi záhaczywszy [...] porwą. BujnDroga 147
stygijski ceklarz
»diabeł, szatan«
patrz: STYGIJSKI
- - Nápiszę [...] dla uwárowánia się tyra[n]skiey niewoli okrutnych tych stigyskich ceklarzow. KalCuda 260
na pośmiech
»dla ośmieszenia, wyśmiania«
patrz: POŚMIECH
- - Na posmiech Narodu Naszego Palam mowią. Dobrzy Zołnierze Polacy kiedy Francuzow Officerem maią. PasPam 195
wymywać gębę czyjąś sławą
»dla rozrywki mówić źle o kimś, obmawiać kogoś, plotkować«
patrz: WYMYWAĆ
- - Wspomniszli też Krolá Aż on go Kaźirodem/ zdźiercą/ oppressorem Wolnośći nászych zowie. Będźie wzmianka iáka Przy stole o Hetmánách/ áż on wnet wypadnie. Ci to gorzáłkosiowie/ pijanicy/ co więc Przy Gorzałce o woynie dyszkuruią radząc. Y tak o wszystkich inszych będźie gadał/ gembę Słáwą ich wymywáiąc/ prawy censor morum. OpalKSat1650 143
wymywać gębę czyjąś niesławą
»dla rozrywki mówić źle o kimś, obmawiać kogoś, plotkować«
patrz: GĘBA
- - A to będą siáć wszędźie nowinki O tobie/ niesławą twą gembę wymywáiąc. OpalKSat1650 50
dla kompaniej
»dla towarzystwa«
patrz: DLA
- - Układzmy się miasto poduszki na tym Moskalu, a lezał blisko tłusty Moskal zastrzelony. Ia tedy mowię dobrze dla kompaniiey. PasPam 93v
na chwałę
»dla uczczenia«
patrz: CHWAŁA
- - Była koronacyia krola Io MSCi Iana trzeciego ktory quam felicissime diutissime Regnet [oby jak najszczęśliwiej i najdłużej panował] na Chwałę Maiestatu Polskiego y obrony Rzpy Chrzescianskiey. PasPam 248
- - Wyszlismy tedy za Granicę [...] zaspiewawszy węsoło naczęść y Nachwałę Imienia Wszechmogącego. PasPam 78
co diabeł przez płot przerzuci
»dla złych ludzi dostepne jest tylko to, co przeznaczy dla nich diabeł«
patrz: DIABEŁ, DIABEŁ, DYJABEŁ, DYJABOŁ, DIACHEŁ
- - ZAcy/ á Orgánistowie/ Bálwierze/ málárze/ Ci wszyscy złe żony máią, kogo Bog chce/ skarze. U nich záwsze iák w browárze/ kłopot/ przeklinanie/ Co dyabeł przez płot przerzuci/ to się im dostánie. NowSow A4v
na rubaszyństwo
»dla żartu«
patrz: RUBASZYŃSTWO
- - Insze koni[e] y te nasze cosmy namieyscu lepszych pozostawiali na Rubaszynstwo Oddałęm Urzędnikowi y chłopom. PasPam 157v
podwójna fuzja
»długa broń strzelecka wyposażona w dwie lufy«
patrz: PODWÓJNY
- - Przed przyjściem którego jako to jest zwirz chytrości z ostróżnością pełen, wszystkie a parte mego odwiedziwszy furwachty, gdyż nie chwaląc się, dałbym zadatki, kiedy nie śmiertelne, to kalictwa, obydwom pewne, mając podwójną fuzją. RadziwHDiar 138
do gardła
»do utraty życia, do ostatniego tchu«
patrz: GARDŁO, GARDŁO, GARŁO
- - Poczęto zaraz Traktować konfederacyią albo raczey Praktykować. Zeby się sprzysiądz Una nimi Voto [jednogłośnie] krola do Garła nie odstępować. PasPam 241
dobra sława
(
sz. zm.)
»dobra reputacja«
patrz: DOBRY
- - WMSCi ta niechay niekonfnuduie afflictio ktora za Sobą dobrey Sławy y wszelakich szczęsliwosci pociągnie koseqvencyą. PasPam 142
- - Będziesz pełen dobrey sławy łaski krolewskiey y honorow wszelkich. PasPam 144
- - Kto mi bierze Sławę dobrą bierze mi Zycie. PasPam 185
dobra reputacyja
»dobre imię«
patrz: REPUTACYJA
- - Upewniam że ta okazyia ani honorowi ani dobrey reputacyiey szkodzic niebędzie. PasPam 142
- - Sąm to Bog podaię nąm tę okazyią tak Snadną do nabycia dobrey reputacyiey. PasPam 237v
aprehensjej czyjej pobłażać
»dogadzać czyjej próżności«
patrz: APREHENSJA, APREHENSJA, APRENSJA, APREHENCJA
- - Ludzkiey tedy nieco apprehensiey ludzie pobłażaiąc/ na panegirach/ na Entomiach/ na Monumentach grobowych rysuią swoie Genealogią. WojszOr 93
dać komu dzięgielu z kminem
»dokuczyć komuś«
patrz: KMIN
- - Pan Rakocy [...] Wybrał się na czosnek do Polski alec dano mu nietylko Czosnku ale dzięgielu z kminęm. PasPam 52-52v
niewyparzona gęba
(
sz. zm.)
»dosadny, wulgarny sposób mówienia«
patrz: NIEWYPARZONY
- - Chciał bowiem Bog ná tym Mężu pokázáć, czego się w onym drugim żywocie wszyscy Blázgoniowie y niewstydliwi Gębalowie spodziewáć máją, zwłasczá, że owi wszyscy ludzie wszeteczni y plugáwomowni, ktorzy tak gębę niewypárzoną máją, że im z niey nic dobrego nie wychodzi [...] tego doznáją. GdacPan 77
- - niewyparzona gęba. Schand-Maul. langue de vipére. T III 369
wozić groble
»dostarczać, zwozić ziemię do sypania grobli«
patrz: GROBLA
- - Kaydany ktore na nas zgotowali Sami się Słusznie nimi nabrząkali Takami woząc Dumni Boiarowie Wały y Groble iako Niepanowie. PasPam 110v
wozić wały
»dostarczać, zwozić ziemię do sypania wałów«
patrz: WAŁ
- - Sami się słusznie nimi [kajdanami] nabrząkali Takami woząc Dumni Boiarowie wały y Groble iako Niepanowie. PasPam 110v
pytać się z daleka
»dowiadywać się pokątnie, rozpytywać się ostrożnie«
patrz: Z DALEKA
- - Pytąm się z daleka iesli się do krola nie doniesło. PasPam 175v
mit.
z hipokreńskiej pić bani
»doznać, doświadczyć natchnienia poetyckiego.«
patrz: PIĆ
- - Dokąd się, moja lutni, napierasz skwapliwie? Chcesz na świat [...] Ach, nie wiesz, czego-ć się chce! Różne w ludziach smaki [...] Jeden, co lepiej pisze, znajdzie w tobie siła, Co by cierpliwsza głowa jeszcze przekreśliła [...] Inszy, choć z hipokreńskiej nie pił nigdy bani, Żeby się coś zdał, czego nie umie, pogani. MorszAUtwKuk 6
zostać w afroncie
»doznać obrazy, zostać znieważonym«
patrz: W
- - Teatrum ci to ná rozliczne sceny Tu śmiech, tu żarty, iuż ci smutne treny,
Ten się uskárza, że został w afroncie Ta urażona słowem płácze w kącie.
DrużZbiór 539
za kim chodzić
»dozorować, pilnować, strzec kogo«
patrz: CHODZIĆ
- - We srodę wypuszczac naszych ze Dwora poczeli procz drobney czeladzi, za kozdym z naszych strzelcy chodzili, iakoz widzielismy sami tego bydz potrzebę, acz się zrazu zdało Nam pryhre. PiasRel 53v
- - Tego wszytkiego áni ostrość práwá, áni surowość Hetmánow nie pohámuie, bo czyli podobna, áby Hetmán zá káżdym Pułkownikiem, Pułkownik zá Rotmistrzem, Rotmistrz zá Towárzyszem, Towárzysz zá Czeládnikiem chodzić miał, y bronić mu sweywoli. FredKon 86
- - Niemiłosierny kapitan ledwo mu [Gerionowi] kilka dni na to [oddanie pieniędzy] pozwolił y zaraz mu warte przydał zeby za nim wszedzie chodziła. HistŚwież 153
nad kim chodzić
»dozorować, pilnować, strzec kogo«
patrz: CHODZIĆ
- - Już południe przychodzi, a my jeszcze żniemy. Czy tego chce urzędnik, że tu pomdlejemy? Głodnego, jako żywo, syty nie wygodzi, On nad nami z maczugą pokrząkając chodzi. SzymSiel 155
nabić /komuś/ uszy
»dużo komuś o czymś powiedzieć; przekonać kogoś o czymś, wmówić komuś coś«
patrz: NABIĆ
- - Nabił ci mu tedy uszy nie tylko temu dał pokoy ale z Woyska od Cwierci wyiechał. PasPam 114v
- - Zeć zły człowiek nabił uszy, taki żal masz na twej duszy. Rozum niech twój sam osądzi, gdy rozumiesz, że wzrok błądzi, że to rzeczy niepodobne; bo i uszu nie są godne Te awizy, co cię niemi sturbowali niepewnemi. StanTrans 90
- - Nabiiam, v. m. F. nabiię. 1) benageln, mit Nägeln beschlagen; voll Nägel, Pfähle schlagen. 2) laden ein Gewehr. 3) einschlagen, einrühren, als Eyer. 4) füllen. 5) niedermetzeln, niederhauen. 1) ficher, enfoncer, cogner beaucoup de pieux, de cloux. 2) charger un canon à feu. 3) brouiller, mettre dedans pour préparer qu. ch. 4) remplir. 5) tuër un grand nombre de; abatre beaucoup de. § 1) nabił palow, kołow, gozdzi; nabiię tę deskę goźdźmi. 2) nabić muszkiet kulą. 3) nabić iaiec na iaiecznicę; iuż gorzałczany nabił na gorzałkę. 4) dobrze mu to wory nabiia. 5) z szańcu wiele mu ludzi nabito; nabił ptastwa, zwierza. nabiiam działo. ein Stück laden. servir le canon. nabiiam komu uszy czym. einem einbläuen, den Kopf toll machen. ravoder aux oreilles de qu; inculquer; batre les oreilles à qu. de qu. ch. § nabił mi uszy temi powieściami. nabili mu to w głowę, tym głowę. man hat ihm dieses in den Kopf gesetzt. on lui a mis cela dans la tête. § nabił sobie tym głowę. T III 887
do biesa
»dużo, wiele«
patrz: DO
- - Do Bogá ich/ Sic potius loquendum, quam do kátá ich/ vel do biesá ich. vide Wiele. Kn 124
- - do bisa. [...] 2) viel. [...] 2) beaucoup. § [...] 2) do bisa tam graczow, złodzieiow. T III 52
chłop jako drąg
»duży, wysoki mężczyzna«
patrz: CHŁOP
- - Chłop iako drąg ein grober Kerl. KellGram 225
dwojaką manierą
»dwoma sposobami«
patrz: MANIERA
- - Ponieważ WMMPan sam mowisz ze dwoiaką manierą woiuię to ia tez proszę o dwoiaką zapłatę y wodną y lądową. PasPam 67v
ciągnąć wodę do swego młyna
,
ciągnąć wodę na swój młyn
»działać na swoją korzyść«
patrz: WODA
- - Szpoći/ wywraca káżdy pismo ś. i nie ná swoy młyn/ ále ná swoy błąd ćiągnąc wodę. BirkNiedz 135
- - Któremuż ufać raczej, że do swego młyna Wody nie ciągnie? PotLibKuk I 96
przywodzić wodę na swój młyn
»działać na swoją korzyść«
patrz: WODA
- - Ostatnia w tych nadzieja, bo ci, jeśli sobie Nic nie sprawią — wiedz o tym, pogotowiu tobie — Każdy na swój młyn wodę przywodzi, jak może, Jeśliżeć nie zaszkodzi, pewnieć nie pomoże. TwarKBiczBar I 423
na swój młyn obracać
»działać na swoją korzyść«
patrz: MŁYN
- - Młyn [...] na swoy młyn obraca. er ziehet Wasser auf seine Mühle; er machet sich alles zu Nutze. il fait venit l'eau au moulin; il se regarde dans les afaires. T III 848
uszyć komu boty
(
sz. zm.)
»działać podstępnie, intrygować«
patrz: BOT, BOT, BUT, BÓT
- - Pilat [...] duma, iákoby Herodowi uszyć boty [...] bo w sobie wzáiem byli nieprzyiaźni. MłodzKaz II, 146
- - Ale iak iego [sułtana] nágła iest exaltácya, ták prętki upádek [...] bo Iánczarow prętkie bunty, uszyią mu boty. ChmielAteny II 479
komu ukować buty
»działać podstępnie, intrygować«
patrz: UKOWAĆ
- - Anton zas od swych przed zaczęciem woyny, Pod Brundusium z rządu był wyzuty; Cesarz, gdyby nie był na wielu hoyny Teszby mu byli ukowali buty. ChrośKon 307
szyć buty
,
szyć (komu) boty
(
sz. zm.)
»działać podstępnie, intrygować,«
patrz: SZYĆ
- - Iako Krol komu Odmowi czego zaraz boty mu szyc trzeba Zaraz szlachte buntowac y na Rokosz wołac. OpalKSat 53
- - Na ciężarÿ y oppressią chłopską w Polscze [...] Szyią boty Chudzinie O przyczynke nie trudno winuią Stem drugim grzywien chłopa ledwie ze y dusze Nie wydrą z niego. OpalKSat 9v
- - Bo mi nieprzyiaciele szyli boty, áby mię zgłádzić, ábo w drodze, ábo w bitwie, ábo w tumulcie. LubJMan 103marg
- - Lepiey gryść suchar y pić wody morskie. Niż przy biszkoktach, y przy trunkach gustownych Ná targowisko przyść ludzi obmownych. [...] Zadná godziná w pracy niewákuie, ten szyie buty, ow suknie nicuie. DrużZbiór 540-541
kolejno chodzić
»działać według ustalonego porządku, na przemian, na zmianę«
patrz: KOLEJNO
- - Áby powoli przywykały Kompanie/ trzemá podziáłámi/ álbo częściámi/ w ciągnieniu chodzić będzie powinna Chorągiew/ ná-kształt pierwszey/ y zádniey straży/ kożdey części/ Towárzyszá biegłego Woyny/ przydawszy do prowádzenia. Albo raczey pierwszą część/ Rotmistrz poprowádzi/ drugą Porucznik/ pod trzecią Chorąży przodkowáć ma/ ále tá część/ srodek záwsze z Chorągwią będzie trzymáła: Támte dwie [części chorągwi, tj. straż przednia i tylna]/ raz przodem, drugi raz pozad będą dniámi koleyno chodziły/ áby żadney cześci krzywdy w vpośledzeniu nie było. FredKon 4
dziękuję ubogi z bedłek
»dziekuję, odmawiając czegoś mi zbytecznego; rezygnuję z wątpliwej przysługi«
patrz: DZIĘKOWAĆ
- - Dziękuię vbogi z bedłek, káżdy z tych Ich Mościow sposobny zá pierwszą znáiomością kazać mnie wbić ná pal, álbo záwiesić ná stálistym haku. AndPiekBoh 77
dziękuję z bedłek
»dziekuję, odmawiając czegoś mi zbytecznego; rezygnuję z wątpliwej przysługi«
patrz: DZIĘKOWAĆ
- - Kiedy powiedałęm im [posłom moskiewskim] ... że mię iuz był wziął Moskal w okayiey z Dołkornskiem [Dołgorukim] to mowili że byś był miał wstolicy wszelakie poszanowanie y na iego [stryja Paskowego] Imię y Zasługi Narodowi Naszemu wdzięcznie [wdzięczne] pewnie wyszedł bys był bez okupu. Alem ia rzekł dziękuię z bedłek. PasPam 165
po całej nocy robić coś
,
robić coś po całym dniu i nocy
»DZIEŃ, NOC«
patrz: CAŁY
co dzierżać arendą
,
mieć co arendą
(
sz. zm.) ,
trzymać co arendą (od kogo), arendami
(
sz. zm.)
»dzierżawić co od kogo«
patrz: ARENDA, ARENDA, HARENDA
- - Miał tesz ten Goiszewski od X. Koniecpolskie[go] chłopską rolię we wsi Potoku czy arendą aboli dożywocim. TrepNekLib 102
- - Od p[ro]boscza Miechowskie[go] arendą miał Smrokow wies [Frizer, mieszczanin krakowski]. TrepNekLib 70
- - Dzielioski [...] puscieł potym [...] Lysakow drugiemu Zieciowi Goszowskiemu co go sąm od Ksiedza ostrowskie[go] arendą miał. TrepNekLib 83
- - Faliecki Mieszczanin Crac. [...] kamienice miał na S Jana ulicy [...] przedawszy tę kamienicę Dzierzał arendą od Pana Pana Teczynskie[go] kilkanascie liat. TrepNekLib 84
- - Trzymam árendą. Kn 9
- - Gębczynski [...] trzymał arendami wioski w podgorzu na społ z Borowskim. TrepNekLib 94
- - Połowica oyczyzny ktora odeszła do panow Krzystophowiczow Dowiatow Przyłączoney Przez onego pana Jeromina Stryia mego trzymaiącemu Arendą od nieboszczyka Rodzica mego do gruntow oyczystych. DekrŻmud 207a
- - Tomasz Szubert, wolny, trzyma gburstwo włok 3 arendą. InwPuck 42
- - Byłem z jks. Jurewiczem kanonikiem wileńskim u jp. Oborskiej w Baksztach, bo natenczas arendą jejm. Bakszty trzymała. ZawiszaPam 35
- - Kostka Napierski [...] Czorsztyn Ząmek przy Graniczy Wegierskiey był opanował Vbiegszy Arendarza Zyda ktory na ten czas Arende był w tymze Zamku trzymał. KomonDziej 148
- - Zywieczkie Panstwo Arendą trzymał IM pan Wawrzyniec Wodziczki. KomonDziej 177v
z łaski czyjejś
»dzięki komuś«
patrz: ŁASKA
- - Poniewaz niegodzięnem zasłuzonego chleba u zwiąsku pozywi mię ieszcze domowa skiba z łaski Oyca mego. PasPam 122v
- - Czegos WSMSC affektował z łaski IoKMSC Pana Naszego Miłościwego to WSmosc nie od mownie otrzymuiesz. PasPam 145v
- - Z łaski WMM Paniey dosyć mi się stało kiedy mąm słowo. PasPam 224v
za czyimś powodem
»dzięki komuś, dzięki czyjejś działalności, z przyczyny czyjejś«
patrz: POWÓD, POWÓD, PUWOD
- - Dos[yć] na tym zezmy posłali Wdzie ze trzydziesci Ięzykow. Z charcu za powodem Onego Chłopca. PasPam 104
- - Obozy z dostatkami pobrali y fortec kilka potęznych Opanowali a przecię to wszystko zanaszym powodem. PasPam 282v
zostać w błędzie
»fałszywie pojąć sprawy wiary, religii«
patrz: BŁĄD
- - Ztámtąd wyszedłem ku dniowi/ O krzcie nie mysląc/ bom został w tem błędzie: Zem we snie tylko iákąś widział márę/ Y swam rozumiał bydź práwdziwą wiárę. TasKochGoff 309
padać na głowę
»fikać koziołki«
patrz: PADAĆ
- - Koziéłék przéwrocić. [...] Saltus in caput [...] Cernuo [...] cernulat habetur. Koziełki przéwrácam/ Padam ná głowę. Kn 131
bot.
potrójny fiołek
»fiołek trójbarwny«
patrz: POTRÓJNY
- - potroyny kwiat; potroyny fiołek, vid. brat z śiostrą. T III 1569
- - Rozmaite gatunki ziół, które na łąkach i pastwiskach rosną, i skoszeniem w jedną kupę, układają stogi na trzy rodzaje dzielić się mogą. W piérwszym zawierają się dobre, soczyste, chłodzące, dodające appetytu, odwilżające, i tuczące, Potroyny kwiat, lub potroyny fiołek [...]. KniażFol 158
bot.
potrójny kwiat
»fiołek trójbarwny«
patrz: POTRÓJNY
- - Potróyny kwiát/ v. Brát z-śiostrą. Kn 796
- - potroyny kwiat; potroyny fiołek, vid. brat z śiostrą. T III 1569
- - Rozmaite gatunki ziół, które na łąkach i pastwiskach rosną, i skoszeniem w jedną kupę, układają stogi na trzy rodzaje dzielić się mogą. W piérwszym zawierają się dobre, soczyste, chłodzące, dodające appetytu, odwilżające, i tuczące, Potroyny kwiat, lub potroyny fiołek [...]. KniażFol 158
poczekaj jeno
»forma pogróżki«
patrz: JENO
- - Będęc ia tobie rada Dyiabeł w tobie poczekaieno. PasPam 198v
tak nam Panie Boże dopomóż i jego niewinna męka
»formuła przysięgi«
patrz: PAN
- - Tego wszystkiego Io kMSCi P.N.M. dotrzyma y my dotrzymamy. Tak nam Panie Boze dopomoz y iego niewinna Męka. PasPam 213
mieć kogo za bydło.
»gardzić, pogardzać kim«
patrz: BYDŁO
- - Dobry lekarz/ [...] się choremu niezprzeciwia w gorączce [...] A nie iedno zá chore y owrzedziałe wszytkie złe ludzie rozumie [...] ále im też tego nie przyznawa/ áby ludźmi byli/ máiąc tákie zá bydło/ ktorzy rozumu/ to iest/ nayprzednieyszey części człowieká/ nie máią. StarPopr 44
gdzie się podoba
»gdzie ktoś chce«
patrz: GDZIE
- - Osunął się na mnie począł fukac. Wolno mi stanąc gdzie się podoba. PasPam 244
jak we młynie
»głośno, gwarno«
patrz: MŁYN
- - Na to odpowiedź: iż mówić się tak może, ale dowieść trudno; bo cokolwiekby tu kto inszych wykładów tego słowa [elear] przyniósł, pewnie się w tym pierwszym jak we młynie zmielą. DembPrzew 17
- - Iak w kiéráćie/ wé młynié/ w kárczmié trzask/ grzmot etc. KnAd 294
- - Bądźmy sobie Bráćia rádźi/ Iák we Młynie/ cosz to wádźi. Byle pośiedźieć wesoło/ Gębá iest młyn/ ięzyk koło/ Gárło rzeką/ Wino wodą/ A Młynarkę niech przywiodą/ Dobra myśl lepiey popłynie/ Bęndźie wszytko iák we Młynie. KochProżnEp 32
chłód brać w pięty
»godzić się z niedostatkiem, biedą«
patrz: PIĘTA
- - Któż ci winien, kochany, Że zrobiwszy gwałt naturze Z pana jesteś poddany. Dałeś rozum na wykręty I ukryte prywaty, Chuchajże w garzść, chłód bierz w pięty I szacuj się na raty. MałpaCzłow 197
kogo jak(o) bydło gnać
»gonić, ścigać«
patrz: BYDŁO
- - [...] Im się mniey Turcy takiey spodziewali zdrady Tym ich wiecey zginęło: tym sprosniey uciekli A Niemcy ich iak bydło, gnali kłoli siekli [...]. PotWoj 113
- - Onic to ludzie oni cosmy ich tą niwą Sto razy, iako bydło; szablą gnali Krzywą [...]. PotWoj 161
Ze skóry łupić
(
sz. zm.)
»grabićkogo, zdzierać z kogo«
patrz: SKÓRA
- - BIáda nam wielka ná te násze Pány/ Práwie nas łupią z skory iák bárány/ Nigdy z pokoiem człowiek nie vsiędzie/ Chybá co złego przy piwie zábędzie. LamChłop A
- - O nie ná to cię postánowiono, ábyś poddánych z-skory łupił, w-niwecz obracał, pod pretextem rządu, ciemiężył i martwił, ále żebyś ich karmił, Vt det illis cibum, Zbestwisz poddánych Pánie nász, będą się upomináli chlebá, będą nápieráli ieść? nic to! day iem przedcię, Det illis. MłodzKaz II, 225
- - Wzbudzi Bog Tyránná iákiego, Fokása iákiego, Rządcę Miástá, ktory z-uboztwá powstał, Aiuvit pauperem de inopia, áż on ubogich poddánych runo, i wełnę, to iest dostátki zbiera, z-skory łupi, substáncyą ich pożera, á oni co? Coram tondente se obmutuit, milczą. MłodzKaz IV, 8
baranie flaki rozdrażnić
»grać na instrumentach smyczkowych«
patrz: BARANI
- - Przyszło rozochociwszzy się y Baranie flaki rozdraznić. PasPam 169v
pogrzeb się komuś gotuje
»grozi komuś śmierć«
patrz: GOTOWAĆ SIĘ
- - Od tego czasu Nieborakowi Gosiewskiemu począł się pogrzeb gotować. PasPam 185
basarunkiem potrząsać
»grozić grzywną za obrazę, zniewagę«
patrz: BASARUNEK, BASARONEK, BASARYNEK, BASARUNEK, BASSARUNEK
- - A ktoz dzis u nas trzęsie naybardzi Seymikiem? Co wiedziec kto: wziąwszy ´ski, albo od Bracławia Albo się powie z Mozosz, tak siełę rozprawia Przygrzawszy Animuszu, iakiemkolwiek Trunkiem Spytasz go, gdzie się rodzieł? zaraz basarunkiem Potrząsa: zaraz liczy Rotmistrze y Pułki Gdzie służeł: choc za ciurę gdzie skrobał gomułki. PotWoj 61
ręka rękę myje
»grupa osób wzajemnie się wspiera w podobnej działalności i chroni nawzajem swoje interesy«
patrz: RĘKA
- - Tak więc kto przyjaciela w pracej nie ratuje, Gdy się nań wszystko zwali, dopiro żałuje; Kto zaś ratuje, równie ratunku używa, Jako gdy ręka, rękę myjąc, białą bywa. VerdBłażSet 20
- - Gdybym tyle miał przyjaciół i znajomości w Wielkim Księstwie Lit., ile mam w Koronie, a do tego gdyby mi czas wystarczał, Deum testor świadczę się Bogiem, żebym i sam jechał na tę sprawę, bo kiedy już do siebie należemy, toć tedy manus manum lavare ręka rękę myć powinna. Niech Bóg najwyższy, protektor niewinności, w pracach siły, a w niesłusznych opresjach i umartwieniach konsolacji et super inimicos triumphumi triumfu nad wrogami użycza. MatDiar 547
- - Dawne przysłowie: ręka rękę myie: Nie dla samego siebie człowiek żyie. Jak ia dla drugich, tak y dla mnie drudzy. Wszyscy iesteśmy wzaiem sobie słudzy. BohFProst C3
- - Przez liczne potrzebowanie i utrzymanie pomocnikow i czeladzi, ktorych liczba pomnaża znowu wzaiemnym na świecie związkiem bogactwa gospodarzów, tak dalece, że nigdzie lepiey niemożna przystosować tych słow: ręka rękę myie. InsEkon 18 [19]
- - Ręká rękę myie. JagDworz Dv
pilnować kart
»grywać w karty«
patrz: KARTA, KARTA, CHARTA
- - Siedział iako lelek [...] na inszych zapatruiąc się awięcey pilnuiąc kart. PasPam 283v
szczęśliwie nam panujący
»grzecznościowe określenie odnoszące sie do króla w tym czasie panującego«
patrz: SZCZĘŚLIWIE
- - Pan Bog dał Piasta [...] Iana Sobieskiego [...] ktory Stanął Elektem dnia 19 maia Inauguratus dnia Eiusdem Nam dziś szczęsliwie Panuiący. PasPam 246v
szczęśliwie nam panujący
»grzecznościowe określenie odnoszące sie do króla w tym czasie panującego«
patrz: PANUJĄCY
- - Pan Bog dał Piasta [...] Iana Sobieskiego [...] ktory Stanął Elektem dnia 19 maia Inauguratus dnia Eiusdem Nam dziś szczęsliwie Panuiący. PasPam 246v
żyć w błędzie
»grzeszyć, źle postępować«
patrz: BŁĄD
- - Zyć muszę nigdy w popráwionym błędzie/ Troski y wieczne cierpiąc niepokoie/ Cień mię słoneczny náwet strászyć będzie/ Przed oczy niosąc plugástwo mi moie. TwarSDaf 122
ciemną gwiazdę mieć
»gwiazda«
patrz: CIEMNY
mydło nosić
»handlować mydłem«
patrz: MYDŁO
- - Podobnieyszy on Mydło z krupką po Zamosciu nosic nizeli krolowac. PasPam 244v
iść gdzie noga nie postała
»iść, gdzie dotąd nikogo nie było«
patrz: POSTAĆ, POSTOJEĆ
- - Alterowało to nieiednego ze to [...] iść tam gdzie noga Polska niepostała. PasPam 53v
iść z kimś kolano z kolanem
»iść lub jechać blisko kogoś, tuż obok kogoś«
patrz: KOLANO
- - Iedziemy tedy w tropie dwadziescia kilku ludzi rachuiąc y z Swoią Czeladzią kolano z kolanem. PasPam 156v
iść do biesa
»iść na marne, marnować (się)«
patrz: IŚĆ
- - Bo tak Bog chce Abys niedługo zażył czegoś marnie nabył Tak sprawiedliwosc każe wydarłeś niech drugi Tobie wydrze, Albo więc smierć wszytko odejmie A drugiemu zaś odda, Komubyś nie życzył Dla tego Xięze zbiory do biesa więc idą Bo z Koscioła zbieraią y cnych fundatorow Zawodzą. OpalKSat 19v-20
toczyć się do biesa
»iść na marne, marnować (się)«
patrz: TOCZYĆ SIĘ
- - Tantala ta najbardziej pewnie męka tyka, Że się strawa tak blisko od gęby umyka, A Syzyfa to, że gdy mniema, iż do kresa Dotoczył kamień, na dół toczy się do biesa. MorszAUtwKuk 324
iść w tropie
»iść zwartą grupą«
patrz: TROP, TROPA
- - Idziemy tedy w tropie dwadziescia kilku ludzi rachuiąc. PasPam 156v
od czego począć
»jak, w jaki sposób rozpocząć działanie«
patrz: POCZĄĆ
- - Od Czego naypierwey począc. PasPam 242
jakimś sensem
»jakimiś słowy, w jakiś sposób«
patrz: SENS
- - Ozwie się na to Pać Woiewoda Trocki podobnym iezeli mogę pamiętać Sensem. PasPam 136
- - Zacząłem tedy takiem sensem nie bardzo maiąc czasu do przygotowania należytego. PasPam 84v
jedź do diabła
»jedź precz, wynoś się«
patrz: JECHAĆ
jest czas
»jest możliwość«
patrz: CZAS
- - Uchoc WSC puko iest Czas. PasPam 175
słuszna rzecz
»(jest) słusznie«
patrz: RZECZ
- - Ze tedy iest wiele Chorągwi takich ktore [...] nie poszły pod P. Machowskiego Regiment Słuszna rzecz zeby od zasług swoich od Sądzoni byli. PasPam 217
- - Wspomniawszy na Cnotę y pocciwosc y przeciwko Oyczyznie wielkie merita Xcia S. Pamieci Hieremiego Wisniowskiego [Wiśniowieckiego] słuszna by rzecz zawdzięczyć to iego posteritari. PasPam 232v
»jest to zgodne z rzeczywistością«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
jest co gryźć
»jest, występuje problem, trudność, zmartwienie«
patrz: GRYŹĆ, GRYŹĆ, GRZYŹĆ, GREŹĆ
- - Iést co gryść/ i. Przykra/ frásowliwa rzécz. Kn 247
- - Gdy się tedy czas odwłóczył, a mnie znowu chęć wiodła do stanu duchownego; napisałem do JMciéj Dobrodziejki do Rzeczniowa: prosząc jej o błogosławieństwo, ażebym mógł się oblec w księzkie suknie. Czemu wielce przeciwną była: a osobliwie JMć Pani żarnowska z Panią podkomorzyną. - Napisały wszystkie do mnie takie listy: że było co gryźć! WierzbKon 204
szpetna rzecz
»(jest) źle, niedobrze«
patrz: RZECZ
- - To szpetna rzecz Szlachcicowi nieznać się napiniądzach. PasPam 64
jak (komuś) mucha w nos wlezie
»jeśli ktoś jest nie w humorze«
patrz: WLEŹĆ, WLIŹĆ
- - A wzdy Pan Małżonek upiwszy się/ álbo iák muchá w nos wleźie/ wszytkiemi tymi tytułámi Zonę swoię uraczy. GorzWol 47
kiedy łaska
»jeśli zechce«
patrz: ŁASKA
- - Bog się rozgniewa kiedy łaska. PasPam 118
jutro pokaże
»JUTRO«
patrz: POKAZAĆ
już po harapie
»już po wszystkim, za poźno«
patrz: HARAP
- - Kompania tez powypadali iuz po Harapie. PasPam 88v
kara gardłowa
»kara śmierci«
patrz: GARDŁOWY, GARDŁOWY, GARŁOWY
- - Hetmani mogą gardłem karać poddawających Fortece za pokazaniem śię zdrady Kommendanta. Karać powinni żołnierzy szkodę czyniących w dobrach, kiedy przechodzą dwojakim wróceniem szkody Roku 1613 á Roku 1649. kara gardłowa naznaczona. ŁubHist 211
karać na gardle
»karać śmiercią«
patrz: KARANY
- - JEsliby mąż spał z niewiástą y obcował z nią/ á oná będąc niewolnicą/ byłáby mężowi poślubiona/ á nie byłáby okupiona/ áni wolnością dárowána/ oboje będą karáni: ále nie ná gárdle, ponieważ nie byłá wolno puszczoną. BG Kpł 19, 20
dawać jeść
»karmić«
patrz: JEŚĆ
- - Po wsiach po Miastach wszedzie dawano ieść y pić. PasPam 154
cudze pociewać kąty
»KĄT«
patrz: CUDZY
ująć kogoś za nos
»kierować, rządzić kim, pozbawić kogo własnej woli, decyzji«
patrz: UJĄĆ
- - Iuz y krola uięto zanos kiedy pozwolił z kancellaryiey Uniwersały na Seymiki przed Seymowe do woiewodzt[w] proponendo novam Electionem Stante vita. PasPam 188v
za czymś chodzić
»kierować się czymś, postępować według czegoś«
patrz: CHODZIĆ
- - Tym to piszę/ ktorzy zá prawdą/ á zá rozumem/ iáko ludziom przystoi/ chodzić umyślili. StarPopr 41
czapkę przed kimś zdejmować
»kłaniać się, okazywać uniżenie«
patrz: CZAPKA, CZAPKA, CAPKA
- - Wszędzie pan przed sługámi przodkuie [...] iáko y ztąd báczyć snádnie/ iż Pan chowáiąc sługę szláchcicá/ nie zdeymuie przed nim czapki. StarPopr 92
- - Nie tylko trzebá czapkę zdeymowáć przed sobolim kołpakiem, ále i przed báránią kuczmą. MłodzKaz II, 212
- - Przed gospodą tedy stanąwszy jego, wychodzącemu skłoniła się, który komplement tatarski, czapki nie zdejmując, uczynił; po uczynionym darowała mu na pamięć królowa jm. pektoralik szczerozłoty i prosiła go o to, żeby to wszystko, co mu król jm. ustnie z nim mówił, chanowi doniósł i przyjaźń królewską opowiedział. SarPam 56
miejsce nienasycone
»kobiece narządy płciowe«
patrz: MIEJSCE, MIEJSCE, MIEŚCE
- - Interfemineum. Ein Frawen Schame. Mieysce nienásicone. GuldOn 68
tur mięsopustny
(
sz. zm.)
»kolędnik w stroju fantastycznego rogatego zwierzęcia, turoń«
patrz: TUR
- - Iáko Mięsopustnego Turá dźieći się stracháią, á stárzy żártuią; ták práwá się teraz boią, álbo lepszego ludźie sumnieniá, álbo co fortelu nie zwiedźieli. FredPrzysł D2
- - tur mięsopustny. der Knecht-Ruprecht. moine bourru; ogre. m. monstre imaginé pour épouvanter les enfans. § tura mięsopustnego dźieći śię strachaią. T III 2359
na swoje koło wodę ciągnąć
»KOŁO«
patrz: CIĄGNĄĆ
do broni
»komenda wojskowa: wezwanie do walki«
patrz: DO
- - Hey moia zywa młodzi dostrzelby do broni Niech tu znowu Turczyn kieł wyuzdani zroni.. PotWoj 136
- - Te kołátánia y ták głosne boie Horn Vsłyszawszy, porwie ná się zbroie: Y ná pułk krzyknie: Co prędzey do koni, Hey do zbroi co wskok, do strzelby, do broni. OblJasGór 43v
ktoś obietnice miał wielkie
»komuś bardzo wiele obiecano«
patrz: OBIETNICA
- - Piniędzy duzo nabrali y obietnice mieli wielkie. PasPam 233
/kogoś/ oczy bolą
»komuś ciężko patrzeć«
patrz: BOLEĆ
- - A zuchwały Koziołek biega iako cyga Co wybornieysze ziołka ząbkami przystrzyga Na co Wilka, z krzewiny patrząc oczy bolą Gdyby nie psi iuszby mu zganieł tą swawolą [...]. PotWoj 174
- - [...] na to oczy bolą, Co z boską i z kościelną nie zgadza się wolą, Że nazbyt przestrugując zamierzone fugi, Przenosimy, co Panu należy, na sługi. PotFraszBrück II 9
/kogoś/ uszy bolą
(
sz. zm.)
»komuś ciężko słuchać«
patrz: UCHO
- - Ale ty, niecny i zapamiętały Człecze, coś zrobił? Mnie oto bolały Uszy to słysząc! [o uwiedzeniu Praksedy przez Arnolfa] BorzNaw 192
- - Uszy tu bolą słuchając z daleka, co mniejsi mówią; nawet już i na nas narzekają, żeście go sekurowali; niechby była ta pycha i z korzeniem do szczętu wyginęła. SobJListy 539
/kogoś/ serce boli
,
/kogoś/ w sercu boli
»komuś jest przykro«
patrz: BOLEĆ
- - Terazem sobie wolna, y mogęć náwoli Y bespiecznie wynurzyć, co mię w sercu boli [...]. CorMorszACyd 146
- - Mąż przecię płakał; zawsze serce jego Bolało straty przyjaciela swego. BorzNaw 171
- - Nazajutrz zatem zajechałem do Czerwonego Dworu, gdzie lubo z lepszą oświadczyliśmy się sobie przyjaźnią, jednak serce mnie bolało na nieżyczliwość męża jej. MatDiar 827
mierzcha się /komuś/ w oczach
»komuś robi się ciemno przed oczami«
patrz: MIERZCHAĆ SIĘ, MIERZCHAĆ SIĘ, MIRZCHAĆ SIĘ
- - mierzcha mi się w oczach. es wird mir schwarz in den Augen; der Schwindel wandelt mich an. le vertige me prend. T III 823
zamierzka się /komuś/ w oczach
»komuś robi się ciemno przed oczami«
patrz: ZAMIERZKAĆ SIĘ
- - Ktorym się częstokroć zámierzka w oczách tegoż [lawendy szyszkowej] vżywáć dobrze. SyrZiel 469
ćmi się /komuś/ w oczach
»komuś robi się ciemno w oczach«
patrz: ĆMIĆ SIĘ
- - TROUBLE [...] Je vois trouble et les jambes me manquent d'inantion [...] CMI mi się w oczach y nogi podemną słabieią. DanKolaDyk II, 558
ćmi się /komuś/
»komuś robi się ciemno w oczach«
patrz: ĆMIĆ SIĘ
- - cmi mi się; cmią mi się oczy. meine Augen werden dunckel. mes yeux 's'obscurcissent. § iuż się starcowi oczy cmiły. T III 151
tylko czyje [są] bydła
»komuś się dobrze powodzi, ktoś jest szczęśliwy«
patrz: BYDŁO
- - Świát im nie zágrodzony/ wszędy sobie wolni/ Choćże też żon odeszli/ Młodzieńcy to Szkolni. Gdy kálámarz u pása á zá czapką igłá/ A párteski w tłomoczku tylko iego bydłá. NowSow 30 nlb
ćmi się /komuś/ w głowie
(
sz. zm.)
»komuś się mąci w głowie«
patrz: ĆMIĆ SIĘ
- - Rozum w Winie się topi/ gęste kieliszki/ Ná lały po szyię kiszki. W głowie się ćmi/ mozg kręci/ lice czerwieni/ Ják słońce ná wiátr w Jesięni. KochProżnLir 204
- - Ej, hej! Podpiłem sobie u sąmsiada mego Gorzałki arendarskiej. Coż komu do tego? Aże świata nie widzę, a ćmi mi się w głowie. ChłopSasRzecz 216
(Komu) chodzi o kogo co
(
sz. zm.)
»komuś zależy na kim na czym, ktoś interesuje się kimś czymś, troszczy się, zabiega o kogoś o coś, ma na myśli kogoś coś, ktoś stawia sobie coś za cel«
patrz: CHODZIĆ
- - Topowiedział [kałauz] zeWoyska iest tam ystoi Ieno ni wiem Iakie yczyie gdzie nasi chcąc pewną rzecz wiedziec botesz o nas chodziło wysyłali rozne Osoby. PoczOdlPam 13
- - Iezelić chodzi o przysięgę [...] Ia ciebie ztego rozgrzeszę. PasPam 144
- - Iednym w dobyciu murow dokuczała Praca co dzienna, Ktora długo trwała: Drugiem o łacne murow obalęnie Y o Klasztorne chodziło zginienie. OblJasGór 130v
- - Iezelis Swiat cały, Wskrzesieł umarły? cosz Ziemie tak mały Kawałek? co go iusz nie trzeba miesic O wszechmogący Boze: niemasz wskrzesic? O tocli: zes iusz przestał cudow chodzi? PotPer 17
- - Nie mogąc tedy Duglas dac posiłku Warszawie dla tego że mu to nasze woysko zastąpiło, bolał okrutnie a osobliwie chodziło mu o Żonę ktora się tam z inszemi Paniami Szwedzkiemi znaydowała. HistBun 40v
- - Tyszkiewicz uprosił Xiążęcia aby do reszty Taborów Kozackich nie znosił, bo mu chodziło o Gumna y włosci. HistBun 4v
- - [Pat]rzciesz Xięże Plebanie, pátrzcie mowię swoiey [...] o was chodzi, żebyś nie omylił, [nie czern]ieł powierzoney trzody, ále bielił. PotPocz 83
- - Ale ieżeli o to chodzi, żeby czasu darmo nie trawić, mogłby Krol mieć zabáwę. LeszczStGłos 97
zamierzchło /komuś/ w oczach
»komuś zrobiło się ciemno przed oczami«
patrz: ZAMIERZCHNĄĆ, ZAMIERZCHNĄĆ, ZAMIERZKNĄĆ
- - zamierzchło mi w oczach. es wurde mir schwarz vor den Augen; ich wurde schwindlicht. mes yeux se couvrent de nüage; il me prend un tournoîment de tête; la tête me tourne. T III 2858
bot.
korona nieforemna
»korona kwiatu o płatkach mających różną wielkość i kształt«
patrz: KORONA
- - Korona iednolistná różné może mieć odmiany, i zowie się: 210. Forémná (regularis), kiedy má wszystkié listki sobie podobne i równé, np. u róży, gruszy. 211. Nieforémná (irregularis anomala), kiedy má listki ani wszystkie iednakowé, ani téż równé, np. u roślin paszczękowatych i motylkowatych, gdzie każdy listek innego iest ksztáłtu. KlukCzenBot 101
- - Nieforémné zaś korony, czyli to iednolistné, czyli wielolistné, ksztáłt miewaią następuiący [...]. KlukCzenBot 103
bot.
korona foremna
»korona kwiatu o płatkach mających tę samą wielkość i kształt«
patrz: KORONA
- - Korona iednolistná różné może mieć odmiany, i zowie się: 210. Forémná (regularis), kiedy má wszystkié listki sobie podobne i równé, np. u róży, gruszy. 211. Nieforémná (irregularis anomala), kiedy má listki ani wszystkie iednakowé, ani téż równé, np. u roślin paszczękowatych i motylkowatych, gdzie każdy listek innego iest ksztáłtu. KlukCzenBot 101
królestwo górne
»królestwo Niebieskie, Królestwo Boże«
patrz: KRÓLESTWO
- - Szczęsliwsi ktorzy od iego [świata] oddaliwszy się konwersacyiey [...] Niesmiertelnosci Zostaią Synami y poniewaz Servire Deo Regnare est [służyć Bogu jest to królować] Nieomylnymi krolestwa Gornego Dziedzicami. PasPam 281v
urzędnik gęby
»królewski kucharz«
patrz: URZĘDNIK, URZĘDNIK, URZENNIK
- - LES OFFICIERS de la Bouche chez le Roy (sont ceux qui luy apprestent à manger.) Coqui regii, [...]. URZĘDNICY gęby, stołu, kuchni u Krola, ci co Krolowi ieść gotuią. DanKolaDyk I, 213
okrzyk uczynić
»krzyknąć«
patrz: OKRZYK
- - W tym oni okrzyk uczyniwszy Hostiliter [wrogo] skoczą na nas. PasPam 157
- - Skoczywszy na koniach y okrzyk uczyniwszy na gnało się ich [jelenie] nate doły gdzie zięmię kopą do palenia. PasPam 54v
kto łaskaw
»kto zechce«
patrz: ŁASKAW, ŁASKAWY
- - Proszę przynaymniey z piętnascie koni dla kompaniey kto łaskaw abądzcie gotowi kiedy nas tam poczną bic. PasPam 98
tak jest bogaty, jakoby przy dobywaniu Konstantynopolu był przytomny
»ktoś bardzo wzbogacił się, zwłaszcza na zdobyczach wojennych«
patrz: BOGATY
- - Taka zdobycz w nim dla zołnierzy były, iz kilka czasow potym przypowiesc kiedy kto bogatego chciał wyrazić bywała: Tak jest bogaty Iakoby przy dobywaniu Konstantynopolu był przytomny. IntrHist 52
paluszek powiedział co komu
»Ktoś dowiedział się czegoś w sekrecie«
patrz: PALUSZEK
- - C'est mon petit doigt qui me l'a dit, pour Je l'ay se eu par une voye secrete et inconnuë [...] Paluszek moy mi to powiedział, to iest: Dowiedziałem się o tym sekretnie. DanKolaDyk I, 478
język (/komuś/) lata
»ktoś dużo mówi«
patrz: LATAĆ
- - [...] chcemy nabożnie Mszą Swiętą mieć, á ięzyk P. Bog wie kędy lata, á wiedzcie o tym, práwie niepodobná nabożna Komunyia, prawie niepodobna, przy Wielomostwie. MłodzKaz I, 87
- - [Pijany] Co chce mowić to bełkoce/ á ięzyk mu lata/ A Polszczyznę Tureckim ięzykiem przepláta. NowSow E2v
/kogoś/ kolana bolą
»ktoś jest pyszny«
patrz: BOLEĆ
- - Koláná go bolą [...] Pyszny. Niénabożny. KnAd 353
pieniądze nie trzymają się kogoś
»ktoś jest rozrzutny, łatwo wydaje pieniądze«
patrz: TRZYMAĆ SIĘ
- - Nie miał szczęscia do piniędzy poprostu niechciały się go trzymac. PasPam 179
/kogoś/ boli mieszek
»ktoś jest skąpy«
patrz: MIESZEK
- - Boli go káletá/ ábo mieszek. Vide infrà Skąpy. KnAd 42
/kogoś/ boli kaleta
»ktoś jest skąpy«
patrz: BOLEĆ
- - Boli go káletá/ ábo mieszek. Vide infrà Skąpy. KnAd 42
grzbiet kogo świerzbi
»ktoś lekkomyślnie chce się narazić na niebezpieczeństwo«
patrz: ŚWIERZBIEĆ, ŚWIERZBIĆ
- - grzbiet go świerzbi. der Buckel jucket ihm. la peau le démange. T III 430
czas nie pozwala na coś komuś
»ktoś nie ma czasu na coś, ma zajęty czas czym innym«
patrz: POZWALAĆ, POZWALAĆ, POZWOLAĆ
- - Zacną Woiewodztwa Mazowieckiego porodzili się Szlachtą ktorych urodzenie choc bym wywodzic chciał niemogę bo mi niepozwala czas. PasPam 86v
i palec kogoś nie zabolał
»ktoś nie poniósł żadnego szwanku«
patrz: PALEC
- - Uczyniłęm Bogu dzięki [...] Bo mię tam z iego Przenayswiętszey łasky y Przeczystey Matki y Palec ieden niezabolał. PasPam 78v
zawiązał /komuś/ oczy niewstyd
»ktoś nie wstydzi się swojego nagannego postępowania«
patrz: OKO
- - Hey komu Bog iest miły y kogo obchodzi Ta nieczesc Chrystusowa? komu się niegodzi Oyczyzny byc odrodkiem? niezawiązał komu Oczu niewstyd? Zabiegay cięszkiemu pogromu Zawczasu. DrobOpow 47
/komuś/ kijce z gęby lecą
»ktoś odzywa się nieprzyjaźnie«
patrz: KIJEC
- - Owych furyiatow, co im to kiyce z gęmby lecą, trzebá pokornie prosić: wżdy się pámiętaycie [...]. MłodzKaz IV, 242
/komuś/ kijce z gęby latają
»ktoś odzywa się nieprzyjaźnie«
patrz: KIJEC
- - [Ślepy uzdrowiony przez Chrystusa] Widział ludzie iako drzewá, tákie do dziś dniá są drzewá, co to nie umie nic zpokoynie, i przyiáźnie mowić, ále mu tylko kiyce zgęby latáią. MłodzKaz I, 77
- - [...] temu kiyce z-gemby lataią, od ktorego prędko usłyszysz: day mu sto kiiow, iákiemu tákiemu od niego się dostánie po łbu [...]. MłodzKaz III, 421
/coś/ się na /kimś/ (a. na /kogoś/) pokaże
»ktoś okaże się winnym (czegoś)«
patrz: POKAZAĆ SIĘ
- - Iakom za raz deklarował ochotnie [...] ponosić paenam iezeli się to na mnie pokaze co mi zadano iezeli niepokaze proszę wzaiemnie że by pokutował ten kto zadaie a Niedowodzi. PasPam 184v-185
zadosyć się stało /komuś/
(
sz. zm.)
»ktoś otrzymał to, co mu się należało«
patrz: STAĆ SIĘ
- - [...] ia się tu wam wygnać niedam takiey bądzcie nadzieie: choc by miał pasć ieden na drugiem a niewyiadę puko mi się niestanie zadosyc. PasPam 169
- - Jędrzej [...] drugiej siostrze imieniem Margorzecie dał jałówkę w ten czas, kiedy jej wesele sprawił; tej zadosyć się stało. ActScabVet 140
dość się stało /komuś/ od /kogoś/
»ktoś otrzymał to, co mu się należało«
patrz: DOŚĆ, DOŚĆ, DOŚCI
- - ich habe meine Vergnügung von ihm/ dość mi się stáje od niego; ErnHand 397
- - dość mi się stało od ciebie. du hast mir Genüge geleistet. vous m'avez satisfait. T III 257
dosyć się /komuś/ staje (od /kogoś/) (z /czegoś/)
»ktoś otrzymuje zadośćuczynienie«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - Regina Biernatówna [...] zeznała dobrowolnie, iż sie jej dosyć stało od stryjów, to jest od Stanislawa i Walentego Biernatów, z dóbr ojczystych. ActScabVet 100
- - A że słusznej rzeczy prosieł, bo koło tych pieniędzy wiele utracieł, póki ich nie podniósł, tedyśmy mu dopuścili areszt zapisać w księgi nasze zawadzkie dotąd, póki mu się dosyć nie stanie. ActScabVet 85
stał się żal na sercu
»ktoś poczuł smutek z powodu czyjegoś nieszczęścia«
patrz: ŻAL
- - Jakos tak ztał się zał na Sercu y okropność patrząc na owego rozsiekanca [...]. PasPam 244
wpadło, wlazło komuś na myśl
»ktoś pomyślał«
patrz: MYŚL
- - Wlazło mi y owo na mysl co warta iuz była zprowadzona. PasPam 144
- - Iakas mię radość ogarnęła y wpadło mi na mysl że to iuz nieprosty Xiądz ale musi bydz osoba Swięta. PasPam 279v
- - Wpadłomi to przecię na mysl żem musiał zawołać Boże nieday nąmginąc. PasPam 67
/coś/ jest jakieś /czyjemuś/ ochotnemu sercu
»ktoś robi coś chętnie«
patrz: OCHOTNY
- - Niestraszne rzeczy są ochotnemu Sercu przez ognie y Miecze [...] piąć się ad metam [do celu] Dobrey Sławy. PasPam 205v
/coś/ jest ochotne /komuś/
»ktoś robi coś z ochotą, chętnie«
patrz: OCHOTNY
- - Miła tedy y ochotna kozdemu ma bydz Woyna na Turczyna. PasPam 261
strach chwyta /kogoś/ za boki
»ktoś się boi«
patrz: STRACH
- - Nákoniec wszyscy vciekli wzawody A strách ie gonił/ y chwytał zá boki. TasKochGoff 336
od strachu włosy /komuś/ wstają
,
od strachu włosy /na kimś/ wstają
»ktoś się boi«
patrz: STRACH
- - [...] prawiła takie rzeczy ktore się tu nie wyrazają ze słuchającym włosy wstawały od strachu. HistŚwież 508
- - [...] od strachu włosy na mnie wstają [...]. T III 2176
/coś/ /komuś/ przed oczyma lata
»ktoś się czuje tak, jakby coś widział«
patrz: LATAĆ
- - To wezgłowko było Zuzánny oney świętey/ gdy śmierć kámienna przed oczymá iey latáłá. BirkNiedz 119
- - Skoro náwet usłyszy trąbę/ mowi: Vah; to iest/ tryumf mu przed oczyma lata na ten czás/ gdy przygody nástępuią. BirkNiedz 124
/kogoś/ głowa boli
»ktoś się czymś martwi«
patrz: BOLEĆ
- - A gdy grzeie żelázo/ záwżdy go nápali/ Ták wiele: áż y głowá ná to pátrząc boli. RoźOff 144
ze strachu /komuś/ włosy na głowie wstały
»ktoś się przestraszył«
patrz: STRACH
- - Nie beł żaden tak duży ani beł tak śmiały, Coby mu z strachu włosy na głowie nie wstały, Najsławniejsze gdy słyszał imię Rynaldowe [...]. ArKochOrlCz II 442
strach /komuś/ zjeżył włosy na łbie
»ktoś się przestraszył«
patrz: ŁEB
- - W bojaźni utopiony sam sztyrnik ubogi, A włosy mu strach zjeżył na łbie skrzydłonogi. ArKochOrlCz III 230
strach /komuś/ w oczy poszedł
»ktoś się przestraszył«
patrz: OKO
- - Wielki by i tej rozbieżały rozpuście strach w oczy poszedł, kiedyby się obyczaj nalazł, jakoby sądy spraw kryminalnych sporzej odprawować się mogły [...]. AktaPozn I/1 405
/ktoś/ w strach
»ktoś się przestraszył«
patrz: STRACH
- - Kommisarze wstrach iak im dali znac, warta że pełne Miasto woyska. PasPam 98
czyjeś serce się czymś alteruje
»ktoś się smuci, martwi«
patrz: ALTEROWAĆ SIĘ
- - Dawnom ia tego doszłá nieomylnie, Ze się twe serce czymsiś álteruie. ClaudUstHist 68
/komuś/ przybyło fantazjej
»ktoś stał się bardziej pewny siebie«
patrz: FANTAZJA
- - Krolowa umarła Przez ktorey zescie wielki Filiar Francuzom upadł. A tym ktorzy temu kontradykowali przybyło Fantazyiey. PasPam 202
serce komuś upadło
»ktoś stracił ducha, odwagę«
patrz: SERCE
- - Tam tym Woyskom ktore były szczere motum [z Szeremetem] [...] serce upadło I to znacznie do Viktoryiey Czudnowskiey dopomogło. PasPam 100
- - Przyidzie tedy krol z Woyskiem nad owe Trupy zaraz Serce naszym upadło a wtym Turcy skoczą obces na naszych. PasPam 264v
świerzbi kogoś skóra
»ktoś uprzykrzył sobie spokojne, bezpieczne życie, komus chce się wojny«
patrz: ŚWIERZBIEĆ, ŚWIERZBIĆ
- - Swierzbiała go skora tęskno go było zpokoiem zachciało mu się Polskiego czosnku. PasPam 52
coś komuś w dobry rozsądek weszło
»ktoś uświadomił sobie coś, zdał sobie z czego sprawę«
patrz: DOBRY
- - Iuz mi y to wdobry rozsądek weszło, co się zęmną dzieie lubom przed tym o sobie nie pamiętał. PasPam 279v
/komuś/ się /o czymś/ nie śni
»ktoś wcale o czymś nie myśli«
patrz: ŚNIĆ SIĘ
- - Bo gdy się Ludziom na wszytkiem, powodzi, O Bogu się im y o votach nie sni, Ktore slubili, pod czas iakiey ciesni. PotSyl 76-77
ręka rękę umywa
»ktoś wspiera bliską sobie osobę«
patrz: RĘKA
- - Ręká rękę vmywa. CezWargFranc 120
- - Lżej, gdy ręka rękę umywa. VerdBłażSet 20
- - Zołnierz/ ieden drugim dobry/ ieden drugiego pomocą żyć ma/ (nie rwáć się ná pártykulárze) ále iáko ręká rękę gdy vmywa. FredKon 26
- - Wszytko to sporzy w sfornym, jak się rzekło, stadle, Kiedy człowiek uważny wprzód myśli o siadle. Robota mu zabawą, jakiekolwiek szczęście Jemu da ożenienie, a pannie zamęście. Ręka rękę umywa, noga wspiera nogę, Zgodne stadło do złotej góry równać mogę. PotLibKuk I 100
- - RĘKA RĘKĘ VMYWA. Bo wyżey nie bez słuszney rzekło się przyczyny, Ręka rękę vmywa; stáre to nowiny, Iż Bog Tworcá nawyższy Adamá sámego Nie stvvorzył ná tym świećie człowieká iednego Zeby tylko sczegulny iako osowiáły Zostawał bez przyiáźni, byłby wnet zgrzybiáły. HaurEk 93
/coś/ w decyzjej /czyjejś/ zostawać ma
»ktoś wyda decyzję co do czegoś«
patrz: ZOSTAWAĆ
- - Mieysce zas Czekania Woysku [...] w decyzyiey IkMSCi y w dyspozycyiey Wiel. Hetmanow zostawac ma. PasPam 210
tchórz kogoś oblatuje
»ktoś zaczyna się bać«
patrz: OBLATYWAĆ
- - Thorz ich oblatuie. PasPam 237
z podziwieniem
»ku podziwowi, ku zaskoczeniu«
patrz: PODZIWIENIE
- - Bywało tez to umnie Myslistwo z podziwieniem Ludzkiem. PasPam 255v-256
- - Poszlismy [...] Tym traktem na Łowicz na Warszawę z podziwieniem wszystkich Niespodziewali się tak ochotney po nas obedyencyiey. PasPam 79
lec mostem
»lec pokotem«
patrz: LEC, LEGNĄĆ
- - A skoro się ci zblizą [janczarzy] [...] Wszerz y wzdłurz ich osypą, ołowianem Gradem Legło Mostem Poganstwo: wziąwszy wgołe bębny. PotWoj 92
- - Ległosz to tedy Poganstwo mostem, Zywcem to Gnano Stadami do Wiednia. PasPam 260v
mieć kogoś za szyszkę
»lekceważyć kogoś, gardzić kimś«
patrz: SZYSZKA
- - Szyszka. [...] 4) Pappen-Stiel; ein Nichts, Kleinigkeit. [...] 4) zeft, bagatelle, un rien, un fétu. [...] 4) za szyszkę go maią; za borową przedał szyszkę. T III 2286-2287
pieniądze sypać, sypać pieniędzmi
»lekkomyślnie wydawać pieniądze, nie liczyć się z wydatkami«
patrz: SYPAĆ
- - Francuzow w Warszawie więcey nizeli owych co Cerberowe rozdymaią ognie Piniądze Sypią praktyki czynią a naybardziey nocne. PasPam 188v
- - Sypano Piniądzmi w Polszcze ze by dopiąc swego. PasPam 197v
jedną ziemi(e) bryłą okryty
»leżący w grobie«
patrz: OKRYĆ
- - Każdy w popiele śmiertelności znajdować się musi, i [...] jedną ziemi bryłą okrytym zostawszy, w podziemnych lochach dziedzictwa przyjmować powinien, oczekiwając resurrectionem vivorum et mortuorum. PacFJTestBork 139
- - Bogate skarby (jedną ziemie bryły okryci) zostawiwszy, w podziemnych lochach dziedzictwa przyjmować powinni, oczekiwając zmartwychwstania ciała [ludzie]. GałHTestBork 74
bryłą ziemi narzucony
»leżący w grobie«
patrz: ZIEMIA
- - Ten to dziś brełą ziemi nárzuczony/ ktory nieraz páłászem/ hardym/ grubym/ dzikim národom ná oczy narzuczał. WojszOr 204
począwszy od
»licząc od«
patrz: POCZĄĆ
- - Począwszy odeLwowa naiarmarkach zabiiano się o nie [szelągi wołoskie] zec przecię ustąpiły z Małey Polski ale W Wielgopolszcze wszystkie sobie Stolicę załozyły. PasPam 187
mieć nadzieję
»liczyć na coś, spodziewać się czegoś«
patrz: NADZIEJA
- - Teraz choc by y było co dać to Niepodobna to uczynić Niemiey WSC nadzieie niech WSCi krol zkąd inąd obmysli. PasPam 179v
- - Zostawiliśmy tedy Tabory nasze w Czaplinku maiąc nadzieię powrocic do nich nay więcey za puł Roka. PasPam 53
- - Oni ieszcze mieli nadzieię że zatemi listami zostanę w Hamburku iezeli by był zniemi dogonił. PasPam 76
góra miłosierdzia
»lombard«
patrz: GÓRA
- - gora miłosierdzia, komora potrzebnych. Leih-Haus, wo man den armen Leuten ohne Interessen Geld leihet. mont de pieté où l'on soulage les pauvres avec de l'argent sans interéts. § gora miłosierdzia na pożyczanie pieniędzy ludziom ubogim iest postanowiona. T III 401
komora potrzebnych
»lombard«
patrz: KOMORA
- - gora miłosierdzia, komora potrzebnych. Leih-Haus, wo man den armen Leuten ohne Interessen Geld leihet. mont de pieté où l'on soulage les pauvres avec de l'argent sans interéts. § gora miłosierdzia na pożyczanie pieniędzy ludziom ubogim iest postanowiona. T III 401
mieć w czymś komplacencyją
»lubić coś, gustować w czymś«
patrz: KOMPLACENCYJA
- - W tym zas osobliwą miałem Complacencyią zem zaw[sze]zwierzow tak cwiczył że to y łaskawe było. PasPam 256-256v
ludzki naród
»ludzie«
patrz: NARÓD
- - Uktorego by z naypotężnieyszych Swiata tego Monarchow szukac Protekcyiey od Nie uchronney na ludzki Narod smiertelnosci oppressyiey? PasPam 84v
według tablatury ubrany
»ładnie, schludnie, elegancko; idealnie dopasowany strój«
patrz: TABULATURA, TABULATURA, TABLATURA
- - według tablatury ubrany. nett, nach dem Schnürchen angepukt. ajuster au niveau, avec compas; qui est propret. T III 2288
(Jak(o) w błoto wrzucić
»marnować, trwonić«
patrz: BŁOTO
- - Wolałbym ie (te pieniądzé ktorych prosisz/ ábo kupno) w błoto wrzucić. ábo do szpitalá dáć. KnAd 1252
- - Widzę wielu miedzy Kátholikámi tákich/ ktorzy rozumieiąc iż w błoto wrzucili/ iesli co zá synámi/ lubo zá corkámi do Klasztorow dáli. BirkEgz 19-20
- - Jak w błoto wrzucił pieniądzé/ koszt. KnAd 294
- - Koszt tak jako w błoto wrzucę. Dzidy swoim kosztem kazałem tu zrobić po miastach i z proporcami, i będę cudzym rozdawał chorągwiom. SobJListy 504
alterować serce
(
sz. zm.)
»martwić, smuicić kogo«
patrz: ALTEROWAĆ
- - Podlegáiąc práwom i dekretom Boskim więcey mi się nie godzi tylko zapłákáć/ kiedy dawną śmiertelności ná moim kondemnatę żałosna dzisiay eksekucya bierze/ álterować Przyiácielskiego sercá niechcę. wszakże żałobą i smutkiem od siebie nie odráżę/ kiedy cię ná ostátniey domu moiego nadzieiey eksekwiie záproszę. PisMów II 308
- - Tać kompanija trzymała, memu odjechać nie dała. Już tu serce alteruje, gdy mi racyje formuje. StanTrans 112
- - Niech że iuż żadne serc Naszych nie alteruią przeciwności, czas ocierać wyciśnione prasą publicznego zamieszania łzy z oczy Naszych. DanOstSwada I, 178
- - Ták nie miáło by delikátne y sławę kocháiące álterowáć serca. DanOstSwada III, 15
aboś łyka jadł, abo borys litewski
»masz obstrukcję, zaparcie«
patrz: JEŚĆ
- - Poplugáwić.Permerdare et permingere, Albinus apud Sipont. Sordida sunt, vt et Merdo apud eundem [...] quasi funem loreum crassum, quo aqua extrahitur, excernere dicuntur ij, qui diutiùs aluum exonerantes desident. Alludit Polonica phrasis: Aboś łyká iadł/ ábo borys Litéwski. Kn 1327
zamiana słów
»metafora«
patrz: ZAMIANA, ZAMIAN
- - Zámiáná słów/ Mowá nié własna. Immutatio verborum [...] Metaphora [...]. Kn 1377
- - ME'TAPHORE [...] ZAMIANA słow z własnego rozumienia przenosząc słowo do rozumienia niewłasnego [...]. DanKolaDyk II, 258
- - zamiana słow; mowa niewłasna. verblümte Redens-Art. figure maniére de parler figurée. T III 2856
jako dudy chłop
»mężczyzna nieenergiczny, oklapły, rozleniwiony, niedołęga«
patrz: CHŁOP
- - Iáko dudy chłop/ v. Powolny et Ciástoch. Kn 230
wolne miasto
(
sz. zm.)
»miasto mające prawa państwa«
patrz: WOLNY, WOLNY, WOLEŃ, WOLEN, WOLEN, WOLIEN
- - Miast wolnych/ ktorych bywáło przedtym 96. iest teraz do 60. ktore wszytkie rządzą się sámy/ y práwa máią własne. BotŁęczRel III 73
- - Wenecyą zá wolne Miásto wszyscy zwyklismy názywáć/ nie tym/ ze tám wolno zábiiáć/ wydzieráć/ gwałty czynić/ ále tym że nie wolno. StarPopr 7
- - Potym się Cesarz na kostnitz y magdeburg wolne Imperij miasta obrocił y na nie banicyą włozył. IntrHist 221
badawija i biblia
»miecz i krzyż, wojna i pokój (?)«
patrz: BADAWIJA
- - Bo-ć ministrom błogo, Gdy siedzą przy domu, Dopuszczą nikomu Z swoją badawiją I z swoją Bibliją Rozmów dwornych stroić. PaszkMrTrybKontr 237
górno latać
»mieć ambitne plany«
patrz: LATAĆ
- - [...] tak Syna Stanow Zeby gorno nie latał, ani sie O nierowną fortunę staraiąc potracił [...]. OpalKSat 19v
wysoko latać
(
sz. zm.)
»mieć ambitne plany«
patrz: WYSOKO
- - Latał wysoko ten ptak/ ná sámo niebo chciał wlecieć: Krákowá się mu chciáło/ y Kościołá ná Zamku/ STANISLAVVA y WACLAVVA Swiętych. BirkOboz 41
- - O Iastrzębiałas Sowko nazbyt wysoko latasz za suszywszy te bystre piorka na chlebie Rzpty Matki Swoiey ktorą teraz swoiemi Mahinancyiami tłomisz. PasPam 192v
- - Kto chce wysoko latáć, trzebá żeby miał po temu skrzydłá [...]. Trzebá Samuelu, żebyś tákiego obrał Paná, ktoryby się nie tylko do woyny applikował, ále y do czynienia spráwiedliwości [...]. DanOstSwada V, 7
z oka nie spuścić kogoś
»mieć baczenie, pilnować«
patrz: OKO
- - Iuz tedy mię obadwa z oka niespuscili. PasPam 220
mieć /coś/ w kieszeni
»mieć coś pod ręką; znać coś dobrze«
patrz: MIEĆ
- - Zaraz Sąd zaraz pokuta zaraz do Artykułow. I iuz by to nie Officer gsy by ich zawsze w kieszeni niemiał. PasPam 81
w afekcie być u kogo
(
sz. zm.)
»mieć czyje poparcie, cieszyć się czyją życzliwością, przychylnością«
patrz: AFEKT
- - Matka Jego [krewnego Radziejowskiego] Towiańska w wielkim affekcie będąca u Prymasa dziwnie exagerowała owę urazę i buntowała Sapiehów. OtwFDzieje 38
- - Poki authoritas Senatu u młodszych w obserwancyi, młodsi u starych w afekcie, [...] poty Oyczyzna y pokoiu szczęśliwa, y na woynie nieprzyiacielowi straszna. DanOstSwada 8
być (u kogoś) (jakiejś) ceny
,
być (u kogoś) w (jakiejś) cenie
»mieć (dla kogoś) (jakąś) wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Wazą bogactwa. Vide. Bogactwa teraz w cenie. ManTobPhr 214
- - Ták ná potym ludziom ná insze fluxy zaleciła/ że y teraz w niemałey cenie iest tá wodá. SykstCiepl 132
- - Rowną tedy będąc mężowi, ma też mieć o tym pilnieysze stáránie. Gdy mowię rowną, nie rozumiem według ceny, ale według godności. To iest, trochę insza w godności gospodárskiey, ácz w cenie, to iest, że iest [żona] człowiekiem, iáko y mąż iednáka. PetrSEk 53
- - Rozdział XIX. W jakiej cenie są Elearów męstwa wołoskie, i czemu o nich w dyaryuszach głucho. DembPrzew 49
- - Dziś podłey ceny [...] iest Spártá. OvOtwWPrzem 626
- - Nie potemu pachołek ze mnie abym kilkąnastą tysiecy miał gratificari komu, ktore u mnie hoc statu rerum w wielkiey Cenie. OpalKListy 395
- - Muza u mnie w przedniey cenie, A po niej zdrowie, potym dobre mienie. ZimSRoks 67
- - Pewnie by ma stała Sława po dziś dzień i jeszcze by trwała Cnota w swej Zcenie! jeszcze by mię znali Panną, co mi się przedtym zalecali. BorzNaw 187
- - W miłości w jednej są cenie Mowa i chciwe pojrzenie. MorszAUtwKuk 12
- - W takieyzeto Wołosza unas będzie cenie Ze w niepotrzebne iarzmo tey woyny nas wzenie. PotWoj 226
- - Gorzałczysko unich nim nay bardziey Smierdzi tym w wiekszey iest Cenie. PasPam 166
- - Cicero już zá czásow swoich baczył że nowe Szláchectwo w lekkiey cenie było. GdacPan 2
- - Kędy nie z ksiąg, w małej tam już nauka cenie, lecz się jej uczą żacy oczyma po ścienie. PotFraszBrück II 13
- - Czasciby, chrześcijanie! [...] Prywaty, ktore sobie szacować drożej, Porzuciwszy na stronę, jąć się o dom Boży - Bo ten większej daleko powinien być ceny. PotFraszBrück I 574
- - / tá Rzecz wielkiey Wagi, (Ceny). ErnHand 381
- - Kędy zacnych Familiey rozrodziwszy wiele, W nich sobie, nieśmiertelney, sławy gniazdo ściele Y nie tylko na ziemi, ále tey iest ceny, Ze go widzim ná Niebie, między Fenomeny. PotPocz 172
mieć z się baczenia
»mieć dość rozumu«
patrz: BACZENIE
- - Głupia Bábo [...] Niechay Słucha/ tych moich słow/ twoiá Synowa/ y corká/ iesli ie masz: mam ia zsię baczenia. OvOtwWPrzem 216
być w błędzie
»mieć fałszywe, mylne mniemanie, przekonanie«
patrz: BŁĄD
- - Ale y ci są w błędzie/ ktorzy Girem nászym/ álbo Alexándryiską Pietruszką być go [dzięgiel włoski] rozumieią. SyrZiel 101
- - Wzięłá mnie zá Zwyciescę, żem powrocił zdrowy, Y miłość swą odkryłá, á niechcąc mi mowy Na minutę pozwolić, upárła się w rzędzie, Y teráz skárży na mnie, będąc w tymże błędzie. CorMorszACyd 192
być jakiejś fantazjej
»mieć jakieś usposobienie, charakter«
patrz: FANTAZJA
- - Matka takze lubo mię iednego miała Syna, ale była tey Fantazyiey że od naywiększych y Niebespiecznych Okazyi nigdy mię nie odwodziła. PasPam 123
- - Y ci od Owieczek tobie zleconych wilka nieodpędzą y owszem bardziey ie Sami pokąsaią bo są takiey iako y ty Fantazyiey. PasPam 196
jakiegoś być waloru
»mieć jakieś znaczenie; być wartościowym, cenionym«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - I samo tego wyraznie przyswiadcza pismo że taki Człowiek wielkiego iest u Nieba Waloru y respektu. PasPam 149a
walor mieć
»mieć jakieś znaczenie; być wartościowym, cenionym«
patrz: WALOR
- - Fakcyie Merkurego waloru nie maią I wszystkich złych Planetow Astra nauczaią. PasPam 272
chodzić na ostatku
»mieć najniższą wartość, najmniejsze znaczenie«
patrz: OSTATEK
- - A że słáwa w przod chodzi, żywot ná ostatku, Przyznawam, żem ci winien ieszcze coś w pryydatku[!]? Lecz niech w tak mężnym sercu słábość się nie sciele Ieden tylko iest honor, á Panien ták wiele. CorMorszACyd 159
prym brać
»mieć pierwszeństwo, dominować, przewyższać«
patrz: BRAĆ
- - Nad inszemi Męstwem Siłą y Sercem Prym biorą na Ziemi. PasPam 271v
chodzić na biskupich nogach
»mieć poparcie wpływowych osób«
patrz: BISKUPI
mieć co gryźć
»mieć problem, trudność, zmartwienie«
patrz: GRYŹĆ, GRYŹĆ, GRZYŹĆ, GREŹĆ
- - Mam co gryść. v. Frásuię się. Kn 384
mieć sprawiedliwą
»mieć rację«
patrz: SPRAWIEDLIWA
- - Prokurator nie może tego spráwić/ áby kto miáł spráwiedliwą: tylko może vdać/ áby się ták ludziom zdáło. BudnyBPow 16
mieć słuszną
»mieć rację«
patrz: SŁUSZNA
- - Mam słuszną, ma y Oyczyzná zemną, bo iey stan wzruszony, zmieszány, zdeptány. LubJMan 156
- - Często więc rad instiguie ná Dwor, nie záwádzi go y wymowić, kiedy ma słuszną, laudo, vitupero, irascor, vt virtus, vt vitia cuiusq[ue] cogunt. FredKon 59-60
w jednej cenie z kim czym chodzić
(
sz. zm.)
»mieć równą wartość«
patrz: JEDEN
- - Jedno i dobrych, i złych szczęście psuje Czysty z nieczystym w jednej cenie chodzi. LubSTobPol 47
- - Wiem, że niegdy ták droga Kleopatry byłá Perła, że w iedney cenie z iey Páństwem chodziłá. DamKuligKról 34
w jednej cenie chodzić
»mieć równą wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Czysty z nieczystym w jednej cenie chodzi. LubSEklPol 47
wolno siedzieć
»mieć swobodę działania«
patrz: SIEDZIEĆ
- - wolno siedzieć. nach seiner Gemächlichkeit sitzen. avoir les coudées franches. T III 2599
za jedno chodzić
»mieć to samo znaczenie«
patrz: JEDEN
- - To dawna łáciná, ieszcze od czásu Chrystusa trwáiąca, zá iednoż to chodzi chory, i pácient, álbo cierpiący od Pána Doktorá. MłodzKaz 291
kościelna barwa [jest] na kim
(
sz. zm.)
»mieć trupiobladą cerę«
patrz: KOŚCIELNY
- - Jako się nie wstydzicie, gdy iuż barwę śmiertelną y kościelną, to iest, siwizny y ostatniey koszule cechę na sobie nosicie? StarPopr 86
- - Kościelna barwa na kiem. v. Cera zła. Bladość/ Blady. Kn 306
odbyt mieć na coś
»mieć ubytek, ponosić straty w czymś«
patrz: ODBYT
- - Panowie Zołnierze teraz niey szego wieku [...] nigdy w większych niebywaią pracach, iako my bywali et consequenter odbytu takiego niemieli na konie a przecię Woysko nigdy nieopieszało. PasPam 113v-114
pod niebo z myślą latać
»mieć wysokie mniemanie o sobie«
patrz: MYŚL
- - Panowie słuchajcie, Pod niebo z myślą nazbyt nie latajcie. Nie pogardzajcie bracią swą ubogą, Chcecieli pewną do nieba iść drogą. GrochWiersze 193
wysoko z myślą latać
»mieć wysokie mniemanie o sobie«
patrz: MYŚL
- - Bowiem kto to wysoko nazbyt z myślą lata, A ono wiotchem goni, tak iż suknią łata; Rzekłbym, że świadkiem głupstwa jest samemu sobie [...]. GrochWiersze 324
mieć parol z kimś
»mieć z kimś układ«
patrz: PAROL
- - Samson, Annibal Herryk [Henryk] piąty Karol I ci z fortuną iaki mieli parol. PasPam 110
- - Z białą płcią, (prawią) iesczesmy nie mieli Nigdy Parolu: ale na odwagę Przyimuięm twoię wiarę y powagę Y na twę prosbę iak chcesz przypadąmy Tylko niech na cię długo nie czekąmy. OblJasGór 119
»mieć zeza«
patrz: PATRZĄCY
- - Zezowáty/ Brlok/ rożnem/ świdrem pátrzący. Strabo [...] Strabus [...] Scambus. Kn 1421
ledwie chodzić
»mieć złe samopoczucie fizyczne, poruszać się z trudnością z powodu choroby lub starości«
patrz: CHODZIĆ
- - Ale zaś drudzy idąc znowu urągają, Mowiąc: "Toż na rodzice względu dziś nie mają Dzieci! - Patrz, od starości ledwie drugi chodzi, Jednak to nic dziecięcia złego nie uwodzi!". VerdBłażSet 4
- - Przy tym wszytkim złych chorob liczba nie zliczona Opadnie wiec tatusia doczeka sie chudak i synow swoich smierci ba y wnukow czasem Złe za złym nastepuie Sąm iuz ledwie chodzi. OpalKSat 80v
jako oziębły chodzić
»mieć złe samopoczucie psychofizyczne«
patrz: CHODZIĆ
- - Ná sobie widziemy często gdy pochmurne niebo/ abo niepogodny czas tedy też ludzie właśnie iako oziębli chodzą. ŻędzKom B3v
łono Abramowe
(
sz. zm.)
»miejsce odpoczynku sprawiedliwego po śmierci«
patrz: ABRAMOWY, ABRAMÓW
- - Już jest w odpocznieniu, w radości, już na łonie Abramowym z wiernymi świętymi, z aniołami Bożym używa społeczności. OrAbNad 240
- - Zabityś za ojczyznę, teraz też cny Ronie Zato na Abramowym odpoczywasz łonie. MorszZWierszeWir I 473
bibl.
łono Abrahamowe
»miejsce odpoczynku sprawiedliwych po śmierci«
patrz: ABRAHAMOWY, ABRAHAMÓW
- - Y stáło się, że umárł on żebrak/ y odniesiony był od Aniołow ná łono Abráhámowe; umarł też i bogacz/ y pogrzebiony jest. BG Łk 16, 22
- - Umárł Bogacz, á z ciáłem y z duszą pogrzebiony iest w Piekle, umárł Łazarz, á od Aniołow świętych zániesiony iest ná łono Abráhámowe. DanOstSwada V, 20
trzeć domowe graty
»mieszkać z rodzicami, będąc na ich utrzymaniu«
patrz: TRZEĆ, TRZYĆ
- - Powiem wam jeszcze o szlachetnym biesie, tak jak nauka rodzicielska niesie: Miał ociec syna dobrze podrosłego, Którego chciał dać do dworu jakiego I mówi: "Słuchaj, jużeś podrósł z laty, Szpetna, byś dłużej tarł domowe graty. Myśłiłem dotąd o twym wychowaniu, Czas, byś miał pieczą o własnym staraniu. I jam w tych leciech już nie siedział w domu, Przeglądałem się, co przystoi komu. Oddać cię myślę do zacnego dworu, Ale pamiętaj na twój Punkt Honoru [...]". DembowAPunktBar II 479-480
siedzieć jako lelek
»milczeć, nie odzywać się«
patrz: SIEDZIEĆ
- - Gęby między ludzmi nierozdziewił tylko siedział iako lelek. PasPam 283v
bez brody
»młodzik, młokos«
patrz: BRODA
- - Ták mu [chłopu, dościgniętemu przez oddział Alpranda] się zdało że to był ktoś młody/ Y niezarosły/ y ieszcze bez brody [zabity człowiek z uciętą głową]. TasKochGoff 212
- - Béz brody/ vide Gołowąs. Kn 21
oblubienica Chrystusa
»mniszka«
patrz: OBLUBIENICA
- - Trzeba znowu królowi prętko Ludwikowi Nowego dać hetmana swojemu wojskowi, Któryby dla czci złotej liliej złośliwe łakomce i łupieżce skarał Bogu krzywe, Co zgwałcili ołtarze i jego świątnice, zakony, matki, dziewki i oblubienice Chrystusa w sakramencie na ziemie zdeptali, Aby jego srebrnego przybytku dostali. ArKochOrl I, 297
umyć /coś/ łzami
»mocno płakać; opłakać coś; zdjąć z siebie winę poprzez cierpienie«
patrz: UMYĆ
- - Niestetyż, co uczynię? Jaż niespodziewanej Mam krzywdy mścić, dobywszy szable niebłaganej? Czyli lekką uwagę niedbalstwem pokryję, A w kącie kędy siedząc, twarz łzami umyję? Bo choćbym zdrowia zbawił starca upornego, Choćbym do szczętu wszystek dom wyniszczył jego, Tem słabo nasycą się moje rozgniewania, Raczej do ostatniego przypędzą skonania. ArKochOrlCz III 322
- - Duszo moiá ieśli chcesz pożywać tego chlebá Anyelskiego z Ołtarzá Páńskiego; iesli pożywáiąc Ciáłá y krwie Zbáwićielá twoiego/ chcesz się przemienić w náturę iego Boską/ weyźrzyże pierwey sámá w siebie/ á obacz ieśli godnie przystępuiesz/ ieśliś się vmyłá do tego stołu idąc łzámi gorzkośći zá grzechy twoie/ ieśliś otáriá ręce towálnią pokuty z niepráwośći twoich/ ieśliś się vpokorzyłá kłaniáiąc sie ná twarz swoię przed tym gospodarzem szczodrobliwym/ ktory ćię Ciáłem y krwią swoią przenadroższą bánkietuie/ ktoryć żywot wiekuisty dáruie/ ktory ćię przemienia w siebie sámego. StarKaz 64
ściąć usta
»mocno zacisnąć usta«
patrz: ŚCIĄĆ
- - Zląkł się ná ten cud y strách Horn wspániały, Zdrętwiał y włosy na głowie mu wstáły, Vsta sciął, słowa przemowić zadnego Przesdzięki niemogł z stráchu tak wielkiego. OblJasGór 25v
potrawa aniela
»modlitwa«
patrz: ANIELI
- - Ná modlitwie dzień y noc, á káżdey Niedziele Naybárdziey sobie słodził, potráwy Aniele, Tak lat siedmnaście żyiąc w domu nieznáiomy, Oycá swego, wycierpiał wzgárdy, tuzy, gromy [...]. ChrośZbiór R1
mit.
siostry potrójne
»Mojry«
patrz: SIOSTRA
- - Był kiy ktory gdy zległá Altea iuż były Siostry potroyne w ogień zarzysty wrzućiły/ A mknąc wątek żywotny ták noćiły sobie: Czas znáczem/ noworodku/ ten drewnu/ co tobie. OvŻebrMet 202[192]
poczwórny grosz
(
sz. zm.)
»moneta o wartości czterech groszy«
patrz: GROSZ
- - Grosz poczworny/ vide Poczworny. Kn 211
- - Poczworny grosz Polski/ Czwártak/ Srebrnik drobny/ Iuliusz Włoski wédług stárey ceny […] Drachma […] Denarius […]. Kn 729
- - W tymże mieśćie (Korynćie) báwiłá śię jákaś záwołána Wszetecznicá Lais, ktora od Demosthenesá dźieśięć tyśięcy dragm (poczwornych groszow) zá jedno łączenie żądáłá; Lecz jey odpowiedźiał: Tanti poenitere non emo. Ták drogo ia nie kupię tego/ czego by mi potym żal było/ o czym Gellius świádczy. GdacGrzech 27
- - Czwartak, był srebrnik drobny, álbo poczworny grosz Polski, według starey ceny, iednegoż szacunku, co Juliusz Włoski. BystrzInfRóżn Aa3
- - Poczworny. 1) vierfach; aus vier bestehend. [...] 1) composé de quatre. [...] poczworny grosz [...]. T III 1428
podwójny grosz
»moneta o wartości dwóch groszy, dwojak«
patrz: PODWÓJNY
- - Podwóyny grosz/ Hemidrachmium, Triobolum […]. Kn 750
- - Podwoyny. 1) zwey Stück in sich haltend. [...] 1) double, qui augmente une fois autant en valeur. [...] § 1) [...] podwoyny grosz. [...]. T III 1466
popiętny grosz
(
sz. zm.)
»moneta o wartości pięciu groszy«
patrz: POPIĘTNY, POPIĘTNY, POPIĄTNY
- - Vstáwiamy/ áby przerzeczona Menicá drobna nieważna/ iako Sląska/ Brándeburska/ Sáska y insza wszeláka/ okrom szelągow Węgierskich/ y po piętnych groszow/ ktore do tego czásu biorą/ więcey do Korony wnoszona nie byłá/ áni brána/ pod vtráceniem iey do skárbu nászego. GostSpos 52
- - Pięták/ grosz popiętny. Quinarius nummus […] paulò aliter haec accepit, sed nummus etiam sestertium significat, vt suprà dictum est […]. Półurćie stáre: teraz więcey waży/ v. Vrt. Kn 695
- - pięták grosz popiętny. Quinarius nummus […] SzyrDict 294
- - Popiętny. [...] § grosz popiętny. T III 1522
poszóstny grosz
»moneta o wartości sześciu groszy«
patrz: POSZÓSTNY, POSZÓSTNY, POSZESNY, POSZÓSNY
- - Szostak/ grosz poszostny […] Drachma et semis […] Nummus sexcuplex, nempe sesterios sex continens. Propè pari pretio Decussisexis aestimabatur, s. 16 assibus. Licet hoc nomine Denarius etiam vocabatur, sed impropriè. V. Poczwórny grosz. Kn 1120
- - Poszosny, poszostny. [...] § poszostny grosz. [...]. T III 1563
potrójny grosz
»moneta o wartości trzech groszy«
patrz: GROSZ
- - Potróyny grosz […] Nummus triplaris, s. tres sestertios continens. Octussis dici posset. nam ab octusse triplaris noster tantùm semisse deficit, continet enim 7 asses et semissem. Confer Grosz/ Poczwórny/ Széląg […]. Kn 796
- - potroyny. 1) drehfach, aus drey bestehend. [...] 1) de trois, triple, composé de trois. [...] § 1) potroyny grosz. [...]. T III 1569
talar potrójny
»moneta o wartości trzech talarów«
patrz: POTRÓJNY
- - Taler [?] potrójny, złocisty, cesarski, Wawrzyńcowa, kusznierka, oszukana od Pana jednego, krzywdę swoję P. Bogu i N. Pannie z płaczem ofiarowała ubóstwo. InwDomLwowGęb 352
ściąć zęby
»mosno zacisnąć szczęki z gniewu lub w skurczu przedśmiertnym«
patrz: ŚCIĄĆ
- - Stały tuż w żáłobie V brátnich mar/ włos siostry puściwszy po sobie; Z tychże iedná/ iák strzały z siebie dobywáłá/ twarzą nábrácie legszy/ z świátem się rozstáłá. Druga mać żáłościwą cieszyć się záwzięłá/ Zmilkłá w tym/ y szwánk ślepy wźiąwszy/ zęby ścięłá. Te dopieroż rozdárte/ gdy w ćmę duszá biegłá. OvŻebrMet 146
- - Czuiąc się bydź záráżoną Jákąś skrytą chorobą/ twárdo ścięłá zęby. Y nie otwárłá ich/ áż gdy duszá szła z gęby. OvOtwWPrzem 228
- - Toż do mioteł, do biczów oni srodzy kaci, Zwłaszcza kiedy ich urząd żydowski przepłaci; Dwaj a dwaj na przemiany, ściąwszy z gniewem zęby, W subtelnym ciele robią okrutne poręby: Sieką, biją, chlustają, aże do ocinku, Świeżej brzozy echo się rozlega po rynku; Wspinają się na palce, zamierzając z góry, Że już ledwie na Pańskim ciele co znać skóry: Od głowy aż do stopy krwią się zlał rumianą, Wszytkie się jego rany jedną zdadzą raną. PotZacKuk I 577
- - W sercu nic, w głowie mało, w jednej gębie wszytek Tak wielu wywiezionych pieniędzy pożytek, Że jednym kłamstwem będzie drugiego popychał, Będzie prawił, co czytał albo kiedy słychał, Jakby widział na oczy, aż mu poda sztychy Ktoś z Merła i z Drzypola albo z Janczarychy, Gdzie w oczach wodza swego dzikich Tatar kłęby Osiadł, i dopiero wtedy Monsiur zetnie zęby, Kiedy mu żołnierz rzecze: Mój panie, przebaczcie: Że was tam nikt nie widział, tu Rodus, tu skaczcie. PotFrasz1Kuk II 267
- - Zaczną ci i ledwie wiersz prześpiewają trzeci, Aż mój pan Grabski pod stół, ściąwszy zęby, leci I tyleż go na świecie. PotFrasz1Kuk II 284
dostać kupić
»móc kupić«
patrz: KUPIĆ
- - Przyiedziesz do Miasteczka Spytasz dostanie tu ryb kupić? to się jeszcze dziwuie. PasPam 253
- - Prowadzono zczat wszelakich Prowiantow wielką obfitość bydeł dosyć owiec dostał kupic wołu dobrego za bity talar dwa Marki Dunskie. PasPam 54v
mieć probę czegoś
»móc przekonać się o cz ymś, widzieć coś jako dowód«
patrz: MIEĆ
- - Nie dziwuięmy się kiedy iuz mąmy probę twoiey Cnoty. PasPam 150
- - Za Odmianą Regimentarza zwykła się iuz y Szczęsliwość mięnić Iako iuz mąmy probę onego Niezwycięzonego Regimentu. PasPam 205v
mieć potomstwo
»móc rodzić dzieci«
patrz: MIEĆ
- - Uczyniono iey [żonie Paska] (:Taka była fama): zeby więcey nie miała potomstwa. PasPam 222v
jest, bywa mowa (o czymś)
»mówi się«
patrz: MOWA
- - Kiedy o Talarach iaka była mowa toich niemianowali Talerami ale Interpretes PasPam 64
mówić co ślina do gęby przyniesie
»mówić dużo, bez zastanowienia, mówić głupstwa«
patrz: GĘBA
- - [...] w laudach swoich nie to, co mens et ratio dictat mówią, czynią, piszą, ale co ślina do gęby przyniesie. DiarSejm 15
gadać co ślina do gęby przyniesie
»mówić dużo, bez zastanowienia, mówić głupstwa«
patrz: GĘBA
- - Począł o mnie gadac co slina do gęby przyniosła przy czem isz beł ieden s chłopiąt moich ozwał się, on do niego chcąc go bic asz go ie[go] towarzysze uchwycieli. Po wieczerzy Pan ow młody poszedł zawczasu spac. OssJŻyw 29
bredzić jako kawa
»mówić głupstwa, może głośno jak hałaśliwy ptak kawa lub kawka«
patrz: KAWA
- - Pijány brydzisz iáko káwá. PotPocz 81
w bawełnę obwijać
»mówić (o czymś) nie wprost, posługiwać się aluzjami«
patrz: BAWEŁNA
- - Zwykłać to grzechu przywara y wada Zrobiwszy co zle, w bawełnę obwiia. ChrośJóz1745 B6v
uwijać bawełną /coś/
,
w bawełnę uwijać /(coś)/
»mówić (o czymś) nie wprost, posługiwać się aluzjami«
patrz: BAWEŁNA
- - Załosną nader sprawę: rzecz sromoty pełną Wspomni Muza: trudno słow uwiiac bawełną. PotWoj 108
- - Nie rzecz albowiem tego, co i w słomie pięknie leżeć powinno, w bawełnę uwijać. LubSArtPol 199
- - Na cóż prawdę w bawełnę uwijać? PotMorKuk III 336
- - Rozgniewany Krol rzecze: nie trzeba w Bawełnę Uwiiać, taki excess karanie zupełne Mieć powinien ná życiu. DrużZbiór
chować w bawełny /coś/
»mówić (o czymś) nie wprost, posługiwać się aluzjami«
patrz: CHOWAĆ
- - Życzę nie chowáć w bawełny Defektow, kto chce mieć odpust zupełny. DrużZbiór 409
prawić jak na mękach
»mówić od rzeczy«
patrz: MĘKA, MĘKA, MEJKA, MEKA
- - Czyni tedy kalinowski Rellacyią prawi iak na Mękach koloryzuie. PasPam 240
dobywać basu
»mówić, odpowiadać, odzywać się hardo, zuchwale«
patrz: BAS, BAS, BASS
- - Chlubny sam chwali siebie; tchórz dobywa basu, Mężny mało i skromnie: dość szable u pasu. PotMorKuk III 91
odpowiedać z basu
»mówić, odpowiadać, odzywać się hardo, zuchwale«
patrz: BAS, BAS, BASS
- - Gdy mu [Piłatowi] się Żydzi przykrzą, odpowieda z basu: "Idźcież, oto macie me segnety. Jako chcecie, niech będzie tamten grób zamknięty, A już mi dajcie pokój, dość tej bałamutnie!". PotZacKuk I 596
mówić basem
»mówić, odpowiadać, odzywać się hardo, zuchwale«
patrz: BAS, BAS, BASS
- - Dwu poważnych usarzow hetmańskiego znaku, Przyjechawszy, że wioska moja im na szlaku, Z komplementem, jakiej dziś zażywają mody, Jeśli się nie okupię, chcą pisać gospody. Karwasze, naruczaki, sami mowią basem, U każdego pachołka pistolet za pasem. PotFrasz2Kuk II 501
jak z bicza mówić
»mówić płynnie; być wymownym«
patrz: MÓWIĆ
- - Iák z biczá mowi/ v. Wymowny. Kn 231
w błąd wstępować
»mylić się, przyjmować fałszywe mniemanie, przekonanie«
patrz: BŁĄD
- - Ty zes iest w ktorym wzrok swoy topięchciwy Czy cięn twey duszę widzę swiątobliwy Ach nie ty pono, Ktorego miłuię: Cosz? y owszem ty częmu w błąd wstępuię?. OblJasGór 156v
polowa agitacja
»myślistwo, polowanie«
patrz: AGITACJA
- - Po wczorajszej polowej agitacyjej król jm brał cum custodia lekarstwo w swoim szczupłym pokoiku. SarPam 36
na bałuku
»na czworakach«
patrz: BAŁUK
- - Na bałuku znienagła lezie do jaskini. ArKochOrlCz III 13
- - Na bałuku chodząc i rękami Koło onego miejsca macał i nogami. ArKochOrlCz III 228
- - Lazł, zbywszy Kalamidor konia, na bałuku. ArKochOrlCz III 373
- - Báłuk/ vide Ná báłuku. Kn 13
- - Ná báłuku leść/ ráczkiem [...] Repere genibus [...] Suffraginibus insidentes [...] Reptare per manus et genua [...]. Kn 440
- - Ráczkiem leść/ v. Ná báłuku. Kn 907
- - Chocby mi się kazac niesc na łoszku albo repere na bałuku do Krola za WMcią, abys compos voti został, uczynie ochotnie, szczyrze, instanter. OpalKListy 421
- - Częstokroć potym głupią czerń i biednych brańców Tatarowie do miejskich naganiali szańców, Sami nawiasem strzały wypuszczając z łuku, Im się czołgać kazali na bałuku. ZimBSiel 168
- - [...] Nim się zwleką posiłki oktorych cos słychac Ze lazą nabałuku, a nam tu vsychac Dotąd przyidzie [...]. PotWoj 45
- - Bałuk. - na bałuku, adv. auf allen vieren. à quatre pattes. § na bałuku leść. T III 21
na bałuk
»na czworaki«
patrz: BAŁUK
- - Więc sámym záraz świtem prędko wstawszy Krol nád iáskinią, przyszedł z Dworzánámi, I nád kámieniem ná báłuk przypadszy Z Zápłákánymi troskliwie oczámi, Dánielu, sługo Boży; záwoławszy [...] Schylił sie nád loch. WadDan 142
z godzina na dzień
»na godzinę przed świtem«
patrz: DZIEŃ
- - Nazaiutrz tedy Niekazałęm gospody otwierać az iuz z godzina na dzięn. PasPam 143v
na pierwszym wstępie
»na początku«
patrz: WSTĘP
- - Po tym była kommissyia. Mnie natym pierwszym w Stępie Panowie krakowianie poczęli Lekce wazyc nazywaiąc mię Adweną. PasPam 226v
w post wstąpiwszy
»na początku postu«
patrz: WSTĄPIĆ
- - Zaraz wpost wstąpiwszy Ięczmiony y Owsy Siano. PasPam 282
jako burza
»na podobieństwo burzy; szybko, gwałtownie, w sposób wzbudzający strach«
patrz: BURZA
- - Przydziesz jáko burza: będziesz jáko obłok okryw"ający ziemię/ ty y wszystkie pocżty twoje/ y wiele narodow z tobą. Ták mowi Pánujący Pan [do księcia Mesechu i Tubalu]. BG Tt Ez 38, 9
- - Strzały jego ostre/ y wszystkie łuki jego naciągnione: kopytá koni jego jáko krzemień pocżytáne będą/ a kołá jego jáko burza. Ryk jego jáko lwi [wizja gniewu Bożego]. BG Tt Iz 5, 28
jak bałwan
»na podobieństwo posągu bożka«
patrz: BAŁWAN
- - Naszy Posłowie, przez dwie dlugie [!] sieni Stanęli przed Osmanem, wnamiot wprowadzeni A ten siedzi, iak bałwan: iakby sztukę balku Złoconego; postawieł, kto na Katafalku. PotWoj 195
tracić kogoś ćwiertowaną śmiercią
»na podstawie wyroku zabić kogoś przez poćwiartowanie«
patrz: ĆWIERTOWANY
- - Tracono zas kilku Pułkownikow okrutną Cwiertowaną Smiercią w Warszawie. PasPam 185v
do usługi
»na rozkazy«
patrz: USŁUGA
- - Idzięmy iuz od Ołtarza az tu walą się wedrzwi, iego kapella. Amy do usługi WMM Pana. PasPam 225-225v
modą tatarską
,
na kształt mody tatarskiej
»na sposób tatarski«
patrz: KSZTAŁT
- - Leci kommunik Lubomirskiego iuz niesprawą nie Chorągwiami ale tak modą Tatarską. PasPam 202v
- - Łączek na nim goły skorką tylko powleczony na krztałt mody Tatarskiej. PasPam 239v
na brzytwy
»na stracenie, na zmarnowanie«
patrz: BRZYTWA, BRZYTEW
- - Łaskáwie Czytelniku/ z temi postąp Rythmy Byś ich niedekretował do látryn ná brzytwy. KochProżnEp 122
- - Rychley [...] wozy poydą Morzem Nisz mnie z niewiastą, uyrzysz zyiączgodą, Tak wielką zsobą roznicą się porzem, Zebym wolał w grob, na brzytwy, na noze, Na Smierc zabitą nizli znią na Łoze. PotSyl 22
- - Skoro pomrzem [...] A potym zmartwychwstaniem, dzisiejsze tytuły Pojdą kędyś na brzytwy, pojdą na ceduły. PotFraszBrück I 263
na wolną aeryją
(
sz. zm.)
»na zewnątrz«
patrz: AERIA
- - Naywiększe twe staranie niech będzie, żeby pacyent na aeryą wolną niewychodził [...]. BeimJelMed 63
- - [...] pacyenta twego na wolną aeryą niepuszczay przez kilka czasow; osobliwie nim się przelaxuie [...]. BeimJelMed 76
na wolne powietrze
»na zewnątrz«
patrz: WOLNY, WOLNY, WOLEŃ, WOLEN, WOLEN, WOLIEN
- - [...] on [Karol] się tym Czasem wrocił do Gospody Swoiey wymawiaiąc się ze go w Chłopskim domu bardzo teskno było y dlatego chąc z bolescią musiał winisc na wolne powietrze. HistŚwież 117-118
pod słońcem
»na ziemi, na świecie«
patrz: SŁOŃCE
- - Coz kiedy to Contra modernas Inventiones oppugnationum iuz nie masz y iedney pod Słoncem Fortece że by propria virtute wytrzymać miała. PasPam 258v
apetyt czynić
»nabierać chęci, ochoty na co«
patrz: APETYT, APETYK, APETYT
- - Rozłákomić się/ ábo kogo ná co/ v. Łákomię się & Apétyt czynię. Kn 946
ostrzyć apetyt na kogo, co
»nabierać chęci zdobycia, zagarnięcia czego«
patrz: APETYT, APETYK, APETYT
- - Napierski [...] iuż Czorsztyński zamek ubiegszy, opanował; na Krakow y siły y appetyt ostrząc. NiesKor II 190
- - Krolestwo to [Węgry], iest złote jabłko, na które Turczyn dawno ostrzy apetyt. ChmielAteny II 430
nabrać czegoś jak bydła
»nabrać bardzo dużo, ogromną ilość«
patrz: BYDŁO
- - Nabrano tedy tego iak bydła. PasPam 97v
zachęcić apetyt czym
»nabrać chęci, ochoty na co«
patrz: APETYT, APETYK, APETYT
- - Nie jeden zachęciwszy apetit nowinką. Choćby nierad, musi się kontentować ślinką. PotFraszBrück II 210
zaostrzyć apetyt na kogo, co
(
sz. zm.)
»nabrać chęci zdobycia, zagarnięcia czego; wzbudzić, wzbudzać w kim chęć do czego«
patrz: APETYT, APETYK, APETYT
- - Niemoia wtym wina ale tych ktorzy maiąc swego dosyc chciwe na Cudze zbiory zaostrzyli appetyty. PasPam 284
wbić się w ambicyją
»nabrać chęci, żądzy do czego«
patrz: AMBICJA
- - Sapiehowie z wielkich honorów i dostatków wbiwszy się w Ambicyą [...] począł ieden z Nich Hetman wielki Litewski przeciwić się Nieboszczykowi Krolowi wystawuiąc Tron na Pułnocy. OtwFDzieje 40
fałdów komuś przyciskać
»naciskać, przypierać do muru; stawiać w sytuacji bez wyjścia«
patrz: FAŁDA, FAŁD
- - Zrozumieli z ięzyka ze to nie podiaszd ale woysko widzą ze zle Koło nich tu im fałdow mocno przyciskaią. PasPam 113
chować coś w jakiejś cenie
»nadawać, przypisywać czemuś jakąś wagę, wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - A niesłáwę nikczemną w droższey chowasz cenie Nád sławę, nád bogáctwá, y nád dobre mienie. DamKuligKról 6
miewać coś w jakiejś cenie
»nadawać, przypisywać czemuś jakąś wagę, wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Gdy o iáką rzecz mniey ludzie dbáią [...] tym mnieyszą cenę miewa. StarPopr 126
- - Y ztądci przed láty owi stárzy Rzymiánie Szláchtę w wielkiey cenie y wadze miewáli y onych do poważnych legácij záżywáli. GdacPan 5
mieć coś w jakiejś cenie
»nadawać, przypisywać czemuś jakąś wagę, wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Chcieycie tedy Wm. M. M. Pánowie viriliter, to iuż wziąć przed się, ábyście nád wszytkie pretia, cáłość Oyczyzny w naywiększey á powinney máiąc cenie, nie bárziey ostrzy zasług Exáctorowie, iáko discretni y miłuiący pokazáli się iey Synowie. LubJMan 95
- - Ale Bog iednak, maiąc w wielkiey cenie Tak zacne dawnych przodkow pokolęnie, Gdy Dom Iagiełłow w Niebo się przenosi Do Korybutha to przeyzrzęnie wnosi. OblJasGór 153v
- - Ktoś pannę,żeby cnotę w lepszej miała cenie, Napominając, wspomni jej zacne rodzenie. PotFraszBrück II 201
mieć jakąś cenę
»nadawać, przypisywać czemuś jakąś wagę, wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Dawnesz to wPolscze czasy y za Lechabyły Albo pono przed Lechem gdy czystosc przy wstydzie Białey płci nalezącym Swoie cene miały. OpalKSat 23v
- - Tákąsz to mácie cenę? Ze z was y siły słuszne pomście rosną, Y z wászey zrzędy mam strácić Xymenę. CorMorszACyd 121
z podziwieniem
»nadspodziewanie«
patrz: PODZIWIENIE
- - Uderzyli się w Donay [...] ieden z nich z podziwieniem doStrygoniey przepłynął. PasPam 265v
wybuchnąć in publicum
»nagle ujawnić się«
patrz: WYBUCHNĄĆ
- - Czynił ci Arcybiskup te Ceremonie [...] ale z iakim Sercem z iaką ochotą? [...] Co wybuchnęło potym in Publicum. PasPam 233v
brzuch naładować
»najeść się«
patrz: BRZUCH
- - Zyczylismy z nowu inszemi chlebami pierwszym podobnym[i] brzuchy naładować. PasPam 187
chłop w chłop
,
chłop w chłopa
»najlepsi, najwspanialsi mężczyźni, żołnierze«
patrz: CHŁOP
- - Konie wyprawne, koń w koń okazałe, Niosą na grzbiecie chłop w chłop jezdce śmiałe. GrochWiersze 16
- - Grosz w grosz/ vide Chłop w chłop. Kn 211
- - Chlop w chłop wszyscy/ ná wybor/ iák ná wybor/ Milites vel viri lectissimi [...]. Kn 66
- - Za nimi [pancernymi] Dragonia pod dwoma Kornety Chłop w chłopa swieze maiąc płaszcze y kolety. PotWoj 59
dać jeść
»nakarmić«
patrz: JEŚĆ
- - Dano tedy ieść Siła ale zle y niesmaczno. PasPam 164v
- - Towarzysz zawoła Nie powieday im WPan az nąm dadzą iesc. PasPam 99
ruszać (wojsko)
»nakazywać żołnierzom marsz, zmianę miejsca«
patrz: RUSZAĆ
- - Mieysce zas Czekania Woysku wszystkiemu iuz pod posłuszenstwo złączonemu do wyliczenia trzech cwierci od Woiewodztw assekurowanych [...] w decyzyiey IkMSCi y w dyspozycyiey Wiel: Hetmanow zostawac ma przed ktorych odebranięm ruszac ich znaznaczonego mieysca do prac Woięnnych niebędą. PasPam 210
głowę suszyć /komuś/
»namawiać kogo, nalegać natrętnie, ustawicznie mówic komu o czym«
patrz: SUSZYĆ
- - Poczęli szęmrać między sobą to by ten Pan rad tez iuz pozbył tego mola który mu głowę suszy. PasPam 202
gryźć /(komuś, czyjąś)/ głowę /(czymś, o co)/
(
sz. zm.)
»namawiać kogo, nalegać natrętnie, ustawicznie mówić komu o czymś; niepokoić się, troszczyć się; absorbować czyjeś myśli, powodować niepokój«
patrz: GRYŹĆ, GRYŹĆ, GRZYŹĆ, GREŹĆ
- - Skorom to przeczytał, przyznam się W. Ks. Mości, żem wielkie w sobie uczuł alteracye, bo mię owdzie zaciąg żołnierski, za późném listów przypowiednych wydaniem, siwego włosa i wielkiéj dostatków mych nabawił straty: owdzie nawałność następującego niebezpieczeństwa, a lada jaka w pole wyprawa, moję głowę mi gryzła, i śmiertelną chorobą na łóżko w obozie przywaliła. RadziwKSprawy 103-104
- - Slepy konsyliarz ustawicznie gryzł głowę [królowi] prowadząc go quidem [niby] do Uspokoienia zycia Starosci swoiey. PasPam 227
- - [...] jeśli kto do mnie przyjedzie, to pewnie nie dla żadnej konwersacji, chyba dla swej prywaty, którą mi głowę gryźć zechce. SobJListy 199
- - Ostatnią tedy chyba na pożywienie tych ludzi przyjdzie zastawić koszulę, bo wszyscy się rozjechali, król daleko, mnie tylko jednemu głowę gryźć będą. SobJListy 214
- - Ziecháli sie znáć Synowie, Wuiowie, Siostry, Ciotki S. Ianá, á coż też czynili? iákby zmowiwszy się, gryźli głowę Elżbiecie, o imięniny, wszyscy mowili: niech to będzie Zacháryasz. MłodzKaz IV, 63
- - Patrzmyż na tych, rozumną którzy się nie rządzą Do natury potrzebą, ale szczęściem błądzą. Krew lać, nic tylko by się wolał drugi pocić Koło ziemie, niż głowę gryźć, troskać, kłopocić. PotFrasz2Kuk II 452
zażyć alchimiskiej rezolucjej
»napić się alkoholu w celu nabrania animuszu«
patrz: ZAŻYĆ
- - Nieprzyjaciel w trwodze będąc szańc rzuca, a z desperacyjej zażywszy alchimiejskiej rezolucyjej z taboru wypada. BorzNaw 126 marg.
uderzyć jako w ścianę
»napotkać silny opór«
patrz: UDERZYĆ
- - Poty[m] H[u]saryie uderzyły kopiiami iako w Scianę. PasPam 107
skóry nadstawić
»narazic się dobrowolnie na niebezpieczeństwo, na utratę życia«
patrz: SKÓRA
- - Niezal y skory szczerze nadstawić kiedy więm że zwycięzywszy będzie za co Plasterek kupic. PasPam 261
flegmę /(komuś)/ wyciągnąć
(
sz. zm.)
»narazić kogoś na poniesienie kosztów«
patrz: WYCIĄGNĄĆ
- - UPUSZCZENIE krwi w Francuskim znáczy wyciągnienie na koszta: w Polskim zaś mowiemy, flegmy wyciągnienie [...] Nie mało mi flegmy wyciągnął [...] Flegmę komu z kieszeni ze szkatuły wyciągnąć. DanKolaDyk II, 467
przyjść na afront
»narazić się na obelgi, zniewagi«
patrz: AFRONT
- - Ieżeli ci Kawalerowie zacni y zasłużeni mieli prziyśdź na tak wielki affront? czy nie nalezało raczey zatrzymać Chorągiew Vsarską Syna mego Starosty Spiskiego. LubJMan 103
zastawiać sidełka na kogoś
»narażać kogoś na pokusy, kusić kogoś«
patrz: ZASTAWIAĆ
- - Poniewasz na Swiatowych ludzi tak chytre Swiat zastawia Sidełka, Toc bym rozumiał że nierowno szczęsliwszy są ci, ktorzy znim w zadną niewchodzą korrespondencyią. PasPam 281v
przychodzić na afronty
»narażać się na obelgi zniewagi«
patrz: PRZYCHODZIĆ
- - W ten czas z iedną Chorągwią przychodzić na disgusty y affronty niegodziło się. LubJMan 67
szukać śmierci
»narażać życie w walce«
patrz: SZUKAĆ
- - Szukałęm ia iuz Smierci choc w młodęm wieku moim y za Dnieprem y za Dniestrem. PasPam 137
- - Nie Smierć iego ale on ochotnie zawsze szukał Smierci. PasPam 206
flegmy wyciągnienie
»narażenie kogoś na poniesienie kosztów«
patrz: FLEGMA, FLEGMA, FLAGMA
- - UPUSZCZENIE krwi w Francuskim znáczy wyciągnienie na koszta: w Polskim zaś mowiemy, flegmy wyciągnienie [...] Nie mało mi flegmy wyciągnął [...] Flegmę komu z kieszeni ze szkatuły wyciągnąć. DanKolaDyk II, 467
nazaciągać długów, zaciągnąć długi
»narobić długów, zadłużyć się«
patrz: DŁUG
- - Niemaiąc tak wiele piniędzy na zapłacenie iey na zaciągał był długow U klasztorow. PasPam 283
- - Pierwszy mąz zaciągnie długi zostawi kłopoty, dzieci Litigia [procesy]. PasPam 283
mrok pada
»nastaje wieczór, zmierzcha się«
patrz: MROK
- - Mierzcha się mrok pádá. Noctescit, contenebrat, intendent se tenebrae. SzyrDict 171
- - Gdy mrok wieczorny padał, jam owce z ugory I koźlęta latosie zganiał do obory; Z trefunku w dół pojźrzawszy ujźrzałem w dolinie Kwiateczki zrywające trzy wespół boginie. ZimBSiel 117
- - Mrok padał kiedy koniec oney był Turniei Ani noc swoiey zwykłey, chybiła kolei Askoro na podniebne okolice padła Zwierz na paszą; Ptastwo szło na wiadome siadła. PotWoj 171
być z praktyki
»nastapić wskutek działalności intryganckiej«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Seym Coronationis [...] rozerwany przez Olizara Posła Woiewodztwa kiiowskiego ktory procedere iuz to był z praktyki. PasPam 234
za czym chodzić
»następować po czym, być wynikiem, rezultatem działania czego, dawać co w efekcie, mieć ścisły związek z czym«
patrz: CHODZIĆ
- - Zgoła za złotem wszytko chodzi zgoła onym Kozdą rzecz starguiemy y kozdą kupiemy. OpalKSat 75v
- - W krotce bysmy was, y ztych Pałacow wywlekli Ktorych iesli te gałki y złocone zerdzi albo strzępki nikczemne, y mdłe pierze twierdzi Szabla tym wszytkiem władnie: za zelazem chodzi Złoto: wPolu wygrana: te owoce rodzi. PotWoj 167
- - Cena zwierciadła za wielkoscią chodzi. PotPer 23v
- - Przy sposobie Roskázuiącym y Záimki zá słowem chodzą. MalGram 187-188
- - Prezydenci wászy Wileńscy szkołę záłożyli z Kálwinistow Krolewieckich/ y wychowywáią syny wásze w Religiey przeklętey Heretyckiey: pátrzciesz co zátym y chodzi y poydzie ieszcze bárziey. Podrosną dzieci wásze/ y tę przeklętą wiárę do Cerkiew zániosą. BirkRus 9
po kim chodzić
»następować po kim według kolejności pokoleń«
patrz: CHODZIĆ
- - Ten [Litaon] gdy zszedł z swiata, po nim nástępuie Męndolf, aprawie w trop go nasladuie: Potym Troidzen, Doumunt, z imienia Słyną na panstwie. Tupatrz na Witenia Na Narymunda, iak po sobie chodzą Iako nad Litwą y Zmudzią rządzą. OblJasGór 152v
wsiąść na /kogoś/
»natrzeć na kogoś, ostro zaatakować«
patrz: WSIĄŚĆ
- - Az tu leci kommunik Lubomirskiego [...] Wsiędą zrazu na Chorągwie nasze rozumieiąc ze Litwa zerwą się zrazu potęznie poczną z koni gęsto leciec. PasPam 202v
- - Gdzie kolwiek się porwali to iak na nich w Siedli [Turcy] z Szablami to biako bydło rznęli. PasPam 267v
tytułować się imieniem narodu polskiego
»nazywać się Polakiem«
patrz: TYTUŁOWAĆ SIĘ
- - Przez Inwencyią niektorych Subiektow Polskich Szelągi Wołoskie wprowadzono do Polski [...] za ktorą niecnotę niegodni się ci Inwentowie Tytułować Imięniem Narodu Polskiego y znaczny Bogu muszą oddawać Rachunek. PasPam 187
dawać ponętę
»nęcić, wabić, pociągać«
patrz: DAWAĆ
- - Idę tam gdzie mi Nie Hymeneuszowe daią ponętę koncenty Ale nalezytą [zam. należyte] Sarzy moiey wołaią Classica Gradivi. PasPam 147v
bies /komuś/ był /po czymś/
»nic dobrego z tego nie wynikło, to wszystko na nic«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - chodzi po rynku chudak łeb zwiesiwszy słudzy Wszyscy poodstawali palcem pokazuią Co żywo szydzi mowiąc a bies mu był potym. OpalKSat 100v
nie darmo
»nie bez powodu«
patrz: NIE, NIE, NI
- - Słychac strzelanie y bitwę iakąs zaraz tedy ryscią poszło Woysko Zaraz domyslilismy się ze niedarmo. PasPam 112
- - Pan kanclerz wziął z [s]karbu 6000 Zło. iuz to niedarmo. PasPam 184
nie w jednej sforze z czymś chadzać
»nie być z czym związanym, nie występować razem z czymś«
patrz: JEDEN
- - Nie w iedney sworze miłość z wielmożnością chadza. OvOtwWPrzem 99
nie dać po sobie baczyć
»nie dać po sobie poznać, nie pokazać po sobie«
patrz: BACZYĆ
- - Nikt nie da po sobie baczyć/ aż go w sádno tkną. GdacPrzyd 73
z przysięgi się wyłamować
»nie dotrzymać uroczystej obietnicy«
patrz: PRZYSIĘGA
- - Mowi mi iuz nic nieobawiaiąc się że by na mnie iakie niepowstały Insulty od ludzi piianych Ieżelibym był co Crude wymowił albo się z przysięgi wyłamował. PasPam 120v
traktaty rozerwać
»nie dotrzymać warunków umowy, układu, naruszyć je«
patrz: TRAKTAT
- - To wszystko mądro [!] dobrego wodza Stało się dyspozycyią że y owym potęgom ktore na Cesarza Tureckiego mogły by się porwać nieprzyszło się z kupić y Traktaty Szkodliwe rozerwane. PasPam 100
zapuścić brodę
»nie goląc się, doprowadzić zarost do pożądanej długości«
patrz: ZAPUŚCIĆ
- - Panowie Oycowie [...] naznak wielkiego zalu, zapusciwszy brody, w odzieniu załobnym, zebrali się. PotPrzyp 12
- - Mowi się tymże sposobem [...] Włos, y brodę zápuścić. DanKolaDyk I, 301
zapuszczać brodę
(
sz. zm.)
»nie golić się, aby doprowadzić zarost do pożądanej długości«
patrz: ZAPUSZCZAĆ
- - Ci [Peguinowie] głowy golą á brody zápusczáią: vżywáią szat długich z rękawámi áż do nog. BotŁęczRel IV 136
- - Broda. Stary zwyczaj wniosł tę modę, Dla statku zapuszczać brodę, Lecz kto go nie ma z natury, Nie zatka kądzielą dziory. PotFraszBrück II 410
bródkę z krymska zapuścić
»nie golić się, aby doprowadzić zarost do pożądanej długości na wzór mieszkańców Krymu«
patrz: BRÓDKA
- - "Z niewoli idę" - potym rzecze. Bródkę z krymska zapuści, burkę włoży na się [udany żołnierz]. KorczFrasz 40
nie moda, nie jest moda, nie bardzo moda
»nie jest przyjęte, nie (bardzo) wypada«
patrz: MODA
- - To Nie moda [...] dwory szlacheckie rabować. PasPam 155v
- - Gdy by mozna mowić znią dzis y wyrozumiec iakim mi iest Przyiacielem. Odpowie Wuy mowic znią dzis nieiest moda bo to pierwszy dzięn. PasPam 222
- - Towarzyszowi tez nie bardzo moda powodowac konia. PasPam 96
nie dziwować się komuś
»nie mieć, nie brać komuś za złe, nie dziwić się komuś«
patrz: DZIWOWAĆ SIĘ
- - Niedziwować się Panom Czarnieczczykom, że sobie roszczą Skrupuły bo tam oni wdywizyiey Swoiey wszystko Iezuitow maią kapellanow Oni ich to temi nadziewaią skrupułami. PasPam 118v
- - Poczęli wymawiać iakos nas iezdził iakos nąm przymawiał Ale nie dziwuięmy się kiedy iuz mąmy probę twoiey Cnoty. PasPam 150
- - Niedziwuię mu się bo to kalumnia bardziey boli nizeli rana. PasPam 175v
pasować, wodzić się z myślą (myślami)
»nie móc się zdecydować, namyślać się, wahać się«
patrz: MYŚL
- - Wodzę się tedy z myslą iako mąm kwadrować Moię Gratulacyią. I komu winszować. PasPam 273
- - Tak owi thorzowie y dobrym Pachołkom byli serca zepsuli że nieieden wodził się z myślami. PasPam 54
- - Passuię się tedy z owemi myslami iako zNiedzwiedzięm. PasPam 73v
darmo tłoczyć z boku na bok łoże
(
sz. zm.)
»nie móc spać w nocy«
patrz: ŁOŻE, ŁOŻA
- - Ty sam nie spisz za wszytkich, nie dasz zemgnąc oku Wielki Hetmanie: darmo tłocząc na bok z boku Twarde łoze. PotWoj 41
- - Alec beze snu zeszła mu [Artaxiasowi] dzis cała [noc], Y darmo tłoczy zboku nabok Łoże. PotSyl 117
nie kłaść palca w drzwi
,
nie wtykać palca między drzwi
»nie narażać się bez sensu i potrzeby«
patrz: PALEC
- - Nié wtykay pálcá miédzy drzwi/ bo się vskrzyniész. KnAd 724
- - Tu czás nadchodzi między nami zgody, Niech trzeci do nas palca w drzwi nie kładzie, Ogień mi żadney nieuczynił szkody. DrużZbiór 350
po adamsku chodzić
»nie nosić nic na sobie, być nago«
patrz: PO ADAMSKU
- - Kosterom zaś wolno kraść/ zdrádzáć w káżdey mierze/ Kto gra kárty naylepiey/ tám żołd większy bierze. A Gáchom w ich swey woli y nágo rey wodzić/ Zálecáć się/ spáć gdzie chcieć/ po Adámsku chodzić. JurkPos B2v
w błędzie tkwić
»nie odstępować od mylnego, fałszywego mniemania, przekonania«
patrz: TKWIĆ
- - W tym niemal błędzie Ruellius y Hermolaus Barbarus tkwią/ iáko Brazauola y Manardus [nieodróżnianie korzenia od kłosa ziela Nardusa Indyjskiego - Nardus Indica]. SyrZiel 34
być na bezroli
»nie posiadać dóbr ziemskich«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Podatek z dymu abjuratowego po 16 zł. na wojsko uchwalony czterma ratami in tantum, że miała być ewakuacya Moskwy, ale i jéj pełno było na bezroli, i nobilitas musiała płacić podatek, i z dóbr dziedzicznych alimentować żołnierza. ZawiszaPam 276
puścić żalowi wodze
»nie powstrzymywać swojego smutku«
patrz: ŻAL
- - A Gracyan y namniey niemysląc o drodze Pusci wsciekłe Gniewowi y zalowi wodze [...]. PotWoj 17
w błędzie trwać
»nie przestawać głosić herezji, żyć jako odszczepieniec, odstępca od wiary«
patrz: TRWAĆ
- - Kto Kácerzem zostáie/ sowitym bywa synem piekłá: naprzod dla tego/ iż prawdę ktorą trzymał/ opuszcza: potym iz sstał się ádwersarzem prawdy. Bo kto się w błędách vrodził/ y w błędách trwa/ ten tylo iest prostym synem piekłá. BirkRus 24
trwać w błędzie
(
sz. zm.)
»nie przestawać źle postępować, czynić, popełniać grzechów«
patrz: W
- - Ludzka rzecz vpáść/ á diabelska w błędzie trwáć. RysProv VIII, 7
- - To tylko żeś nie długo trwáłá W tym swym błędzie/ y záraz w sumnienie się tknąwszy/ serdecznieś żałowáłá. TwarSPas 111
włos /komuś/ z głowy nie spadnie
»nie stanie się komuś nic złego, nie dozna ktoś żadnej krzywdy«
patrz: NIE, NIE, NI
- - Y Włos y zgłowy niespadnie bez woli Bozey. PasPam 53v
- - Tu tobie y włos zgłowy niespadnie. PasPam 77
mieć w podejrzaniu kogoś
»nie ufać komuś, podejrzewać kogoś«
patrz: PODEJRZENIE, PODEJŹRENIE, PODEJRZANIE
- - Izesmy z udania mieli w podeyrzaniu oddawie [oddawcę] Listu tego iako by miał iechac do Woyska W Xtwa Litewskiego od Woyska koronnego w związku zostaiącego. Iz iednak evidenter wywiodł się [...] tym chętniey go do Uprzeymosci Waszey odsyłamy. PasPam 151v
białością śniegowi nie spuszczać
,
śniegu białością nie wydać
»nie ustępować śniegowi pod względem bieli«
patrz: BIAŁOŚĆ
- - Sam wprzod na Neapolskiem wysadzi się koniu Niechay się go y Flegon y Pirois wstyda Tak chodziwy: a Sniegu białoscią nie wyda I on y Pan we złocie, iako Lampa gorzał. PotWoj 88
- - Wenus [...] Pánnę każe niespodzianie Z Mácierzyńskiego łoná zdiąć Synowi: Ktorey urodá białością śniegowi Nie spuszcza. ClaudUstHist 55
furtki przywrzeć
»nie wpuścić do Nieba«
patrz: PRZYWRZEĆ
- - Chcieli niebozęta przed Polakami uciec do Nieba alec ich tam niepuszczono zaraz S. Piotr przywarł fortki. PasPam 60v
zawiązać oczy niewstydem
»nie wstydzić się swojego nagannego postępowania«
patrz: NIEWSTYD
- - [...] zawiązawszy oczy Niewstydem gmin Krzyzakow oslep się potoczy Na Polską krew slachetną [...]. DrobOpow 77
nie mieć wstydu w oczach
»nie wstydzić się swojego postępowania«
patrz: WSTYD
- - Gdy ten co chce bogatym bydz chce bydz y prętko Dla tego perfas nefas bierze sie do złota Nie maiąc ani cnoty ani wstydu w oczach [...]. OpalKSat 40
psu wstyd dać
»nie wstydzić się swojego postępowania«
patrz: DAĆ
- - Gdy tedy psu wstyd dawszy na nią następowali ona na nich y patrzyc nie chciała dopieroz słowa zadnego nie wymowiła wszytka wstydem iako krwią oblana [...]. HistŚwież 304
wątpliwości w sobie nie mieć
»nie wzbudzać niepewności, podejrzeń«
patrz: MIEĆ
- - Wolna Elekcyia tym ze Narodom wedle praw iest dostatecznie warowana tak że zadney wątpliwosci w sobie niemaiące y nienaruszone ma zachowanie. PasPam 213v
być u kogoś w podejrzaniu
»nie wzbudzać w kims zaufania«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Spytał potym coz tam za Towarzysz u krola Io MSCi był wpoderzaniu? [!] PasPam 172
omyć /od czegoś/ ręce
(
sz. zm.)
»nie zaangażować się w coś«
patrz: RĘKA
- - Gdyby kto znowu na świat wskrzesił Amfijona, nie byłaby aońską kostką lutnia tkniona, gdyż względem Orfeusza, gdyby lutnie dobył, pewnie by Eurydykus od stron ręce omył; zaraz by instrumenta z rąk powypadały i wdzięcznych skrzypic strony rwać by się musiały. HugLacPrag 123
- - Piał [...] w Sądzie sprośnie zbłądził; Omywszy zwierzchnie Ręce/ Niewinność pokazał/ á przecię niewinnego/ Páná ná śmierć skazał. KancPol 143
choć przez brzytwy
»nie zważając na przeszkody, trudności, bez względu na okoliczności«
patrz: BRZYTWA, BRZYTEW
- - Antoniani chcąc się mscić w tey dobie Zdradnych towarzystw, poydą choć przez brzytwy. ChrośKon 124
nie chcieć słuchać czegoś
»nie zwracać uwagi, nie zważać na coś«
patrz: CHCIEĆ
- - Byli y tacy osobliwie z Białych głow co wołali z Bawicielu nasz. Zatulał uszy czapką niechcąc owego słuchać podchlebstwa. PasPam 100
nie słuchać czegoś
»nie zwracać uwagi, nie zważać na coś«
patrz: SŁUCHAĆ
- - Kiedy negabat tylo dac broniąc się [...] tak wiela Summy niemiałęm y miec nie mogę Niesłuchano tego Kazano Pana Pisarza w Kaydankach do wału do takow [...] akkomodowac. PasPam 100v
niepewna godzina
»niebezpieczna pora; czas śmierci«
patrz: NIEPEWNY
- - Ia tez nieczekaiąc owey Niepewney godziny wolałęm sobie upatrzyć y zbyt [zbyć] iuz tego Mysleniu. A było tego przez cały dzięn. PasPam 63v
święty cech
»niebo, zbawienie«
patrz: ŚWIĘTY
- - Ciało w łaźni wymyją za godzinę ługi, Ale duszę, kto chce wniść do świętego cechu, Dłużej, niż siedm lat trzymać należy na blechu. PotFraszBrück I 461
niechże zdrów (/coś/ robi)
»niech mu to służy, Bóg z nim«
patrz: ROBIĆ
- - Ia odpowiem. Niech że zdrow zadaie a WK. MSC Pan moy Młwy znowu mi to zapłacisz. PasPam 173v
niedotrzymanie parolu
»niedochowanie danego słowa«
patrz: PAROL
dzień Pański
»niedziela«
patrz: DZIEŃ
- - Byłem w Duchu w dzień Pański, y słyszałem zá sobą głos wielki, jáko trąbey. NT Ap 1, 10
jak na gołoledzi
»niepewnie; w poczuciu niebezpieczeństwa«
patrz: GOŁOLEDŹ
- - jak na gołoledzi. wie au/ Nadeln, Gefahr; in Eilfertigkeit. en danger, en grande hâte. § stoię iak na gołoledzi. T III 398
krokodylowy lament
»nieszczery płacz«
patrz: KROKODYLOWY
- - Tákie by to vniego było ważne/ y wiáry godne pisánie/ w ktorymby tákie słowá były/ iákiemi on/ ten swoy Kokodrylowy [!] Láment nadźiał. MorochPar 90
wart snopa
»niewiele wart«
patrz: SNOP
- - [Wojewoda] w książąt rejestr godzi, Z ciebie [szlachcica] chce zrobić chłopa, Bo mu nudno, że się rodzi W równi, choć sam wart snopa. MałpaCzłow 195-196
goła ziemia
»niezasłana, niepokryta niczym ziemia, podłoga itp.«
patrz: GOŁY
- - Chodzenie bosemi nogámi po gołey ziemi, pomaga do solutiey náturálney. CompMed 502
nad Kreza bogatszy
»niezwykle, niewyobrażalnie bogaty«
patrz: NAD
- - Nád Krezá bogátszy/ Reicher denn Cresus. DobrGram 412
do sądnego dnia
»nigdy«
patrz: DZIEŃ
- - Obaczył daleko Towarzysza naszego [...] na takim szkapie ze by go był y do Sądnego dnia niedogonił. PasPam 97
noga nie ujdzie
»nikt sie nie wymknie, nikt sie nie uratuje«
patrz: NOGA
- - Noga was tu nie uydzie hultaje. PasPam 181v
dyjabeł się /kogoś/ będzie pytał
»nikt się nikogo nie będzie pytał, radził«
patrz: DIABEŁ, DIABEŁ, DYJABEŁ, DYJABOŁ, DIACHEŁ
- - Wspomni WMMPan sobie przed kimes po Sądzie Pana Marszałka rzekł Diaboł się iuz kogo będzie pytał wprowadziemy tego [sc. kogo] będziem chcieli. PasPam 195
chrest całować
»o buntownikach: pocałować krzyż na znak ekspiacji i poddania się władzy«
patrz: CHREST, CHREST, CHRZESZT
- - Do Krasnego przez niewymownie złe drogi przebył/ gdzie Moskiewskiey Czerni do stá zástał żebrzących miłosierdzia v Kro: I M. gotowi chrest cáłowáć y żywności dodáwáć/ by iedno ich swey woley żołnierskiey niepodawano. BielDiar Aiijv
- - W Dáiách/ tam presentowano piąci Moskwicinow/ ktorzy od miru przyszli/ prosząc o miłosierdzie/ y obiecuiąc chrest cáłowáć/ y żywnosci dodawáć by iedno ich niemordowano y niepalono. BielDiar Aijv-Aiij
- - A Pan Referendarz tego chciał po Zarzuckiem źeby przywiodł Moskwę w obozie/ áby chrest cáłowáli. PasŻoł C
chrest pocałować
»o buntownikach: pocałować krzyż na znak ekspiacji i poddania się władzy«
patrz: CHREST, CHREST, CHRZESZT
- - Ná to mu ták odpowiedzieli: Pochwalamy to Hospodarowi wielikiemu Krolowi wászemu że sie chrzescianskim dziełem známi obchodżić chce ále sie Litwy boimy/ bo niewarowni: choć nam Krol chrest pocáłuie/ oná nie zderży nas iáko y drudzy pod Moskwą [...]. BielDiar
chrest pocałować
»o buntownikach: pocałować krzyż na znak ekspiacji i poddania się władzy«
patrz: CAŁOWAĆ
chrest pocałować
»o buntownikach: pocałować krzyż na znak ekspiacji i poddania się władzy«
patrz: POCAŁOWAĆ
- - Ná to mu ták odpowiedzieli: Pochwalamy to Hospodarowi wielikiemu Krolowi wászemu że sie chrzescianskim dziełem známi obchodzić chce ále sie Litwy boimy/ bo niewarowni: choć nam Krol chrest pocáłuie/ oná nie zderży nas iáko y drudzy pod Moskwą [...]. BielDiar Bij
chrest całować
»o buntownikach: pocałować krzyż na znak ekspiacji i poddania się władzy«
patrz: CAŁOWAĆ
- - Do Krasnego przez niewymownie złe drogi przebył/ gdzie Moskiewskiey Czerni do stá zástał żebrzących miłosierdzia v Kro: I M. gotowi chrest cáłowáć y żywności dodáwáć/ by iedno ich swey woley żołnierskiey niepodawano. BielDiar Aiijv. W Dáiách/ tam presentowano piąci Moskwicinow/ ktorzy od miru przyszli/ prosząc o miłosierdzie/ y obiecuiąc chrest cáłowáć/ y żywnosci dodawáć by iedno ich niemordowano y niepalono. BielDiar Aijv-Aiij. A Pan Referendarz tego chciał po Zarzuckiem źeby przywiodł Moskwę w obozie/ áby chrest cáłowáli. PasŻoł C. ◆ chrest pocałować »o buntownikach: pocałować krzyż na znak ekspiacji i poddania się władzy«: Ná to mu ták odpowiedzieli: Pochwalamy to Hospodarowi wielikiemu Krolowi wászemu że sie chrzescianskim dziełem známi obchodżić chce ále sie Litwy boimy/ bo niewarowni: choć nam Krol chrest pocáłuie/ oná nie zderży nas iáko y drudzy pod Moskwą [...]. BielDiar Aiijv
- - W Dáiách/ tam presentowano piąci Moskwicinow/ ktorzy od miru przyszli/ prosząc o miłosierdzie/ y obiecuiąc chrest cáłowáć/ y żywnosci dodawáć by iedno ich niemordowano y niepalono. BielDiar Aijv-Aiij
- - A Pan Referendarz tego chciał po Zarzuckiem źeby przywiodł Moskwę w obozie/ áby chrest cáłowáli. PasŻoł C
rządzić narody w berle żelaznym
»o Chrystusie: sprawować nad narodami duchową władzę, wyrażającą się w mocy odkupienia win«
patrz: BERŁO, BERŁA
- - Niewiástá urodziłá syná płci męzkiey, ktory miał rządzić wszytkie narody w berle żeláznym. BirkNiedz
bokami robić
»o człowieku: być skrajnie zmęczonym, wyczerpanym; z trudnością łapać oddech na skutek takiego stanu fizycznego«
patrz: ROBIĆ
- - Tem czásem Sułtan czynił/ co człowiecze Y co te ziemskie czynić mogły siły: Więcey nie może/ pot z krwią z niego ciecze/ Bokámi robi / y thnie w oney chwili [sułtan zmęczony walką]. TasKochGoff 249
bokami robić
»o człowieku: żyć w biedzie, niedostatku«
patrz: ROBIĆ
- - Á będzieżli się też godziło nic nie mowiąc, odewsi do wsi włoczyć? bokami robić? nic nie odpowiedziawszy brać? MłodzKaz IV, 170
jakby gołębiowi z gardła wybrał
»o czymś, co daje się łatwo zebrać, zwołać lub co jest w najlepszym gatunku«
patrz: WYBRAĆ
- - 60 000 szabel było iak to mowią iak by ie gołębiowi zgarła wybrał. PasPam 120
nie spisałby czegoś na dziesięciu skórach wołowych
»o czymś nie dającym sie krótko opisać, opowiedzieć«
patrz: WOŁOWY
- - Co ia iuz pamiętam odmięnney co raz mody, w Sukniach, w Czapkach w botach {...] O Boze S. niespisałby tego na dziesiąciu Skorach Wołowych. PasPam 79v
w bawełnę uwiniony
»o czymś powiedzianym nie wprost, aluzyjnie«
patrz: UWINIONY
- - Prawdá w báwełnę uwiniona; przymowi, ále nie kożdy wie na kogo. MłodzKaz IV, 546
gęba jak rzeszoto
»o gadatliwym człowieku«
patrz: GĘBA
- - MOWIĄ też o niepomiarkowanym człeku wszystko wymowi co tylko wie gęba iák rzeszoto nic w sobie nie zatrzyma. DanKolaDyk I, 214
w pień wycięty
»o grupie ludzi, społeczności, ludności itp.: zabity co do jednego, bez pozostawiania kogokolwiek przy życiu«
patrz: WYCIĘTY
- - Sam zaś uwiedziony tym szcżęściem, poszedł ku Multanom, gdzie idąc, gdysię przez Rzekę Felezynę prżeprawiał, napadł go Wodz Rakocego y tak strasznie poraził, że ledwie Tymo szek uciekł, we dwunastuset koni, a insi Kozacy w pień wycięci zostali. HistBun 27v
palce kogo świerzbią
»o kimś, kto rwie się do czegoś, nie może się powstrzymać, żeby tego nie zrobić«
patrz: PALEC
- - Les doigts luy demangent d'e'crire [...] Palce mu świerzbią do pisania. DanKolaDyk I, 478
- - ON DIT proverbialement (d'un homme qui a envie de se battre) [...] MOWIĄ w Francuskim o tym co mu się chce wybić z kim: palce go świerzbią. DanKolaDyk I, 478
Sylen(us) alcybiadesowy
»o kimś mało atrakcyjnym zewnętrznie, ale bardzo wartościowym«
patrz: SYLEN, SYLENUS
- - SIlleny Alcibiádesowe Pisárze Greccy/ zowią te ludźi ktorzy z twarzy nieznáczni będąc/ wielkie cnoty y dáry wewnątrz pokrywáią/ iákich ludźi iest niemało: y pospolićie káżdy dobry/ vczony/ pobożny człowiek táki StarPopr 77-78
- - Krol Antigonus, máiąc ná bieśiedźie Hetmány/ Rotmistrze y Dworzány swoie/ wezwał też był ná tę biesiádę y Euripidesá Poetę/ ktory by kąská Dworskich sztuk nie vmiał/ ále też był Syllenus Alcibiádesow. StarPopr 79-80
chodzić jak łania
»o kobiecie: poruszać się, stąpać z wdziękiem«
patrz: CHODZIĆ
- - A tak się za cnotliwą przed mężem udaje [żona]. Piekneż to wasze sprawy, moje miłe panie, Więc się cnotą paracie, chodzicie jak łanie. WierszForBad 161
chodzić za kogo
»o kobiecie: poślubiać kogo«
patrz: CHODZIĆ
- - Nie chodź zá ládá kogo: á iesli pozwolisz/ Iuż/ towárzyszem łożá/ Wertumná mieć wolisz. OvOtwWPrzem 591
- - Słońcem się Miesiąc świeci, mądrym Mężem Zoná, nie chodzić zá głupiego? iest ná to obroná. PotPocz 70
kogo do afektu przyjąć
,
kogo w afekt przyjąć
»o kobiecie: pozwolić mężczyźnie obcować ze sobą fizycznie, nie będąc jego żoną«
patrz: AFEKT
- - PHYLLIS [...] Demofoonta, Syna Tezeuszowego z woyny Troiańskiey powracaiącego, y do domu, y do affektu przyięła; wziąwszy wprzod od niego słowo, że [...] miał ią poiąć za Zonę. OvChrośRoz 11
- - [Hypsipyle] Jazona [...] pod dach y w afekt swoy przyiąwszy, bliźnięta z nim miała; ktory dał iey słowo, że [...] miał się z nią ożenić. OvChrośRoz 68
pod kim chodzić
»o koniu: nosić na sobie jeźdźca«
patrz: CHODZIĆ
- - Pod nim samy[m] [jeźdźcem] bez Usterku y Szwanku Zadne[go] chodzieł [koń] ozdoby Rycerskie y Senatorskie przez Czasy niemały na sibie piastuiąc. HerbOr 413
pochop wziąć
»o kuli: rykoszetować«
patrz: POCHOP
- - Moskwá była wypádłá dla drew/ z ktoremi się piechotá páná Stárosty Sądeckiego strzeláłá poruczniká z dziáłá záb[i]to tego/ ktorego było ná gárdło osądzono/ y chłopcá páná Márszałkowego/ y dziesiątnika páná Miecznikowego táż kulá pochop wziąwszy z ziemie w rękę vderzyłá/ lecz nieszkodliwie. BielDiar C
w pień wycięty
»o lesie: taki, w którym ścięto wszystkie drzewa, który został całkowicie wyrąbany«
patrz: PIEŃ
- - Stawy i sadzawki do dwora należące puste wszystkie, bór w pień wycięty. InwKal I 395
chodzić na kole
(
sz. zm.) ,
po kole chodzić
,
przy kole chodzić
,
w kole chodzić
(
sz. zm.)
»o ludziach lub zwierzętach: poruszając się za pomocą kończyn wprawiać w ruch koło obrotowe, będące częścią jakiejś maszyny, jakiegoś urządzenia technicznego, np. młyna lub studni«
patrz: CHODZIĆ
- - Koło w ktorym ludzie ábo bydło chodząc co obraca/ ciągnie. Tympanum, Machina tractoria. SzyrDict 113
- - Ták sporządziwszy dwá kołá LTN, y KC, z kręgiem G, y z łáńcuchem wiádrá trzymáiącym na końcách, gdy ludzie ná T po kole LTN chodzić będą między policzkiem kołá y pálcámi; koło LTN obrácáć się będzie. SolArch 113
- - A gdy ludzie poczną chodzić w kole D; iedno wiádro poydzie w studnię po wodę: á drugie z wodą do gory. SolArch 142
- - Ieden człowiek chodzący w kole D, ważyłby funtow 100 sam w sobie. Ten człowiek gdy w kole stanie na S, trzydziestym gradusie że 360: álbo iedney części ze dwunastu cáłego kołá, zrowna funtom 400. SolArch 142
- - NAd poprzedzáiące Młyny, widziałem kilká ná pozor pospieśnieysze: gdyż kámień obrácał się 90. 104. 136. zá iednym obrotem kołá, y bydłá przy nim chodzącego. SolArch 87
- - Po wtore dla tego: że w tákich Młynách koło, przy ktorym Bydło chodzi, bywa wielkie, máiące obwodu łokci 48. 54. álbo 68. SolArch 87
- - Dopieroż koło nie stoiące prosto, ále náchylone do połowice angułu krzyżowego, więcey niż trzecią częścia ciężáru bydłá, po kole chodzącego tracić musi. SolArch 94
- - NAUKA XVIII. O Młynách w ktorych Woły ná kole chodzą. SolArch 94
- - Pewienem też, że Trybowy Młyn tákowy bydź nie może w máłym mieyscu; gdyżby ciężar Wołow dwoch chodzących ná kole, nie zdołał przemoc namniey czterey rázy większego oporu, iáki spráwuie obrocenie Cewek z kámieniem mieląncym. SolArch 94
o włos
»o mało co, niemal«
patrz: WŁOS
- - Sąm Polanowski owłos nie zginął. PasPam 101v
o włosek
»o mało co, niemal«
patrz: WŁOSEK
- - O włosek nierozsiekano a On klęczał przysięgał że nie mowił. PasPam 244v
o kąsek
»o mały włos, omal«
patrz: KĄSEK
- - Ia zagoniłem się za iednym [Moskalem] y Sam tez Okąsek Niestałem się Obłowem. PasPam 104
w górę pójść
»o pieniądzach, kruszcach: zwiększyć, podnieść swoją wartość«
patrz: PÓJŚĆ
- - Wszystka Moneta Srebrna y złoto unas wPolszcze w Gorę poszło. PasPam 187
zasuszyć piórka
»o pisklętach: urosnąć, dojrzeć«
patrz: ZASUSZYĆ
- - O Ięstrzębiałas Sowko nazbyt wysoko latasz za suszywszy te bystre piorka na chlebie Rzpty. PasPam 192v
na pozew stanąć
,
za pozwem stanąć
»o pozwanym: stawić się na rozprawie sądowej«
patrz: STANĄĆ
- - [Czarownica] ná pozwy urzędu duchownego niechcąc stánąć/ byłá w obronie Grábie onego/ tákże poimána bydź nie mogłá/ który nákoniec potáiemnie z Kolná wysłáć ią musiał/ y tym sposobem rąk Inquisitorskich vszłá/ ále postrzału klątwy bynamniey […]. SpInZąbMłot 352
- - Ruby niski, okrągley twarzy, odsądzonogo beło cci 29 January A. 1633 z Kapturowych sądow, od Paniey Wiktorowey o zabicie męza iey w Crac. za pozwem nie ufaiąc nie stanął a zInq[ui]sitiey rozboycą pokazał się byc y tak cci p[er]petue odsadzon. TrepNekLib 89
- - na pozew stanąć. auf die Citation erscheinen. comparoître à l’ajournement. T III 1597
język w płat dawać
»o prawniku: być sprzedajnym, nieuczciwym«
patrz: JĘZYK
- - Prokurátor podły/ nié dobrey sławy/ szczékácz aliqui dicunt, quod non probo. Rabula: proclamator: malus, vix tolerabilis orator. Causidicus [...] Rabula de foro. Latrator. Altercator [...] Vitilitigator [...] Consarcinator causarum [...] Concinnator litium vel causarum [...] Togatus vulturius [...] Co iężyk [!] w-płát dáie [...] Vocem in quaestum contulit. Item, Vocem venalem habuit [...] Praeuaricator [...] Prokurátor zdrayca [...]. Kn 823
myśl.
w skopec chodzić
»o psie myśliwskim: poruszać się pod trop, w stronę przeciwną tej, w którą poszedł zwierz«
patrz: CHODZIĆ
- - Bo takie pies nie zawżdy w skopec chodzi, ale idzie czasem i dobrze. OstrorMyślTur 38
do berła chodzić
»o ptaku łowczym: być umieszczonym na berle myśliwskim«
patrz: CHODZIĆ
- - Miwałęm bardzo dobre Sokoły Iastrzęby Drzęmliki, kobusy, kruki co do Berła chodziły y kuropatwy pod nimi olegały. PasPam 256
potomstwo wodzić
»o samicy ptaków: opiekować się małymi do chwili urośnięcia«
patrz: WODZIĆ
- - Straszowski [...] widział kuropatwy tam wylęzone y Stadami swoie potomstwo wodzące. PasPam 254
w alternatę iść
»o sejmie: odbywać się na zmianę w Koronie i na Litwie«
patrz: ALTERNATA
- - Ieżeliby na ktorym Seymie nie przyszło do obrania Marszałka, tedy taki Seym w Alternatę iść nie ma. KonSRoz 34
/(Kogo)/ chwytać za boki
(
sz. zm.)
»o strachu: opanowywać«
patrz: CHWYTAĆ, CHWYTAĆ, CHYTAĆ
- - Nákoniec wszyscy vciekli wzawody/ A strách ie gonił/ y chwytał zá boki. TasKochGoff 336
- - Gdzieź z Dyámentu sen mię ukowány Uiął ták/ żebym przespała tę trwogę/ Prożno zá boki chwyta strách w przemiány/ Oczuli zmrużyć y powlec co mogę/ Iuż ták dokończę. TwarSDaf 81
jako raka z kobieli wypuścić
»o stracie, którą łatwo można sobie powetować«
patrz: RAK
- - Tak to było unas konia Stracic iako raka z kobieli wy puścic, bo wiedział że przy szczerym potkaniu z Nieprzyiacielem może mu Pan Bóg dać inszego. PasPam 114
swoją mocą
»o swojej sile, bez czyjejś pomocy«
patrz: MOC
- - Takiemu kalece ktory na łoszku swoią mocą przewrocić niemoze a miło mu słuchać kiedy prawią o krolowaniu. PasPam 188
w chłopy iść
»o szlachcie: zamieniać się w chłopów, degradować się społecznie«
patrz: CHŁOP
- - Bolesna y nieznosná człowiekowi/ gdy słuszne do iákich dobr práwo máiąc/ niemylney Krolewskiey obietnicy pewnym będąc/ y iuż iuż práwie máiętność w niechybną possessyią biorąc/ że się tam dlá iednego z márną iáką przekupką o wiązkę siáná zátargowáwszy omieszkániá/ gdy do sprawy przywołano zpoźnił/ nie stánął/ wyzuty w káleki y chłopy iść musi. BujnDroga 157-158
w chłopy się obracać
»o szlachcie: zamieniać się w chłopów, degradować się społecznie«
patrz: CHŁOP
- - Chłopi w Szláchtę, Szláchtá záś w chłopy się obráca. PotPocz 17
pójść w chłopy
»o szlachcie: zamienić się w chłopów, zdegradować się społecznie«
patrz: CHŁOP
- - Dziś Xiążętá ná Kniázie, á ci w Szláchtę prostą Puydą, y podobno iuż piorá nie odrostą, Ieśli nád námi gurę wezmą Perekopy, Iáko w Kniázie Xiażętá Szláchtá poydzie w chłopy. PotPocz 24
banitować kogo z świata
»o śmierci, Parkach: przerwać czyjeś życie«
patrz: BANITOWAĆ, BANITOWAĆ, BANNITOWAĆ
- - Nie postrzegłáś tego ślepa śmierci, że to byłá Krolowa Polska: tylko to postrzegłáś, że byłá Naiásnieysza [...] Pośrzod południá z świátáś ią bánitowáłá. WojszOr 16
z motykami berła porównywać
»o śmierci: traktować wszystkich jednakowo, nie mieć względu na godności, pochodzenie«
patrz: PORÓWNYWAĆ, PORÓWNAWAĆ, PORÓWNIEWAĆ, PORÓWNOWAĆ
- - Śmierć [...] z rydlámi y motykámi Krolewskie Berłá porownywa. KalCuda 188
berła z motykami równać
»o śmierci: traktować wszystkich jednakowo, nie mieć względu na godności, pochodzenie«
patrz: RÓWNAĆ
zmyć się krwią
»o uszczerbku na honorze: zostać usuniętym w wyniku zabicia winowajcy«
patrz: ZMYĆ SIĘ
- - Tę broń, ktorey dotrzymać nie mogłem y rázem Oddaięć w lepsze ręce pomstę swą z żelazem. Idź! y niedáy po Swiecie krzywdzie moiey chodzić! Tylko krwią, ten się może raz zmyć y nádgrodzić; Umrzey, álbo go zabii! CorMorszACyd 119
chodzić w ciągnieniu
(
sz. zm.)
»o wojsku: dokonywać przemarszów«
patrz: CHODZIĆ
- - Znaczy mieysce kazdemu kędy kto ma chodzic Lub w ciągnieniu, lub przyidzie obozy zawodzic. PotWoj 41
- - Áby powoli przywykały Kompanie, trzemá podziáłámi, álbo częściámi, w ciągnieniu chodzić będzie powinna Chorągiew. FredKon 3
mieć rozerwaną potęgę
»o wojsku nie skupionym w jednym miejscu«
patrz: POTĘGA
- - Iakom iuz namięnił rozerwaną mieli Szwedzi potęgę po roznych Sząncach nad lądami. PasPam 76v
pojedynczo chodzić
»o zdarzeniach, zjawiskach: występować oddzielnie, bez związku z innymi zdarzeniami lub zjawiskami«
patrz: POJEDYNCZO
- - Ta choroba [rozpalenie głowy] rzadko kiedy poiedynczo chodzi, Bardziey przymiotem innych. BeimJelMed 115
po jednemu chodzić
»o zdarzeniach, zjawiskach: występować oddzielnie, bez związku z innymi zdarzeniami lub zjawiskami«
patrz: JEDEN
- - W innych stanách kłopot po iednemu chodzi, ále w małżeństwie pásmem [...] nie poiedynkiem, ále hurmem, kupą. MłodzKaz III, 36
źle uczynić
»o zwierzęciu: zaspokoić potrzebę fizjologiczną«
patrz: UCZYNIĆ
- - Była tak ochędozna [wydra] że nie tylko w poscieli zle nie uczyniła ale pod łoszkięm nić. PasPam 252
bokami robić
»o zwierzętach: poruszać gwałtownie bokami wskutek głębokiego oddychania, spowodowanego zmęczeniem«
patrz: ROBIĆ
- - Koniowi na Rupie albo [kiedy] bokami robi Gorczyce utrzec. GrodzMisc 188a
w cyrkule chodzić
»o zwierzętach: poruszając się za pomocą kończyn wprawiać w ruch koło obrotowe, będące częścią młyna«
patrz: CYRKUŁ
- - Náprzykład: Ieżeli cyrkułu koniá bliszszego w ktorym chodzi, dyámeter iest łokci 12: á koń stąpa po trzy ćwierci iednym krokiem, musi uczynić krokow 51. SolArch 83
między czym chodzić
»o zwierzętach: wspólnie przebywać ze sobą«
patrz: CHODZIĆ
- - Taką [paszę] jaka tym [źrebcom] przynależy, zjadłoby im stado, więc między stadem chodząc, co zaś by matki posysało i spuszczając się na mléko i smakując sobie coraz cycek. OstrorChowChom 83
- - Idzie kilkoro chartów pięknych wyżłów kilka, a tu liszka między nimi, kuna, jaźwiec, wydra [...] zwierz wszelaki między psy chodzi. Czego szuka? Czemu tych nie szczuje, co za nim chodzą? PasPam 340
mieć z kimś komitywę
»obcować z kimś, przyjaźnić się«
patrz: KOMITYWA
- - Z tym psem tylko swoię miała komitywę, ze to był Izdebny wdrodze bywał znią wespoł. PasPam 252v
/Komu/ boków kijmi wybadać
»obić kogo«
patrz: BOK
- - Są PP. Badowscy Sliachta zacna w Rawski ziemi ktorzy douiedzielisie o tych dwu, opisanych, obiecali im [chłopom, którzy, przybrawszy nazwisko Badowski, udawali szlachciców] bokow kiymi wybadac. TrepNekLib 20
komu boków zmacać
»obić kogo«
patrz: BOK
- - Gdy się przyzwyczai, wlecze co nádybie [niewiasta do szynku] Choć iey mąż bokow zmáca, gdy ią przy czym zdybie. CompMed 399-400
dać parol
»obiecać, przyrzec«
patrz: DAĆ
- - Wrociłęm się Samo trzec na zad do Pana Tyskiewicza. Bom mu był dał Parol. PasPam 153
spuszczać cenę
»obniżać wymierną wartość«
patrz: SPUSZCZAĆ
- - Spuszczam cenę/ v. Cenę spuścić. Kn 1055
cenę spuścić
»obniżyć wymierną wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Spuszczam cenę/ v. Cenę spuścić. Kn 1055
cenę zniżyć
»obniżyć wymierną wartość«
patrz: ZNIŻYĆ
- - Cudze kráie umieią w to, dla pożytku Rzeczypospolitey, potrafiać, iż podczas podnoszą ceny w monecie, podczas zniżą. PetrSEk 20
ceny upuścić
»obniżyć wymierną wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Pana W-dzica Rawskiego miec tam WMMPan bendziesz wLu[bli]nie na pirszą sessią. Ztym componas o Czerniew ktorego [ro]zumiałbym ceny raczey vpuscic, nisz nadebrac na przeda[nym] Hamrze. OpalKListy 58
ustąpić ceny
»obniżyć wymierną wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - To napisawszy przydam co [mię] wielce solatur ze WMMP. wrozisz albo sobie obiecuiesz faci[lem] w przedaniu tych Łubnic. P. Podskarbiego, y ze znacznie vst[tą]pi podaney onych ceny. OpalKListy 58
na tron [wynieść]
,
na tronie posadzić
,
osadzić na tronie
»obrać królem«
patrz: TRON
- - Choc bys y tey Swoiey dokazał imprezy co intendis [zamierzasz] Zebys tego Francuskiego kondysa na Tron krolestwa Polskiego [wyniósł] I ten kondysek nie wypryciał byc iuz większey nad tę w Polszcze godnosci. PasPam 196
- - Nieczyn Miłosciwy krolu tey konfuzyiey y nam y Sobie Naszey y Swoiey własney Oyczyznie ktora cię wychowała y na tym osadziła Tronie. PasPam 227
- - Slepe oczko [arcybiskup Prażmowski] nie przestaje swoich fakcey chcąc drugiego krola z Tronu na ktorym go Sąm P Bog posadził de turbare [strącić]. PasPam 235
pójść do biesa
»obrócić na marne, zmarnować (się); stracić«
patrz: PÓJŚĆ
- - Z dobr KRolewskich nazbierasz ktores złotem zkupieł I to poydzie do biesa bo wiem nie dla tego Dobra Rzeczyp[ospoli]tey daią aby były Na targu raczey zeby Cnocie szły w nagrodę. OpalKSat 20
do biesa porzucić
»obrócić na marne, zmarnować (się); stracić«
patrz: PORZUCIĆ
- - Do takich spraw trzeba jednego wora pieniędzy, a dwóch pilności. [...] Ja, jeśli się dłużej powlecze, cale do biesa wszystko porzucę, bo mi to już cale zmierzło. SobJListy 119
wyjść komu bokiem
»obrócić się na złe, zaszkodzić komu«
patrz: WYJŚĆ
- - Tak smaczna ze się naieść iey niemoglismy ale wyszła nam ta kapusta bokiem. MasDiar 108v
pokazać sprawiedliwość nad kimś
»ocenić, osądzić kogoś tak, jak na to zasłużył, słusznie«
patrz: POKAZAĆ
- - Panie Boze Sprawiedliwy [...] pokasz Sprawiedliwość twoię nad krolem Ianęm Kazimierzem zeby Pioruny na Niego z iasnego Nieba trzaskały [...] ze by go zięmia zywo pozarła, ze by go pierwsza kula nieminęła ze by wszystko owe ktore dopusciłes na Faraona iego dotknęły Plagi. PasPam 198v-199
przyjść do baczenia
(
sz. zm.)
»ochłonąć, opanować szok«
patrz: PRZYJŚĆ, PRZYŚĆ
- - [Fryderyk] wszakże do pierwszego Prędko przyszedszy baczenia lepszego, Jak ze snu westchnął, a nie mogąc gadać od żalu począł często ręce składać I łzy hojnemi puścił źrzenicami Coraz na brata wzglądając oczami. BorzNaw 100
omyć się chrztem
»ochrzcić się, przyjąć wiarę chrześcijańską«
patrz: OMYĆ SIĘ
- - [Klorynda] przed śmierćią prży ostátniem tchnieniu/ Náwroćiłá się/ y Krztem się omyłá [...]. TasKochGoff 299
porwać się ze snu
(
sz. zm.)
»ocknąć się nagle«
patrz: PORWAĆ SIĘ
- - Trzeba się nąm koniecznie ze Snu porwać odstąpiwszy tez pro tempore [na razie, chwilowo] wczasow domowych. PasPam 231v
- - Porwawszy się ze Snu iak dopadł konia tak tez zaraz y w rzekę prosto skoczył. PasPam 90
umywać /kogoś/ łzami
»oczyszczać kogoś z win własnym cierpieniem«
patrz: ŁZA
- - Ná bánkiet Chrystosow i dac mamy się łzami vmywáć tuwalnią pokuty v ćierać, y czołem w źiemię biiąc, pokornie gospodarzá niebá y ziemie witáć StarKaz 64
z tej opiniej wyprowadzić
»oczyścić z podejrzeń«
patrz: WYPROWADZIĆ
- - Niech omnie rozumieią iako chcą puko mię ztey opiniey sama iawna nie wyprowadzi rzeczywistość. PasPam 145v
z starożytności swojej
»od najdawniejszych czasów swego istnienia«
patrz: STAROŻYTNOŚĆ
- - Nam dostały się do zabawy Narody Te ktore [...] z Starozytnosci swoiey zawsze były woięnne y Niezwycięzone. PasPam 278v
(Za) jednym zamachem
»od razu, błyskawicznie«
patrz: JEDEN
- - Obiecował sobie iednym za machęm zwoiować nas ufaiąc swego Woyska wielkosci. PasPam 106
- - Zaraz za iednym zamachęm y fortece wzięto. PasPam 265v
nic się nie bawiąc
,
nie bawiąc się
»od razu, natychmiast, nie czekając«
patrz: BAWIĆ SIĘ
- - Nie bawiąc się tedy Hrabia / iechał do domu. SpInZąbMłot 35
- - Nic się nie bawiąc ruszył się [wojewodzic wileński] z Maiętnosci swych Litewskich w Kray Ruski. PiasRel 15
- - Doszedł go [wodza floty tureckiej] Emir od Porty áby záraz z Galerámi do Konstántynopolá się wrocił / iákoż / nic się nie báwiąc / vczynił. MerkPol 54
- - Nie bawiąc się wszyscyśmy posnęli, A sen na oczy barzo smaczny wzięli. BorzNaw 102
nic nie bawiąc
(
sz. zm.) ,
nie bawiąc
»od razu, natychmiast, nie czekając, nie tracąc czasu, nie zwlekając«
patrz: BAWIĆ
- - Nie bawiąc zatym bo tesz y papiru nie stawa, zostawam WMP. Bratem ysługą Kr. Opalenski. OpalKListy 513
- - Nas cztyry Miliony Miały doysc ySzesckroc stotysięcy darowizny odKrola Ie[g]oMsci kture niebawiąc doszły. PoczOdlPam 49
- - Nic tedy nie bawiąc, z hukiem wielkim muzyk, począł z pola nazad schodzić; za którym ruszyłem znowu wojsko i działa. SobJListy 472
- - Odebrałem List od ImX Limonta cum denuntiatione iż Xże ImC kanclerz niebawiąc mastanąć w Grodnie. SapADiar 28
- - ImP[a]n Ukolski [...] ZiadszyObiad [...] pozegnał nic niebawiąc. SapADiar 87
uskoczyć się z przycięcia
»odchylić się, odskoczyć, aby uniknąć ciosu«
patrz: USKOCZYĆ, USKOCZYĆ SIĘ
- - Iak się stał tumult [...] zamięszawszy się u skoczył się z przycięcia ieden Litwin między konie. PasPam 180v-181
uwięzić w rękach
»oddać na przechowanie«
patrz: UWIĘZIĆ
- - Luboc to [majątek] tam uwięzili w rękach Rodzonego dziecinnego Stryia [...] Alec ia o ciebie się nie frasuię będziesz umiał sobie znim postąpić. PasPam 222
przykroić ferezją na /kogoś/
»oddać złą przysługę komuś; skrzywdzić kogoś«
patrz: NA
- - Będę umiał upomniec się kozdemu kto taką na mnie y Całego Wosobie moiey woyska przykroił Ferezyią. PasPam 134v
gardło dać
»oddać życie«
patrz: GARDŁO, GARDŁO, GARŁO
- - Powiádasz/ żebyś wolał gárdło dáć/ niż brody ábo wąsá zbyć. Czemu proszę? StarPopr 37
- - A będą wam te miástá dla ucieczki/ przed powinowátym zábitego/ áby nie dał gárdłá ten co zábił/ pokiby nie stánął przed zgromádzeniem ná sąd. BG Lb 35:12
- - Piotr S. dla Owieczek Chrystusowych Siła biczow ucierpiał [...] Garło dla nich dał y rozlał krew. PasPam 196
alienować kogoś od boku czyjegoś
(
sz. zm.)
»oddalić, odprawić kogoś«
patrz: ALIENOWAĆ
- - Odebrałem List [...] przez Kozłowskiego muzykanta mego przeszłego ktorego mnie odsyła ponieważ nieodpowiednie Odjechał alienowawszy od Boku swego. SapADiar 6
ryby przez sen łowić
»oddawać bezwiednie mocz podczas snu«
patrz: ŁOWIĆ
- - ryby przez sen łowić; w łożku ryby w nocy łowić ins Bett pissen. pisser au lit. T III 1948
w łóżku ryby w nocy łowić
»oddawać bezwiednie mocz podczas snu«
patrz: NOC
- - ryby przez sen łowić; w łożku ryby w nocy łowić ins Bett pissen. pisser au lit. T III 1948
honory dawać
»oddawać cześć«
patrz: HONOR, CHONOR, HONOR
- - Tam tym iako Bogom chonory dawano Temu na progu Szyię ucinano. PasPam 110
iść (chodzić) za Baalem (Baalami, Baalim)
»oddawać cześć Baalowi«
patrz: BAAL
- - Jákoż [ty, Izrael] mowisz: Nie jestem zplugáwiona / zá Báálámi nie chodziłám? BG Jr 2, 23
- - A gdy umárł Gedeon/ odwrocili się Synowie Izráelscy/ y zcudzołożyli się/ idąc zá Báálem/ y postáwili sobie Báálberit za Bogá. BG Jk Sdz 8, 33
- - Iako [ty, Izrael] mówisz: Nie splugáwiłám się, zá Báálim nie chodziłám? BW Jr 2, 23
kadzidło komuś palić
»oddawać komuś cześć«
patrz: PALIĆ
- - Dawno kadzidła Bogu a Nieludziom Palą. PasPam 274v
wydawać za /kogoś/ (o kobiecie)
»oddawać, przeznaczać za żonę, łączyć z kimś w małżeństwo«
patrz: WYDAWAĆ
- - Woiewoda [...] wydawał drugą [córkę] za Guzibowskiego Staroscica Warszawskiego. PasPam 220
- - Wydawał P. Iąn Potrykowski Pasierbicę swoię za Pana Macieia Potrykowskiego. PasPam 220
po czym chodzić
»oddawać się czemuś, zajmować się czymś; żyć z czegoś«
patrz: CHODZIĆ
- - Bernatowicz [...] wSendomirskim Krayupo Słuzbach chodzieł y A[nn]o 1630 za Sliachcica udaiącsię. TrepNekLib 27
- - Maciey Wakuła po Smierci Hetmana swego samo trzec po zboystwie chodził z nieiakimi Michałęm Szmołką z Wegier Pa chołkiem Wielkim, y Pawłem Kupczakiem. KomonDziej 205
chodzić za czym
»oddawać się czemuś, zajmować się czymś; żyć z czegoś«
patrz: CHODZIĆ
- - Biádá tym/ Ktorzy ráno wstawájąc chodzą zá pijáństwem/ y ná nim do wieczorá trwáją. GdacKon 12
- - Tam [w Wilanowie] bydło pasł [Maciej], póki mógł, a potem chodził za jałmużną jako dziad. MatDiar I, 549
chodzić na co
»oddawać się czemuś, zajmować się czymś; żyć z czegoś«
patrz: CHODZIĆ
- - Owczars Iakuba Koczona hodzyl na kradziers, to iest luckie owcze. KsŻyw 84
szklenice gryźć
»oddawać się pijaństwu«
patrz: SZKLENICA, SZKLENICA, ŚKLENICA
- - Wieprz z rospusty kámienie zrze/ dla tegoż iego mięso/ tenże cierpiącym pomocne; Człowiek rospiły sklenice gryzie. HercBan 33
- - [...] to się oni wolą wpráwowáć w zbytki, w pijátyki, kosterstwá, we wszeteczeństwá, jáko to, kufle dobrze wytrząsáć, szklenice zá zdrowie gryść, záloty stroić, táńcámi niezbednymi się báwić, kárty, wárcáby y kostki gráć, Sodomiją się mázáć. GdacPan 144-145
chodzenie z wodą
»oddawanie moczu«
patrz: CHODZENIE, CHODZENIE, CHODZIENIE
- - Dziewiąty y ostátni przypadek podczás przypada/ ostrość vryny/ którą rzezánie w pendencie y częste chodzenie z wodą pobudza. ale y ten przypadek rzádki iest przy kąpániu w tey wodzie: częściey więc się przytrafia tym ktorzy onę piią. SykstCiepl 168
gębę rozdziewić
»odezwać się, zabrać głos«
patrz: ROZDZIWIĆ, ROZDZIEWIĆ, ROZDZIWIĆ
- - Co przedtym iakom namienił na Woysko przechodzące hukali wołali grozili kniaziem Dunkoronskiem [Dołgorukim] grozili kaydanami y Stolicą wten czas ani gęby nikt Rozdziwił. PasPam 109
- - Gęby nie smiał nikt rozdziewić o krzywdy uczynione. PasPam 214v
- - Gęby między ludzmi nierozdziewił tylko siedział iako lelek. PasPam 283v
alienować się od boku czyjego
»odjechać od kogo, opuścić, zostawić kogo«
patrz: ALIENOWAĆ SIĘ
- - Pisałasię rozna Expedycya przez Pana Gerlacha douilna kturysię alienował od Boku mego. SapADiar 77
krwią obmyty
,
we krwi obmyty
»odkupiony z winy przez śmierć«
patrz: OBMYTY
- - Jakoż upartszy i dumnieyszy nad inne czasy Kortez oznaymił, iż na próżno ułudzić go starano się darami, któremi pogardzał; iż złoto nie mogłoby zatrzeć tey plamy, którąby zadawała obelga; i że wstręt, ktory odniosł, we krwi mógł być chyba obmytym. MarmKłokInk 73
- - Pełna iest Historya oryentalna, że Sultanowie wypuszczali Wezyrów, aby roziuszywszy, często nawet przez własnych Panów krwią Ministra zdawał się widzieć obmyte czyny, w myśli Prawa zle czynić niemogącego Despoty, nie przeto iednak Następca był lepszy bo zawsze grzeszyć miał sposobność, a ufność w bezkarności przy szczęśliwym dopięciu ułożonego celu zawsze przewodniczy [...]. CzacTKonst 70
poszóstny aspekt
»odległość kątowa między dwiema planetami wynosząca 60 stopni«
patrz: ASPEKT
- - To złączenie Sáturná z Marsem przypádnie w Domu Osmym Smie[.]ći wstop. 10. m. 55. w znáku zodyacznego Niedzwiadká, z Domu Siodmego Jowisz zostáiący w znáku Pánny wstop. 5. m. 35. ná złączonych Planetow poszesnym zá pátruię się aspektem Z Domu Iedenastego Merkuryusz zostaiący w Znáku koźiorozcá wstop. 6. m. 11. tákże zapatruie się ná to złączenie poszosnym Aspektem; Słońce Wenus y Xiężyc w znaku Strzelca będący przystępuią zsobą do Złączenia. KostProgn 9 nlb
poczwórny aspekt
»odległość kątowa między dwiema planetami wynosząca 90 stopni«
patrz: ASPEKT
- - MArs lubo praedominium ma w kwartale źimowym z Słońcem y iest authorem wszystkich ogniow y pożarow, máiący poczworny aspekt Merkuryuszá, iednák zostáiąc in trigono Aqueo frigido et humido Wielkiemi y czestemi ogniámi niegroźi. KostProgn 11 nlb
denegować ucha
»odmówić wysłuchania«
patrz: DENEGOWAĆ
- - Iest [...] wiadoma wrodzona WKMSCi P. M. Miłego łaskawość ktorą uznawamy że Panskiego Swego w kozdych potrzebach nie raczysz WKMSC denegować ucha. PasPam 146
stanęła wiktoryja
(
sz. zm.)
»odniesiono zwycięstwo«
patrz: WIKTORIA
- - Viktoryia Stanęła na Imię krola Poboznego Michała. PasPam 246v
krew toczyć
»odnosić rany, oddawać życie, ponosić śmierć«
patrz: KREW
- - I na tego [niedźwiedzia] przymioty kto się zapatruie Pewnie Szykow zdaleka nigdy nielustruie [...] krew toczy y Marsem się bawi. PasPam 270
dawać odpór
»odpierać kogoś«
patrz: DAWAĆ
- - Niech ostre Nieprzyiacielowi daią odpor kopiie. PasPam 205
bogu oddawać rachunek
»odpowiadać przed Bogiem za swe uczynki«
patrz: RACHUNEK
- - Szelągi Wołoskie wprowadzono do Polski [...] za ktorą niecnotę niegodni się ci Inwentowie Tytułować Imięniem Narodu Polskiego y znaczny Bogu muszą oddawać Rachunek. PasPam 187
jak z bicza odpowiadzieć
»odpowiadzieć natychmiast, bez zastanowienia«
patrz: ODPOWIEDZIEĆ
- - Ale młodego tego Teologá chciał zágádnąć stáry, i pyta go: co sięnigdy nie zprzykrzy? odpowie iák z-bicza! spáć: sny zmorzą i ufatyguią człowieká, spánie nigdy! nie zágádnionemu młodemu Teologowi odpowie stáry: wiosná, choć záwsze w zieloney bárwie do nas przyidzie, nigdy się nam nie zprzykrzy. MłodzKaz I, 289
bibl.
myć /komuś/ nogi
(
sz. zm.)
»odpuszczać grzechy«
patrz: NOGA
- - Z Ianowym Orłem niech będzie na Niebie/ Sám w Niebo wleci y zaniesie Ciebie/ Gdy nogi myjesz Sługom Bożym/ swoie Nogi oczyszczasz w Niebieskie pokoie. BaranLut 342
ustąpić czegoś targiem
»odstąpić coś za jakąś cenę ułożywszy się o zapłatę«
patrz: TARG
- - Zastałem owych katanow Nuz zemną w Traktat że bym tego ustąpił targiem. Tedy daiemi Zyrosławski 100 bitych Talerow. Pozwoliłęm. PasPam 160
ustąpić targiem
»odstąpić coś za ustaloną zapłatę«
patrz: TARG
- - Tam zastałęm owych Katanow Nuz zemną w Traktat że bym tego ustąpił targiem. Tedy daiemi Zyrosławski 100 bitych Talerow. Pozwoliłęm. PasPam 160
być w błędzie
»odstąpić od wiary, głosić herezje«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Polutrzylichmy się wszyscy w tej mierze, Nieznać nas [...] Wszyscychmy w błędzie. GrochWiersze 278
w błędzie chodzić
»odstąpić od wiary, prześladowac wyznawców wiary«
patrz: W
- - Krol wzruszony Większą cholerą, bárziey Zakon prześládowáć Począł, á báłwochwálcow w znácznieyszey czci chowáć [...] Gdy záś Krol w tákim błędzie, y vporze chodzi, Syn mu się komplexyey ozdobney vrodzi. DamKuligKról 13
w błąd zachodzić
»odstępować od wiary, kwestionować jej zasady«
patrz: BŁĄD
- - Wiárá nie może stać z powątpiwániem dobrowolnym o iey ártykułách: á ktorzy się nie chcą dáć náuczyć, wątpliwemi w wierze bywáią. Wtorzy záś, im bárziey o wierze myślą, tym bárziey w błędy záchodzą. TylkStrom 32
za płot kogoś wyrzucić
»odsunąć, odtrącić kogoś jako niepotrzebnego«
patrz: PŁOT
- - Rzecze krol [...] nie zapłot tego wyrzuci kto dla krola y Oyczyzny co dobrego wyswiadczy. PasPam 150v
z niezamarszczoną źrenicą
»odważnie«
patrz: ŹRENICA, ŹRZENICA, ŹRENICA
- - Przyimowały się z Niezamarszczoną z łaski Bozey zrzenicą Nieprzyiacielskie Tela [pociski]. PasPam 147
pójść w odwłokę
»odwlec się«
patrz: ODWŁOKA
- - Owa impreza poszła wodwłokę. PasPam 221v
udać się do aklamacji
»odwołać się do głoszonej opinii«
patrz: AKLAMACJA
- - Udali się [stronnicy Marcina Silnickiego] do akklamacyi, poczciwem ludziom zacnym i domów starożytnych zadawając nieosiadłość. AktaKrak I 239
grzbietem się zakładać
»odwracać się tyłem; uciekać«
patrz: GRZBIET
- - Na tego [niedźwiedzia] przymioty kto się zapatruie [...] Grzbietem się nie zakłada y nigdy nie nosi Zadniego Blachu ostro o ordynans prosi; In Pugna Stataria [w zwartym boju] odważnym się zStanie w Plecy (zato szlubuię) rany Nie dosta[nie]. PasPam 270
skoczyć od radości
»ogromnie się ucieszyć, podskoczyć z uciechy«
patrz: RADOŚĆ
- - Dopiero ia do Nich przemowił [...] O kiedy to Niemcy skoczą od radosci. PasPam 63v
przen.
niewdzięcznością nakarmić
»okazać komu niewdzięczność«
patrz: NAKARMIĆ
- - Tu chodzi o kontempt y Mego krola y Waszego Cara Iezeli by nas tu niewdzięcznoscią nakarmiono. PasPam 166v
wywrzec na kogoś furyją
»okazać komuś gniew, wyładować na kimś gniew«
patrz: FURIA
- - Ta wszystka na Niego wywarta Furyia o nic inszego nie była tylko zeby ... nie Impedyował Elekcyiey Kondeusza. PasPam 197v
skrzywić nos
»okazać niezadowolenie, dezaprobatę«
patrz: SKRZYWIĆ
- - Krol na to skrzywiwszy nos uśmiechnął się trochę. PasPam 286
skrzywić nos
»okazać niezadowolenie, dezaprobatę«
patrz: NOS
- - Krol na to skrzywiwszy nos uśmiechnął się trochę. PasPam 286
uczynić honor
»okazać uszanowanie«
patrz: HONOR, CHONOR, HONOR
- - Naypierweiesmy uczynili honor Samey Iey MSCi Paniey Kasztelannowey bo blisko mięszkała. PasPam 81
chodzić doskonale za kimś
»okazywać komuś pełne posłuszeństwo«
patrz: DOSKONALE
- - Y uczynił Sálomon co się nie podobało PANU/ áni chodził doskonále zá Pánem/ jáko Dawid Ociec jego. BG 1Krl XI, 6
grać /komuś/ na gębie
»okazywać lekceważenie komuś«
patrz: GĘBA
- - grać komu na gębie, na nosie. einem auf der Nase spielen. injurer qu à son nez. T III 414
gołe oko
»oko bez przyrządów optycznych«
patrz: GOŁY
- - [Szkła powiększajace] naydrobnieysze atomiki, gołemu niewidome oku, odkrywaią. BystrzInfRóżn Y3v
jezus, Maryja
»okrzyk bojowy«
patrz: MARIA
- - Wychodząc tedy z Fossy kazałęm ia swoim wołac Iezus Maryia. PasPam 59
niech żyje
»okrzyk wznoszony na czyjąś cześć«
patrz: NIECH
- - Niech żyie moiá Páni w Krolewskiey osobie/ Bogini Panstw Pułnocnych/ ku Polskiey ozdobie. JurkLut B2
- - Na tryumf zaltanow zabrzmią mu w koncerze W paize mosiądzowe [...] Wszyscy pienia zakrzykną Krol polski niech zyie. DrobOpow 54
maligna /(kogoś)/ wzięła
»opanowała kogoś gorączka«
patrz: MALIGNA
- - Przypadła mi ta chorobka z przepicia [...] zapadłem tedy tak periculose [niebezpiecznie] zem zaraz y ludzi nieznał g[dyż] y maligna [mię] wzięła Co tam zęmną robili Medycy niewięm. PasPam 279v
powiedać na /kogoś/
»opowiadać o kimś, wygadywać na kogoś«
patrz: POWIADAĆ, POWIEDAĆ, POWIADAĆ
- - Sladkowski na tamtę powiedał że Matkę Miała swowolną występnicę. PasPam 219v
podeprzeć boki
»oprzeć ręce na bokach w sposób znamionujący pańską postawę, władczość, pewność siebie«
patrz: BOK
- - A w niebo pluje, a podeprze boki, Wszędy mu ciasno, choć że świat szeroki. Rad by częstował, rad by dał, a nie ma, Przecie o sobie wiele pan brat trzyma. NiebAnBad 258
dać się baczeniu
»oprzytomnieć«
patrz: BACZENIE
- - Potym, dawszy się baczeniu, podnieśliśmy go [trupa Modrzewskiego] na konia wierzchowego. ChrośRel 137
dojść (jakiejś) ceny
(
sz. zm.)
»osiągnąć jakąś wartość«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Ten rytm [...] Bądź gdzie w kącie poleży, bądź do prasy pójdzie, Bo niewiem jakiej ceny, ile polski, dojdzie. GrochWiersze 277
- - Gdziezby Muze Sármáckie doszły takiey Ceny? Zeby mogły ukoić gładkimi Kámeny/ Sercá zapámiętáłe Mieszkańcow pod ziemnych. TwarSLeg 1
pilnować tyłu
»osłaniać za plecami, strzec odwrotu«
patrz: TYŁ, TYŁ, TEŁ
- - Moy wyrostek pilnował mi tyłu dwoch zas Czeladzi tuz polemnie. PasPam 181
szafarz krwie czyjejś
»osoba mająca prawo rozporządzania czyimś życiem (czyjąś krwią)«
patrz: KREW
- - WMM Pana iest vokacyia roskazać mnie iest wypełnić kozde WMM Pana iako szafarza krwie moiey roskazanie. PasPam 159v
- - Powinność to iest nasza poddanska exequi Mandata Waszey krolewskiey MSCi Pana mego Miłosciwego protunc wielkiego Wodza y Safarza krwie naszey. PasPam 240
dzwonić na chmury
»ostrzegać o zbliżającej się burzy za pomocą bicia w dzwony«
patrz: CHMURA, CHMURA, CHMORA
- - Na Dzwonice Rychwalską Piorąn Vderzył Ktory Dwu Chłopow Dzwoniączych na Chmury zabił, a trzeciego ogłuszył. KomonDziej 210
dzwoniący na chmury
»ostrzegający o zbliżającej się burzy za pomocą bicia w dzwony«
patrz: DZWONIĄCY
- - Na Dzwonice Rychwalską Piorąn Vderzył Ktory Dwu Chłopow Dzwoniączych na Chmury zabił, a trzeciego ogłuszył. KomonDziej 210
opowiedzieć kogoś
»oświadczyć, ogłosić komuś«
patrz: OPOWIEDZIEĆ
- - Chorągiew karola potockiego dobrze okrytą wybił w Stępnym boięm Samo dziesięc. Tylko wyiechawszy y opowiedziawszy ich że nie w moiey wsi [...] ale w polu was czekac będę. PasPam 82v
wziąć paragrafy
»otrzymać blizny, szramy«
patrz: WZIĄĆ
- - Wyparowalismy ich z podworza do Stało się y temu y temu po trosze [...] kilku ich wzięło Paragrafy Słuszne supponebam ze będą mysleli cos o zemscie y tak się stało. PasPam 154v
mieć honor w rękach
»otrzymać godność«
patrz: W
- - Chceszli że bys miał ten Chonor w rękach ktoryc Woysko dac intendit [zamierza]. PasPam 121
mieć po kimś pocztę
»otrzymać podarunek od kogoś«
patrz: PO CICHU
- - Kiedy ze Gdanska powrocił miano ponim Pocztę niedano się y ucieszyc z Piniądzmi. PasPam 284v
danie znać
»otrzymanie, uzyskanie wiadomości«
patrz: ZNAĆ
- - Posłał Woiewoda Ruski podiazdy potęzne nate mieysca gdzie Słyszeli o kozakach chcąc sie zniemi powitac zadaniem znac od podiazduw. PasPam 109
berło brać
»otrzymywać władzę królewską lub mieć pierwszeństwo, decydujący głos w jakim gronie, środowisku«
patrz: BRAĆ
- - Kambises [...] Syn Cyrasow [...] Panstw y następca Rodzicielskiey sławy [...] berło w Radnych Panow rzeszy, Bierze. PotSyl 102
- - Specyał to, gdy Krol nie nolentibus, nie niechcącym, ále przez wolne obranie, ultroneè przez uznánie go zá Páná per cognitionem pánowáć zaczyna, ná tronie stawá, berło bierze. DanOstSwada V, 2
wziąć berło nad czym
»otrzymywać władzę królewską lub mieć pierwszeństwo, decydujący głos w jakim gronie, środowisku«
patrz: WZIĄĆ
- - Wziął berło nad ptaszem rodzaiem [orzeł]. PotPocz 7
włóczyć się jak błędne owce
»OWCA«
patrz: BŁĘDNY
zasiąc pamięcią
»pamiętać o czym«
patrz: ZASIĄC, ZASIĘGNĄĆ
- - Musi bydz człowiek bardzo stary kiedy za siągł pamięcią hanc Ideam pisania Listow. PasPam 171
chować coś w pamięci
»pamiętać o czymś«
patrz: PAMIĘĆ
- - Będzie to krolowi IoMSCi rzecz miła merita WMSCi w swoiey panskiey chować będzie pamięci y wszelaką nagradzac się będzie wdzięcznością. PasPam 142
mieć wzgląd na /kogoś/
»pamiętać o kimś, troszczyć się o kogoś, liczyć się z czyim zdaniem«
patrz: MIEĆ
- - Bog ordynował Serca Ludzkie że by obrac tego ktory by nie tylko na przednie ale y na ostatnie miał wzgląd koła. PasPam 241
żal w sercu chować
»pamiętać urazę«
patrz: ŻAL
- - Iechał dziś Xiądz Gołyński z urodzenia swego znaczny Zákonu OO. Jezuitow w kolasce, napada dwoch Wołoskich Towarzystwa, z Szablami dobytemi wołaiąc: bić tego etc. Kommissarza. [...] nie dla tego to wspominam, żebyśmy żal w sercach chować mieli, ále żeby y ci co słuchaią, y ci co podobno y czytać będą, widzieli y wiedzieli cośmy czynili, cośmy cierpieli. DanOstSwada I, 212
wre jako w garnku
»panuje ożywiony ruch, zamieszanie«
patrz: GARNEK
- - A tu wre iako wgarku. To Leda Materyika choc Lekka zabrała czasu godzinę y drugą. PasPam 243
w barwie chodzić z czym
»pasować do czego, być dobrze dobranym«
patrz: BARWA
- - Jeśli poduszka w barwie ma chodzić z pościelą, Głowy głowie, a ciału trzeba twego ciała; Tak głowa z ciałem będzie zupełny wczas miała. MorszAUtwKuk 354
chodzić za czymś
(
sz. zm.)
»paść coś«
patrz: CHODZIĆ
- - Potrafię też na gęślach i o dwojej kwincie, Jako więc na aktejskim grawał Aracyncie. Amisijon, muzyk derski, gdy chodził za stady, A lasy i źwierz dziki szedł za jego szlady. SzymSiel 11
- - Nie umiałes tego, kiedyś Po Pasterniku Oyca swego wkonopney koszuli zacielętami chodził. PasPam 192v
upaść do nóg
(
sz. zm.)
»paść itp. wyrażając przy tym szacunek lub prośbę«
patrz: PAŚĆ
- - Porwę się chcąc mu do Nog upaść. PasPam 279v
skoczyć do nóg
»paść itp. wyrażając tym wielką cześć, szacunek lub prośbę, błaganie«
patrz: SKOCZYĆ
- - Skoczą do nóg podwodnicy poczną dziękować. PasPam 168
lotny koń
»Pegaz«
patrz: LOTNY
- - lotny koń. der Pegasus. le Pégase. T III 757
wojnę służyć
»pełnić służbę wojskową podczas wojny«
patrz: WOJNA
- - Nie to iest Fundament dawno woynę Słuzyć długo Zołnierzęm bydz. Ale często się bic. PasPam 147
trzymać sarżą
»pełnić urząd, funkcję«
patrz: TRZYMAĆ
- - Trzymałem ia tedy [...] moię sarzą cum Gratulatione Braci moich. PasPam 178
trzymać ambonę
»pełnić wykonywać obowiązki kaznodziei«
patrz: AMBONA, AMBON
- - Kaznodzieje katedralni, żeby y obcy na katedrę mogli być przybrani, zporządził [biskup Piotr Gamrat], ile że przedtym kanonik krakowski, oraz trzymał y ambonę. NiesKor II 178
w targ (wchodzić)
»pertraktować, sprzeczać się (zwykle w sprawach finansowych), targować się«
patrz: TARG
- - Nusz wtarg że tu Mieszczanie chcą przyść ale sie boią. PasPam 169
- - Przbiezeli owi w prozbę w targ Stanęło na Złotych 600. PasPam 170v
- - Spodziewam się Zołdu o ktory z W MM Panią w targ w chodzić niechcę. PasPam 223v
jako beczkę bez dna zlewać
»pić bez opamiętania«
patrz: DNO
lać jak w beczkę
»pić bez opamiętania«
patrz: LAĆ
ponapijać do fantazjej
»pić dla animuszu«
patrz: FANTAZJA
- - Znowusmy potrosze po napiiali do twey Fantazyiey. PasPam 170
pić na fantazją
»pić na poprawienie humoru«
patrz: FANTAZJA
- - Pili tedy na Fantazyią tancowali węseli byli. PasPam 202
pić na imprezę
»pić za pomyślność przedsięwzięcia«
patrz: NA
- - Piięmy tedy na owę imprezę dzien tak że y drugi. Trzeciego dnia wyiechalismy. PasPam 74v
bezdenne huty
»piekło«
patrz: HUTA, HUTA, UTA
- - Z czym się przed Sędzią surowym pokażę! Ktory iak rzecze: idź w bezdenne Huty! Znász śmierć, Sąd, piekło á nie znasz Pokuty? DrużZbiór 153
mat.
pięciokąt foremny
»pięciokąt, który ma wszystkie kąty wewnętrzne równe i wszystkie boki równej długości«
patrz: FOREMNY
- - Pięć tylko Brył foremnych być może; to iest trzy z rownobocznych tróykątow, iedna z kwadratow i iedna z pięciokątów foremnych. PopisSzk 22
Litera Święta
»Pismo Święte«
patrz: LITERA
- - Sama litera Swięta taką całemu Swiatu podaie Paraemiią Metenda est Seges sic iubet necessitas [należy żąć zboże, tak każe konieczność]. PasPam 85
si ę burzyć jako młode piwo
»PIWO«
patrz: MŁODY
za cenę czegoś
»płacąc czymś, spełniając coś za coś«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Na posłuszne Woysko bedzie zapłata, ta y pewna, y prtka: ále to wszystko zá cenę rozwiązania. DanOstSwada I, 212
łzami omywać
»płakać«
patrz: ŁZA
- - Dotąd was [róże] rana zorza krwią swą napawała, Dopóki Wenus letniemi łzami omywała, Pókiście w ogródeczku mej Felidy rosły. ZimBSiel 125
- - W Mekki Kościele (g) od początku Ziemi, Gdzie Bog przebywa z Synami, Ludzkiemi. Daleki Pielgrzym Łzami Próg omywa, (h) A mnie Abassa Modlitwę przerywa. KarpińFZabawki 93
obmywać /coś/ łzami
(
sz. zm.)
»płakać, odczuwać żal, smutek; żałować czegoś«
patrz: ŁZA
- - Będe grzechy oplákiwał. Swiát wszytek łzámi obmywał. BanHist 255
- - Spoyrzał on na Leona Kawalerską rękę Krwią szpetną ozdobioną; spoyrzał, i swoiemi Nie raz obmywał łzami, ktorą w piersiach Leo, Nie przyiaciela gromiąc, wziął zadaną ranę. FilipLeo 2
- - Zdawało mi się, iż: gdyby mnie chciano prowadzić do Ołtarza, padłszy do Nóg Oyca, obmywaiąc ie memi łzami, otwieraiąc Mu nakoniec moie udręczone serce mogłabym ie zmiękczyć i poruszyć. MaucHist 107
obmyć /coś/ łzami
(
sz. zm.)
»płakać, odczuwać żal, smutek; żałować czegoś«
patrz: OBMYĆ
- - W Domu Szymona Faryzeusza podczas traktamentu nogi łzami obmyła, włosami otarła, drogim namazała oleykiem, aż do smierci iuż nie oderwana od Chrystusa Pana. ChmielAteny III 181
- - Nie, kochane dziecie, nie odeymę ci życia. Co! ia! miałabym to stracić, co mi słodką Syndhama czyni pamięć! Kochane dziecie, obmyię cię łzami moiemi; będę cię żywiła… z całego serca… BaculAnne 91
- - Ostatniemi łzami obmyłam ranę dziecka moiego. KotzPągMurz 35
łzami zmywać
»płakać, opłakiwać, cierpieć; czuć żal, żałować czegoś«
patrz: ZMYWAĆ
- - Anioł: Ktosz taki kiedy niewidany Widok widział w Bogu rany Podzmy z bliska oglądaymy Krew Swiętą łzami zmywaymy. KodKon 158
- - A Pan/ áby pokazał/ że ustępuie z mocą swoią y wielmożnośćią/ ktorą miał karáć grzeszniki ná świećie/ dopuszcza łzámi zmywáć potężne y strászne imię swoie [...]. StarKaz 238
- - Tak to za Purpuratow excessa Państwo całe pokutować, y przynaymniey łzami własnemi Pánow swoich zmywać zmazy muszą, niby to iednego Fundatora Krolestw wina y kara, na liczne całych Narodow rozćiągały się plemie. SapJChodAAnnot 64
- - Iak krolewna mowiła, Leander y Beliza grozną twarzą y oczyma zastraszeni, stracili smiałość do perswazyey, bo w tych fatalnych momentach miłość y wdzięk odstąpiły od piękney Menalippy, zostawiwszy na to mieysce złość y zawziętość, y pokazała się tym dwom osobom tak srogą, ze ulęknione, obawiały się wstrętu czynic Iey woli. Leander z rozkazania Iey, rozebrał oziębłe ciało z zbroi, a Beliza z krolewney długie y zawadzaiące suknie, y włozyła krutsze Alcymeda, y krwią po wielu mieyscach skropione; potym krolewna z pomocą Leandra kładąc na siebie zbroią, krew z niey łzami obfitemi zmywała z serdecznym wzdychaniem. HistAlk 47
pójść na garugę
»płynąć statkiem, mając wiatr z boku«
patrz: GARUGA
- - Zaraz poszli na garugę. Bo im iuz wiatr niesłuzył tak y nie był spokoyny nazad powracaiącym. PasPam 69v
strumieniami płynąć
»płynąć, wylewać się obficie«
patrz: STRUMIEŃ
- - Rzecze ieden Ey day że Boze że by tam pod Wiedniem katolicka krew takiemi Strumieniami płynęła iak ta woda. PasPam 262v
bez ceremoniej
»po prostu, nie bacząc na przyjęte zwyczaje«
patrz: CEREMONIA
- - Iuz tedy bez wszelkiey Ceremoniey poczęlismy z sobą mowić de tempore [o terminie]. PasPam 224
po kęsu
»po trosze, po kawałku«
patrz: KĘS
- - Na cały tydzien rozne potrawy wkupie uwarzywszy tak nazimno, tego pokesu zazywaią. PasPam 55v
po poświecie
»po zmierzchu«
patrz: POŚWIATA
- - On [gospodarz] w roczne święta kiermasze sprawuje, Młódź po poświecie po trawie tańcuje. HorNaborBar I 203
jak(o) bestyja
,
jako bestyja bezrozumna
,
jako bestyja szalona
,
jako dzika bestyja
,
jako nierozumna bestyja
»po zwierzęcemu, tak jak zwierzę, w odróżnieniu od tego, co właściwe człowiekowi«
patrz: NIEROZUMNY
- - Słudzy Księcia Jego Mości z góry tak dobrze ich [uczestników powstania przeciwko carowi] witali, że pięćdziesiętna liczba na pierwszym wstępie w pobitych wypełniona była. Na to mało jako bestye bezrozumne dbając, przecie na łupy padały […] a na nich potem zabijano. NiemPam 81
- - W rzece topili [Szkoci] onego Szkodczę Rzeczypospolitey/ iáko więc bestye szálone topimy. StarPopr 131
- - Iáko bydlę/ iáko béstya/ po béstyalsku. Pecorum modo, […]. More ferae, […]. In pecorum modum […]. More bestiarum […]. Kn 232
- - Iáko dzika bestya do klatki z kratámi ie[st] wrzucony/ támci vmárł [król duński Krystyernus]. BirkNagr 54
- - Chrystus Pan tryumphuie iádąc do Jeruzalem z tego/ iż ludzi grzesznych/ iáko bestyie iákie przemienił słowem Ewángeliey swoiey/ w ludzi rozumnych. StarKaz II, 292
- - Ják bestyje bezrozumne żyjąc nie wierzą [Epikurowie], áby dusze po śmierci żyć miáły. GdacPan 164
- - Żyć też samemu, to jak bestya – jako Arystoteles mówi. MatłBabBad 188
- - Panowie ławnicy tylko z grzywien pić śmierdziuchę umieją, zgoła wszyscy jako nierozumne bestyje. MałpaCzłow 201
- - Obżarty iák bestya, z káżdym się poswárzy, Po pysku, y po bokach, często mu [pijakowi] się zdárzy. PromMed Przemowa, 2.
- - Krzywo przysięgáć, testámentá, legácye, ukrywáć, upiiáć się iak bestye z utrátą rozumu, drugich do tego przywodzić, […] Niektorym widzą się zá máłe grzeszki. DanOstSwada V, 22
jako bydlę
»po zwierzęcemu, tak jak zwierzę, w odróżnieniu od tego, co właściwe człowiekowi.«
patrz: JAKO
- - Béstyálskié/ vide Po béstyálsku/ et Iáko bydlę. Kn 21
- - Iako bydlę/ iáko béstya/ po béstyálsku. Pecorum modo [...] More ferae [....] In pecorum modum [...] More bestiarum [...] v. Po béstyálsku.. Kn 232
łaźnię komu sprawić
»pobić kogoś«
patrz: SPRAWIĆ
- - Większy strach ogarnął Nieprzyjaciela y skonfudował dowiedziawszy się że sąm krol in persona [we własnej osobie] [...] y nie zapomniaw[szy] ieszcze Łazni ktorą im Anno 1673 sprawił pod Chocimęm nad Dnieprem. PasPam 262
broną uwlec
»pobronować«
patrz: UWLEC
- - Brona. [...] broną uwlec. T III 78
łechtać płazami
»pobudzać konia do biegu, popędzić przez bicie płazem szabli«
patrz: PŁAZ, PŁAZA
- - Pod krolem iuz się był kon począł rozpierać alec go Zobu bokow Łechtano płazami zeć przecię wyniosł Pana. PasPam 264v
agitacja zdrowia
»pobudzenie, pokrzepienie sił fizycznych poprzez ruch«
patrz: ZDROWIE
- - Z dzieciństwa przyzwyczajonemu do pola [...] tego jesiennego już ostatniego pogodnego dla agitacji samego zdrowia zażyję miesiąca. SobJListy 478-479
- - [...] Krol I. M. Pan Nász Miłośćiwy, rożne miał divertimenta, dwá rázy polowániem zábawiał sie. w Balchalźie też, dla ágitacyey zdrowia, grámi rożnemi distrahebat animum [...]. AwDrez 2
postój
»poczekaj no«
patrz: POSTAĆ, POSTOJEĆ
- - Postoy złodzieiu napędziemy cię teraz w kąt. PasPam 200
czuć się w czymś
»poczuwać się do czegoś«
patrz: CZUĆ SIĘ
- - Pro Patria zem zawsze czynił quantum potui [ile mogłem] w tym się czuię Contra Patriam zas ani przed tym ani teraz, y dla tego mianować się bespiecznie mogę Synęm iey Nie Pasierbem. PasPam 138
- - Chcą wemnie wmowić koniecznie to czego onym potrzeba A ia się w tym nie czuię. PasPam 144
- - Gdy bym się iednak czuł w tym co mi zadaią uzał by to Swiat zebym Sąm na siebie ochotnie napisał iako nayokrutnieyszy Dekret smierci. PasPam 184v
czuć się nożycami
»poczuwać się do winy, być sprawcą«
patrz: CZUĆ SIĘ
- - Kto się czuie norzycami ten się oto niech uraza. PasPam 140
czuć się nożycami
»poczuwać się do winy, być sprawcą«
patrz: NOŻYCE, NOŻYCA
- - Kto się czuie norzycami ten się oto niech uraza. PasPam 140
pogotować ostatek koło czegoś
»poczynić ostatnie prace, ostatnie przygotowanie przy czymś«
patrz: POGOTOWAĆ
- - Tym czasem tam ostatek koło szkut pogotowano. PasPam 280v
starania przyłożyć
»poczynić zabiegi«
patrz: STARANIE
- - Tak IkMSC Starania przyłozy iako tez y Woiewodztwa. PasPam 208v
pod gardłem
»pod grożbą kary śmierci«
patrz: GARDŁO, GARDŁO, GARŁO
- - A woiewoda zaraz posłał Strażnika Męzynskiego ze by tey minuty pod garłęm wszyscy wyszli z Szancow. PasPam 72
pod larwą
»pod pozorem«
patrz: LARWA
- - W tym roku [1724] car moskiewski, (w którym była Akatolików nadzieja, że się zkonjunguje z Brandeburskim elektorem i podniesie [...] wojnę przeciwko rzeczypospolitej, pod larwą ujmowania się za Toruńczanów), zmarł w Petersburgu 8 Februarii. OtwFDziejeCzech 346
na górę
»pod prąd, w górę rzeki«
patrz: GÓRA
- - na gorę. Strom auf. amont, en remontant. § szkuty na gorę idą. T III 401
podawać najwyższe subselia
»podarować, porozdawać najwyższe dostojeństwa«
patrz: PODAWAĆ
- - Podawałes im naywyszsze Subsellia. PasPam 228
przyjąć poddaństwo
(
sz. zm.)
»poddać sie pod władzę monarszą, uznać władzę obcego monarchy nad sobą«
patrz: PODDAŃSTWO
- - Uszedł az do Smolenska do Brata Swego Rodzonego Pana Piotra ktory pod Czarem Moskiewskiem Poddanstwo przyiął. PasPam 186
- - Iuzesmy się prosili y przyiąc chcieli Poddanstwo [...] prawda ze to ieszcze Posłow z tym nieposyłano, ale przez Hana krymskiego iuz to poczęto było traktować. PasPam 246-246v
pójść pod czyjś regiment
»poddać się pod czyjeś dowództwo«
patrz: REGIMENT, REGIMENT, REIMENT, REGIMEN, REJMENT
- - Iest wiele Chorągwi takich ktore za Ordynansem IoMSCi Pana Woiewody krakowskiego nieposzły pod P. Małachowskiego Regiment. PasPam 217
na łaskę się zdać
»poddać się wyrokowi licząc na przebaczenie«
patrz: NA
- - Od stąpiwszy wszystkich Praetensey Swoich na Łaskę się IoKMSCi przez Woiewodztwa pomięnione Woysko Związkowe Całe zdał. PasPam 209v
obłatać zdrowie
»podleczyć się, zaleczyć rany, wyzdrowieć«
patrz: OBŁATAĆ
- - Rzucił że tez Marsa? obłatawszy zdrowie, Nie. Ale idzie daley. PasPam 274v
poddać się w obedyjencyją
»podporządkować się czyjejś władzy«
patrz: OBEDIENCYJA
w wysoką cenę wynieść
»podrożyć«
patrz: WYNIEŚĆ
- - Żupnik [...] nie tylko że suchedniową sól stanowi ślacheckiemu zatrzymuje, ale beczkową sól w tak wysoką cenę wyniósł, że beczkę soli na własną potrzebę ślachecką i po zł 12 płacić muszą. AktaKrak II/2 487
a b c
»podstawy jakiej dziedziny wiedzy«
patrz: C
- - TABVLATVRA MVZYKI Abo Zápráwá Muzykálna, Według ktorey káżdy, gdy tylko a b c znać będzie/ może się bárzo prędko náuczyć śpiewáć; y ná wszelákich instrumentách/ to iest: ná Skrzypcách/ Kláwikordzie/ y inszey Muzyce z not gráć. GorMuz k. tyt.
jako psów
»pogardliwie - wiele, mnóstwo«
patrz: PIES
- - Naginęło tego iako psow. PasPam 236
ostatnią oddać usługę
»pogrzebać«
patrz: OSTATNI
- - Gdy im tedy ostatnią nalezało oddac usługę, Ian Domaszowski sprawił im pogrzeb. PasPam 84-84v
w alternatę pójść z czym
»pojawić się, wystąpić na przemian«
patrz: PÓJŚĆ
- - Gdy szczęście w alternátę poydzie z kłopotami, Mocniey się BOGA chwyciem obomá rękami. DrużZbiór 105
za brody pójść
»pokłócić się«
patrz: PÓJŚĆ
- - Iuz tam sieły nie wiele, serca nic y zgody Husseim z Dilaverem, ze tylko za brody Nie poydą: kiedy ieden drugiego vporem Psowac chce. PotWoj 165
kogo po chołaśniach wyłupić
»pokonać kogo zdecydowanie, zadać komu dotkliwą klęskę«
patrz: WYŁUPIĆ
- - Jacyście mi rycyrze, Moskale i Sasi! A to wam dokuczyli Polakowie nasi, Bo Moskala po Wiśle do morza puścili, A drugich po chołaśniach dobrze wyłupili. ChłopSasRzecz 218-219
położyć /kogoś/ mostem
»położyć kogoś pokotem«
patrz: POŁOŻYĆ
- - Iako tedy tych tak y tamtych, połozylismy mostęm. PasPam 60
ułożyć się pod nogami
»położyć się tuż obok siedzącego lub stojącego człowieka«
patrz: NOGA
- - Wydra [...] wstała co mi się układła była pod nogami. PasPam 253
zwierzyniec ptaszy
»pomieszczenie dla ptaków, ptaszarnia«
patrz: ZWIERZYNIEC, ŹWIERZYNIEC
- - Straszkowski [Straszowski] [...] obaczył tez y insze myslistwo moie iako to Zwierzyniec ptaszy ktory miałęm z budowany kratami drotowemi na kryty, A w nim Ptastwo Omnis Generis. PasPam 254
wziąć po boku
»ponieść porażkę, klęskę«
patrz: PO CICHU
- - Aż tu wnocy wszystkie siły swoie na naszych wywarł Chmielnicki ze wszystkich stron następuiąc, ale przy Protektorze Bogu wziął dobrze po boku, y nic niewskurawszy reyterowałsię nazad. HistBun 10v
z bruzdy wystąpienie
»popadnięcie w obłąkanie, szaleństwo, mówienie od rzeczy«
patrz: BROZDA, BROŻDA, BRUŻDA, BRUZDA, BRUZDA, BRÓZDA
- - Z Brozdy wystąpienie Deliratio [...] Deliramentum [...] Auszweichung von der rechten Furch / Verfahnung. DasHünDict Ppiij
być w cenie
»popłacać«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Iést w cenié/ w pieniądzách/ v. Popłaca. Kn 247
mieć cenę
»popłacać«
patrz: MIEĆ
- - Ma cenę tá rzécz. v. Popłaca. Kn 384
przed czym chodzić
»poprzedzać co«
patrz: CHODZIĆ
- - Iako zawsze przed słoncem, iasna chodzi zorza Iako Wilk na Barana: tak smierc mrze na Tchorza. PotWoj 179
(Z czym) przed kim chodzić
(
sz. zm.)
»poprzedzać jakąś znaczną osobę, robić takiej osobie przejście, także niosąc insygnia jej władzy«
patrz: CHODZIĆ
- - Wielkiey się rzeczy wazysz nie tylko wymowic ale y pomyslic aby Sapieha przed tobą chodził, porachuy się ieslis godzien z niem mowic nie tylo obok sie ocierac, a pogotowiu smiec roskazowac. Słuszniey tdy abys ty przed Nami iako dla posługi własnie przystawiony szedł. PiasRel 43v
- - Panowie Porucznicy [...] wizytuią ná konsystencyi Chorągwie, przywiozą beczkę z sobą wina, á za to Poczet Rotmistrzowski, y kápitulacyą biorą Za co, żeby zbuzdyganem kiedy niekiedy przed Hetmanem chodzili. JabłSkrup 91
dać, dawać radę, dodać rady
»poradzić«
patrz: RADA
- - Pan Bóg Dobry kiedy chce pobłogosławi doda rady zdrowey Wodzowi. PasPam 109
- - Biegać oni gdzie stał Marszałek związkowy [...] ze by im w tym dał radę y pomoć. PasPam 170v
pogrozić komuś palcem (od nosa)
»poruszać palcem na znak ostrzeżenia przed karą (z bliska, w oczy)«
patrz: POGROZIĆ
- - Pogroził mu palcem od nosa. PasPam 175
chodzić jak w karacenie
»poruszać sie, stąpać ociężale, z trudem. jak gdyby ciało było czymś obciążone, skrępowane«
patrz: KARACENA, KARACENA, KARACYNA, KARACZENA, KARACZYNA
- - Jako widzę, daj was Hance, Wierę, żeście bliski france! Chodzicie jak karacynie, Przyjdzie wam myślić o chinie, Mądzie nosicie w zawoju, Już tu nie będzie bez znoju. MorszAUtwKuk 312
prosto chodzić
»poruszać się na dwóch kończynach, mieć charakterystyczną dla człowieka wyprostowaną postawę«
patrz: CHODZIĆ
- - Czemu człowiek łysieie á nie inny zwierz? Dla tego iż prosto chodzi, á zátym ciepło wnim biie w czáskę u głowy y wysuszá wilgości z ktorych się włosy rodzą. TylkRoz 259
- - PEGNINUS, álbo Gęś Mágellanska, ktora iáko Cżłek wzdartą do gory státurą, prosto chodźi, skrzydłá krotkie bardzo máiąc. ChmielAteny1745 I 516
podjąwszy boki chodzić
»poruszać się oparłszy ręce na bokach, w sposób znamionujący pańską postawę, władczość, pewność siebie«
patrz: PODJĄĆ
- - Podeymuię boki/ podiąwszy boki chodze Ansatus ambulo, subnixis alis me infero [...] Brachio in normam flexo ambulo. v. Szumno 2. Idę 12. Kn 736
chodzić wziąwszy się pod boki
»poruszać się oparłszy ręce na bokach, w sposób znamionujący pańską postawę, władczość, pewność siebie«
patrz: CHODZIĆ
- - COSTE' [...] Chodzić wziąwszy się pod boki hardo z fantazyią. DanKolaDyk I, 376
chodzić pod boki podparłszy się
»poruszać się oparłszy ręce na bokach, w sposób znamionujący pańską postawę, władczość, pewność siebie«
patrz: POD
- - Chodzisz sobie po klasztorze prożnuiąc pod boki podpárszy się/ á mowisz iam ksiądz/ iam zakonnik/ trzebá mię szánowáć. StarKaz II, 505
chodzić jako wielki pan
»poruszać się, stąpać w sposób charakterystyczny dla osób z wyższych sfer społecznych«
patrz: WIELIKI, WIELKI
- - Einhergehen als ein grosser Herr/ chodzić jáko wielki Pan. ErnHand 203
zarywać bokiem
»poruszać się w sposób zmuszający innych do ustępowania z drogi, znamionujący hardość, pewność siebie«
patrz: ZARYWAĆ
- - HUsárzáć piszę [...] Ostro/ ogromno/ ma sobie poczynáć/ Okiem orzech gryść/ Wąsem muchy ścináć/ Wąz ową fozą nową Báłłábáńską Ieśli chce brodę niechay ma kátáńską Animusz Páński/ niech zárywa bokiem Powaznym sobie postępuiąc krokiem. KochProżnLir 50
buzdygan powiesić na ścianie
»porzucić rzemiosło wojenne, przestać się zajmować wojaczką«
patrz: BUZDYGAN
- - Już na złe ludzkie wymyślone sztuki, Strzały i łuki, Pancerz, karwasze, buzdygan, wsiędzenie, Inszy rynsztunek powieszę na ścienie A na kopiej jak na własnej grzędzie kokosz usiędzie. MorszZWierszeWir I 341
- - Wiem, żeś buzdygan powiesił na ścienie, Karwasz pod ławą, a przy cudzej żenie Dźwigasz wrzeciono zwijasz osnowy Herkules nowy. MorszZWierszeWir I 356
zganić bezpieczeństwo /(czyjeś)/
,
zganić bezpieczeństwo /(komuś)/
(
sz. zm.)
»poskromić kogo, dać komu nauczkę«
patrz: BEZPIECZEŃSTWO, BEŚPIECZEŃSTWO, BEZPIECZEŃSTWO
- - Tak wdumie swey Ufundowali [wojsko moskiewskie] zezaraz nas zniesc y Oboz opanowac przeszedłszy lasem blisko wystrzelac Obiecywali sobie […] Ieden indzenier Pułkownik tak hardzie kazał rozumieiąc zetaki Las iest podObozem Iako Oni zostawili Coich Omyliło y tego samego herszta Wzięto pierszego dnia […] zac[o] niech chwała naywyszemu Bogu będzie zewpierszym terminie zganiono bezpieczenstwo onitak a Pan Bog inaczey. PoczOdlPam 34
- - On [Bóg] nam sam Hetmanieł OnPoganstwu tak harde, bespieczenstwo zganieł. PotWoj 208
- - Większa ich [Tatarów] jeszcze przybyła potęga, z którą postąpili pod szyk nasz. Aby tedy im było te pierwsze zganić bezpieczeństwo, potkała się z nimi część wojska naszego. SobJListy 468
- - Miałem trochę biedy z weturynami, ale nas gubernator pomiarkował i zganił bezpieczeństwo chłopów. ZawiszaPam 86
chodzenie na ścieżkach /czyichś/
»postępowanie według czyjegoś wzorca«
patrz: ŚCIEŻKA
- - Umocnij chodzenie moje na ścieżkach Twoich, aby nie drżały stopy moje. HugLacPrag 82
iść szykiem
»posuwać się w porządku bojowym«
patrz: IŚĆ
- - Slismy tedy szykięm. PasPam 93v
obmywać /coś/ krwią
(
sz. zm.) ,
obmywać /kogoś, coś/ we krwi
(
sz. zm.)
»poświęcać zdrowie i życie dla jakiejś idei«
patrz: OBMYWAĆ
- - Wierni moi, szabel dobywajcie, Wszytkie od piersi dziatki we krwi obmywajcie! DialŚwiętOkoń 207
- - Dopoki waleczny Polak nieumiał tylko woiować mieczem, a krwią obmywać krzywdy swoie lub urazy, szczerość i cnota uzacniały charakter Polaków. KołłątajKor 36
ciało nieść
(
sz. zm.)
»poświęcić życie«
patrz: NIEŚĆ
- - A ten wszystko pokaleczone ciało niesie do Ostatniey za Oyczyznę Wiktymy. PasPam 86v
chłopie!
»poufała forma zwracania się do mężczyzny«
patrz: CHŁOP
- - [Mówi Tryzafern do Adrasta] A tyś kto (práwi) ktory ták zuchwale Mowisz przy Krolu/ przy nas/ chłopie gruby. TasKochGoff 433
- - Ey chłopie wárá/ ey auss dem Wege du Kerle. DobrGram 30
- - Poczekay tylko chłopie/ Drwalu/ Pogáninie/ warte nur mein Kerle/ du Pengel/ du Heide. DobrGram 376
- - A gdyby to ciszey/ Chłopie!/ Wenns doch stiller du Kerle wäre. DobrGram 378
- - Usłyszysz że Chłopie? Hörest du Kerle denn nicht? DobrGram 378
- - BrzydkiemScierwem Gawrony napasiesz y Kruki Pokazesz drugim drogę, psom odwazny chłopie. PotWoj 66
- - Kazałęm owych powiązać oddałęm ich y Sani dwoie przykazawszy Wara chłopie szyia twoia w tym iak tu co zginie. PasPam 156
mieć w powadze kogoś
»poważać, szanować, mieć zaufanie do kogoś«
patrz: W
- - Rzecze do mnie Pisarski (: Bo tez on mię przecię miał wpowadze). PasPam 233
wiadomo /komuś/ czynić
(
sz. zm.)
»powiadamiać kogoś o czymś«
patrz: WIADOMO, WIADOMIE
- - Wiádomo wam Przyiáciołom nászym czyniemy; iż Hetman Ierzy Chmielnicki/ y ż wielu Pułkow Zádnieprskich Kozacy/ przepomniawszy Bogá y obietnice swoie/ y przysięgi odmienili/ y Wielkiego Hospodára Naszego/ I[e]g[o] Cárskie Wieliczestwo zdradzili/ y poddali się Krolowi Polskiemu [...]. MerkPol 169
- - Wszem wobec y każdemu z osobná, teráznieyszego y na potym będącego wieku ludziom czyniémy wiádomo tą nászą y Bráciey w Domu pozostáłych imieniem, I.K. Mości Pánem nászym Miłościwym y cáłą Rzecząpospolitą vczynioną Mánifestácyą. LubJMan 116
bawełną /coś/ obwinąć
»powiedzieć (o czymś) nie wprost, posłużyć się aluzją«
patrz: BAWEŁNA
- - Bawełna. Baun-Wolle. coton. [...] bawełną co obwinąć. T III 27
w bawełnę /coś/ uwinąć
»powiedzieć (o czymś) nie wprost, posłużyć się aluzją«
patrz: BAWEŁNA
- - Bawełna. Baun-Wolle. coton. W bawełnę co uwinąć. T III 27
dobyć basu
»powiedzieć, odpowiedzieć, odezwać się hardo, zuchwale«
patrz: BAS, BAS, BASS
- - „A na mię – Spyta Włocha, dobywszy od żołądka basu, Ów guzy – wiele wyńdzie takiego hatłasu?”. PotFrasz4Kuk I 336
basem się ozwać
»powiedzieć, odpowiedzieć, odezwać się hardo, zuchwale«
patrz: BAS, BAS, BASS
- - Chłop srogi [...] Choć jeden tylko za nim, drugi chłopiec, stoi, A za kożdym się razem basem ozwie: moi? PotFrasz4Kuk I 335
włożona na kogoś prowincyja
»powierzone komuś zadanie«
patrz: PROWINCYJA
- - Gdy by przyszło na tym mieyscu stricte obserwować tamtych ludzi uzancę. Przyznam się że by mi cięszką musiała przynieść konfuzyią na mnie prostaka włozona od Officera mego Prowincya. PasPam 85-85v
ambonę dać komu
»powierzyć komu obowiązki, stanowisko kaznodziei«
patrz: AMBONA, AMBON
- - Po prowincyalstwie pierwszym, ambonę mu [Kasprowi Drużbickiemu] dano w Lublinie Trybunalską, na ktorey kazał dwie lecie. NiesKor II 92
funkcyją na kogoś włożyć
»powierzyć komuś pełnienie czego«
patrz: FUNKCYJA
- - Iezeli zas ztey racyiey że to WMMPanowie, Funkcyią kancellariatus [pisarza związkowego] chcecie namnie włozyć w tym ia gotow parere [być posłusznym] woli WMMPanow. PasPam 122
gębę zaszyć
»powierzyć komuś sekret«
patrz: GĘBA
- - BOUCHE cousuë (pour recommander le secret d'une chose à quelqu'un: [...]) GĘBĘ zaszyć zalecić komu sekret w czym. DanKolaDyk I, 214
zawodzić /(kogoś, coś)/ w błąd
»powodować, ze ktoś nabiera faszywego, mylnego mniemania, przekonania; powodować, ze coś staje się mylne, fałszywe, niewłaściwe«
patrz: ZAWODZIĆ
- - Cnotliwy człowiek [...] poiázdy tákie sobie opátruie y obmysla/ iákich przyrodzenie y stan iego potrzebuie/ nie iákich chcą po nim ludzkie popsowáne obyczáie/ y od rozumu y od przyrodzenia dáleko w błąd záwiedzione. StarPopr 118
- - Pospolite mniemánia ludzkie záwodzą nas w błąd/ y prawdy nam doyźrzeć nie dádzą. StarPopr 42
kogo [w] błądzenie zawodzić
»powodować, że kto błąka się, tuła się, zbacza z właściwej drogi«
patrz: ZAWODZIĆ
- - Latáiący Ogień [...] czásem wędrowne y podrożne ludzi/ Zdrogi wielkie błądzenie (zmámiwszy) záwodzi. RoźOff H3v
/(Kogoś)/ w błąd zawodzić
»powodować, że ktoś źle, niewłaściwie postępuje, grzeszy«
patrz: BŁĄD
- - On [Bóg] gdy zátrzyma wody/ wyschną: á gdy je wypuści/ podwracáją ziemię. U niego jest moc y mądrość. Jego jest błądzący/ y w błąd záwodzący. BG Hi 12, 15-17
- - Iesli sámá siebie niechcesz w błąd záwodzić/ Proś co słuszna/ miłuy co sámicy się godzi. OvOtwWPrzem 384
na żółwiu jechać
»powoli«
patrz: ŻÓŁW
- - Przyiechałem do Osmiany ieszczem nie zastał swoich Ludzi [...] Domyśliłęm się iednak że na Zołwiu iadą. PasPam 153v
broń podnieść przeciwko komu
»powstać przeciw komu, zaatakować kogo zbrojnie«
patrz: PRZECIWKO
- - Pánowie Dyssydenci [...] wászy brátrzykowie broń podnieśli przeciwko wiernym swoim pánom/ y tytuł rebelliey swoiey wymyślili/ y ná chorągwiách rospisali/ libertas conscientiae. BirkEgz 16
broń podnieść (na kogo)
»powstać przeciw komu, zaatakować kogo zbrojnie«
patrz: PODNIEŚĆ
- - Tylą Nieprzyiacielskiey krwie kurzące bronie Skorosmy, niespokoyne skrocili sąsiady Podniesmy na Turczyna: z ktorym dzis do zwady Pierwszy raz przychodziemy. PotWoj 81
- - Broń podniosł [naród korsykański] dla własnych praw y Wolności. MerkHist 10/715
broń na kogo podnosić
»powstawać przeciw komu, atakować kogo zbrojnie«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Wesoł tedy był [cesarz rzymski Berengariusz Wtóry] z wygraney bitwy/ y Ludowiká [króla burgundyjskiego] vczęstowawszy/ puścił wolno do domu/ przysięgą go obowiązawszy/ áby więcey broni nań nie podnosił. StarKaz II, 95
zatrzymać na sobie potencyją
»powstrzymać potęgę (nieprzyjaciela)«
patrz: POTENCJA, POTENTA
- - Nasz tez krol [...] zatrzymał na sobie owę kardynalną Panstwa Tureckiego Potencyią. PasPam 278
ściągać żalowi wodze
»powstrzymywać swój smutek«
patrz: WODZA
- - Ja wodze ściągam żalowi, na boskiej się sadząc woli. StanTrans 208
za szeregiem
»poza linią walczących«
patrz: SZEREG, SZEREK
- - Od Zaczęcia Słuzby moiey ponosząc wszystkie Insulty Nieprzyiacioł Oyczyzny z niezamarszczonym okiem [...] niewidziano mię nigdy za Szeregiem. PasPam 121
za szeregi
»poza linię walczących«
patrz: SZEREG, SZEREK
- - Zawrze się tedy krwawa bitwa [...] Z koni Lecą postrzeloni rannych za szeregi prowadzą. PasPam 106v
wyciąć do znaku
»pozabijać wszystkich, nie pozostawić nikogo przy życiu«
patrz: WYCIĄĆ
- - Dlategosmy Urynow, dla tego Soroku Ze nam wolnego przescia y bronili szlaku i mieszczan y Miasteczka wycięli do znaku [...]. PotWoj 55
w pień wyciąć
(
sz. zm.)
»pozabijać wszystkich, nie pozostawić nikogo przy życiu«
patrz: WYCIĄĆ
- - [...] Albo skoro wpien wytnie Gaurow: na kupy zich obozu zabite, będzie włoczeł trupy. PotWoj 134
- - Apotym przyszła pogon zastała spiących obskoczyli y wycięli wpięn. PasPam 90
- - Zewszystkich stron uderzono nanich w pien wycięto. PasPam 97v
- - Słysząc także nasi Koronni o Chmielnickiego kupach, ozy wiwszy się troche rozrywac ich umyslili, dla czego nieiakiego Andrułe z Wołoszą wyprawili, ktory przodem ruszywszy sie Miasto iakieś z rabował, y Ludzi łupem obciązył niepomału, a tym czasem Kozacy niespodzianie na Niego spadli, y pewnie by ich byli w pień wycieli, gdyby nie Woniłowicz z Xiązęcemi Ludzmi nadszedł, y ich obronił. HistBun 22
- - Sam krol będąc nazbyt cięzko uzbrojony pogrązył się w kałuzy A Chrzescian na 15000 wpień wycięto. IntrHist 114
- - [...] cáły podiazd w pień wycięto, konie y wszystek Iassyr im [Tatarom] zábráwszy. MerkHist 2/121
- - ESTRE [...] Faire main basse sur les ennemis. Hoster internecione caedere [...] Hostes occisione ou occidione occidere [...] Hostes interficere [...] W pień wyciąć nieprzyiaciela. DanKolaDyk II, 221
- - Po skończonym Pokoju Czarnecki wysłany we 3000. i złączony z Litwą w 9000. Chowańskiego Wódza [!] Moskiewskiego attakującego już od 6. Miesięcy we 30000. Zamek Lachowicki, znacznie zniósł, na 15000. Moskwy w pień wyciąwszy pod Połonką, wiele w niewolą ich zabrawszy, Chowański aż do Wilna uszedł, gdzie jeszcze Garnizon był, Moskiewski. ŁubHist 100
- - Pień [...] w pień wyciąć, powycinać. in die Pfanne hauen. faire main basse sur l'ennemi; faire passer par le fil de l'épée; tailler en piéces; défaire, battre à platte couture [...]. T III 1262
- - Wycinam, v. m. F. wytnę [...] wyciąć w pień, vid. Pień - w pień wyciąć [...]. T III 2663
z błotem równać /coś/
»pozbawiać co ważności, wartości«
patrz: RÓWNAĆ
- - Boze Ciebie proszę boc to iest dzieło twey Prawice Hardych Tyrannow Dumy wywracac na nice Mieszac pysznych y z błotem gorne rownac mysli Przez tych ktorzy swą siłą od ciebie Zawisli. PotWoj 1
kogo od ambony odsądzić
»pozbawić kogo możliwości wygłaszania kazań, stanowiska kaznodziei«
patrz: AMBONA, AMBON
- - Tegoż kaznodzieję trybunał za danym rokiem jemu, alias zakazem, od ambony odsądził. MatDiar I, 126
wstyd zetrzeć z czoła
»pozbyć się wstydu«
patrz: ZETRZEĆ
- - wstyd starł z czoła. er hat eine unberschämte Stirne. il a bû toutes ses hontes; il n'a plus de honte, il a renoncé à toute honte. T III 2640
wstyd zrzucić z twarzy
»pozbyć się wstydu«
patrz: TWARZ
- - Piekielnych małpa fortelow się chwyta, Na zgubę domu rozpiąwszy popręgi, Zgładzi Pasierba, zruciwszy wstyd z twarzy, Skoro niewinnie przed Oycem spotwarzy. PotSyl 9
wstyd zrzucić z czoła
»pozbyć się wstydu«
patrz: ZRZUCIĆ
- - Obráliście Zygmuntá, rzekszy prawdę zgoła, Wyprosili u Oyca wstyd zruciwszy z czołá. PotPocz 31
bibl.
chór anielski
(
sz. zm.)
»poziom w hierarchii aniołów; aniołowie«
patrz: ANIELSKI, ANJELSKI, ANGIELSKI, ANIELSKI, JANIELSKI, JENIELSKI, ANGELSKI
- - Swiát ten prowádzą Anielskie chory/ Cudownych niebios roziemne rozwory/ Nadobny ziemie niezliczone rzeczy W Anielskiey pieczy. JurkPieś C4
- - Abowiem iż szátáni są rozmáici/ iedni z naynisszego choru Anielskiego/ ktorzy máłe męki (oprocz vtráty roskoszy niebieskich/ do ktorych ná wieki wieczne nie przyidą) iáko zá máłe grzechy cierpią/ ci żadnego obrázić nie mogą zwłasczá szkodliwie/ ále tylko osobliwie żárty/ ábo figle stroią/ z ktorych niektorzy są latáwcámi/ ábo latáwicámi/ trapiący ludzie w nocy/ ábo ich grzechem cielesnym máżący. SpInZąbMłot 58
- - Zgołá własny był Topázyus/ ktory zámykał w sobie wszystkie fárby/ y kleynoty/ ktore miedzy one dziesięć drachm rozrzucone były: to iest/ miedzy dziewięć Chorow Anyelskich/ á dziesiątą náturę ludzką [...]. BirkNiedz 82
- - Ty Panience gwiazdy się poranne kłaniają, Przed którą wszytkie chóry anjelskie padają. DialKrótOkoń 105
- - Ciało to przenaswiętsze uwielbione będzie Kiedy na maiestacie miedzy trony siędzie Nad [kryształ] przerzroczyste nad słonce iasnieysze Siedm kroc ktore się tarasz [me]dzi naigrosnieysze Chory wszystkie Anielskie wespoł y z swiętemi Do nog iego padaią twarzami swoiemi. KodKon 100
- - Gdy álbowiem przez wielkie cnoty/ y Zakonne postępki/ chorow Anyelskich sstawáłá się [Małgorzata] ludzkim ludzkim rozsądkiem godną/ śmierć wywárłá sidłá swe ná nię/ vczyniełá rozdział dusze od ciáłá; iednák ciáło iey ś. Pánieńskie/ zostáło dotąd niesprochniáłe/ áni skażytelne/ á duszá ś. między Anyołámi wysokiemi wesołe Alleluia intonowáłá y záczęłá. OkolNiebo 12
- - przed nim idą chory Anyelskie ze wszytką mocą y rozkázowániem BanHist 112
- - [...] Pan Bog Synka Mego Wielki wtorek dochwały Swoiey Swiętey miedzy Chory Anielskie Stego Swiata zebrał zaCo chwała naywyszemu. PoczOdlPam 100
- - Chory Anyelskie Bogu chwáłę dáią Y Pastuszkowie wesoło śpiewaią [...]. ŻabSymf E3
zostać w błędzie
(
sz. zm.)
»pozostać przy fałszywym, mylnym mniemaniu, przekonaniu«
patrz: ZOSTAĆ
- - Na iedenascie Krokow mogę to rzec smiele Z wody słoney zbyt miązsze ukazował skrzele [wieloryb] Wszyscysmy w tem błędzie zostali Bo się z mieisca nie ruszał wszyscysmy widzieli Ze to na wodzie iakiey był wysepek mały. ArKochOrl 57v
- - Nie zostaniesz w żadnym błędzie, Każda z twych spraw stała będzie. MorszAUtwKuk 232
zostawać w błędzie
»pozostawać przy fałszywym, mylnym mniemaniu, przekonaniu«
patrz: BŁĄD
- - Iesli przyiaciel iesli nieprzyiaciel będzie Domyslic się nie moze y zostawa w błędzie. ArKochOrl 6
w statecznej wierności zostawać
»pozostawać zawsze wiernym, służyć zawsze wiernie«
patrz: ZOSTAWAĆ
- - Od tąd wstateczney przeciwko IokMSCi wiernosci zostawac przyrzeka. PasPam 209v
w kłopocie kogoś zostawić
»pozostawić kogoś obarczywszy kłopotami, opuścić kogoś nie załatwiwszy pewnych spraw«
patrz: ZOSTAWIĆ
- - Margrabia Pinczowski w Lublinie na Deputacyiey umarł mnie w wielkim kłopocie zostawiwszy. PasPam 279v
dać się pociągnąć
»pozwolić wyciągnąć od siebie więcej pieniędzy«
patrz: POCIĄGNĄĆ
- - Wsiadłęm na konia. A że Rosławski Leci zadyszał się nuz koło mnie ustąp że mi tego rzekłes słowo bierz Sto bitych. Rzekę moy Panie Bracie nieczyn że mię WSC błaznem iuz ci z konia z Siadać nie będę. rzecze dam się pociągnąć. PasPam 163-163v
(Pójść) za kimś w trop
»pójść po czyichś śladach«
patrz: TROP
- - Poszło Woysko nasze pod Nieprzyiaciela Niemiecka Batalia za nim w trop. PasPam 265v
zajeżdżać, stanąć itp. (jakoby) miesiącem
»półksiężycem, półkolem«
patrz: STANĄĆ
- - Poczęli na miesiącem zaiezdzać dla tego że by nąm tył wziąć. PasPam 157
- - Kazalismy tedy Stanąc Czeladzi szeregięm niekupą tak iako by miesiącęm bo nietak razi szeregięm iako w kupie. PasPam 59v
garnąć się do boku /czyjegoś/
»pragnąć stale towarzyszyć komu, być do czyjejś dyspozycji«
patrz: GARNĄĆ SIĘ
- - Siłaz się ich garnęło do Boku Panskiego. PasPam 133v
wolne prawo
»prawo umożliwiające sądowi uwolnienie kogo przez czyje poręczenie«
patrz: WOLNY, WOLNY, WOLEŃ, WOLEN, WOLEN, WOLIEN
- - Na wolnym prawie, to jest podczas burgendenku, mieszczanin albo sąsiad daje od dekretu gr. 12; skąd połowica sędziemu z pisarzem a połowica sądowi. WilkGniewKutrz 157
o parol prosić
»Prosić o darowanie życia, łaskę«
patrz: PAROL
- - Lubo ich potężnie y Głodem y kulami trapił, iednak się nie poddawali, tylko do czasu o parol prosili. HistBun 50v
prosić o habit
»prosić o przyjęcie do zakonu«
patrz: PROSIĆ
- - Lecz nieustáiąc/ ále coraz postępuiąc w Zakonności Pánienká/ pod iedwabná szátą zakonne cilicium ábo włosiennicę nosiłá/ á dyscypliná czułość nabożenstwo w sobie żarzyłá. Nie mogłá w sobie długo zátáić affektu wziętego ku Bogu/ ale gdy dzień ś. Máryey Mágdáleny przydzedł/ iákoby dla przechadzki wedle vmowy z Pánnámi Zakonnemi/ poszłá z wielą Pánien y Páń do zbudowánego nowo klasztoru Pánieńskiego ná Ranczánie: [...] ná dormitarz/ gdzie iuż cztery Zakonne Pánny mieszkáły/ prosiłá o habit s. ktory dáły iey Pánny. OkolNiebo 2-3
ktoś miał wielkie modllitwy o coś
»proszono kogos o coś usilnie«
patrz: MODLITWA
- - Panie Bracie miałęm tu wielkie Modlitwy o tę Funkcyią byli tu umniePan Zerosławski y Pąn Niegoszewski prosząc mię oto że bym ich tam posłał. PasPam 159v-160
lekkie wojowanie
»prowadzenie działań wojennych przez oddziały słabiej wyposażone, ale mogące się szybciej poruszać«
patrz: LEKKI, LEKKI, LETKI, LIEKKI, LEKI
- - Zápátruiąc się záś ná zmnieyszenie Táboru/ odiąć cále wozy Towárzystwu: (iáko niektorzy dla prędkośći/ y lżeyszego woiowániá/ mniemániem się vwodzą) nie iest ze wszytkim pożyteczna [...]. FredKon 15-16
miecza dobywać
»prowadzić wojnę«
patrz: MIECZ
- - Iuz Mars krwawego miecza swego Niedobywa. PasPam 272
bytem żyć gdzie
»przebywać«
patrz: BYT
- - Niobie bywáłá znáiomá Aráchne / w ten czás / gdy też sámá Pánną bełá/ A bytem w Meoniey / y w Sypilu żełá. OvOtwWPrzem 222
chodzić przy kim przy czym
(
sz. zm.)
»przebywać, przestawać z kim czym, towarzyszyć komu czemu«
patrz: CHODZIĆ
- - Po urodzeniu zrzebięcia aż do zimy, nie masz żadnej różności w chowaniu, wszędzie zrzebie chodzi przy matce aż do zawarcia stada w oborze. OstrorChowChom 83
- - Miśko Kwoczka Z Gładiszowey y Tymko ze Zdynie przy zboynikach chodzą. AktaMusz 19
za kim za czym chodzić
(
sz. zm.)
»przebywać z kim czym, towarzyszyć komu czemu«
patrz: CHODZIĆ
- - Powiedaią ze osieł chciał sie lwu sprzeciwic Ba zgoła z nim porownac widząc ze za owym Mnostwo zwierząt chodzieło ktore on wiec zywił Iako zwierz mezny łupem roznym y zdobyczą. OpalKSat 100
- - Właśnie tak zwykli pieszczeni kozłowie Abo rozkośni w domach baranowie Za swemi chodzić wszędzie pasterzami. BorzNaw 69
- - Dość, że się swego Herbu, nápátrzysz w Kościele chodząc zá Processią, ná káżdą Niedziele. PotPocz 162
- - Sobestian Bur [...] grassował maiąc Kompanią ktora z Chorągwią za nim chodziła. KomonDziej 124v
między kim chodzić
»przebywać z kim, towarzyszyć komu«
patrz: CHODZIĆ
- - P. Bog sie narodził I bedzie tu na ziemi miedzy nami chodził. KodKon 124
rozprostować kości
»przeciągnąć się wyprężając całą postać«
patrz: ROZPROSTOWAĆ
- - [...] Wozami po lassach się grzebą Wytrzymac im niechay się ieszcze szturmem bawią Zdarzy Bog tylo tylko co ci dotąd sprawią Tusię zrady rozeszli: aze iusz ciemnosci Padły: blachem zgniecione rozprostuią kosci. PotWoj 114
oponować wolumina
»przeciwstawiać księgi (praw), prawa«
patrz: WOLUMEN, WOLUMIN
- - Ktoreby tey konstytucyiey opponowac volumina przed ktoremi uskarzyc się Parlamentami uktorego by z naypotężnieyszych Swiata tego Monarchow szukac Protekcyiey od Nie uchronney na ludzki Narod smiertelnosci oppressyiey? Nie więm. PasPam 84v
w prośbę
»przedkładać swoją prośbę, prosić usilnie«
patrz: PROŚBA
- - Powiedzieli że mąmy Złotych 100 Odpowiedział Że na to tam y nieweyrzą. Przybiezeli owi w prozbę w targ Stanęło na Złotych. 600. PasPam 170v
w prośby
»przedkładać swoją prośbę, prosić usilnie«
patrz: W
- - Ato co za kartka Mazepa zdechł wprozby że to pierwszy raz. PasPam 177
wpaść w aprensyją
»przejąć się, zmartwić się bardzo«
patrz: APREHENSJA, APREHENSJA, APRENSJA, APREHENCJA
- - Krolowa Ludwika [...] skarb swój wyniszczyła, zdrowia [...] nad werężyła [...] wpadła w aprensyią zachorowała iakos po białey Niedzieli [...] y umarła. PasPam 202
źle życzyć
»przeklinać«
patrz: ŹLE
- - Wezmie besztac zle zyczyc a Szelmo dy to iuz Swięto dy to iuz Wielka noc. PasPam 66
wywrócić coś na nice
»przekręcić, obrócić stroną wewnętrzną na zewnątrz, na drugą stronę«
patrz: NICE
- - Taki zwyczay u nas w Polszcze że choc kto suknią na nici [!] wywroci to mowią że to moda. PasPam 79v
zabierać głos
»przemawiać«
patrz: GŁOS
- - Poczęli zabierać głosy, wywodząc ze utrumque necessarium [jedno i drugie potrzebne]. PasPam 242
ziobro na ziobro zachodzi
»przen. o wielkim wysiłku«
patrz: ZACHODZIĆ
- - Dopieroz oddawszy się P.Bogu kiedy to pocznięmy wszyscy robić az ziobro na ziobro zachodziło. PasPam 66v
karty nosić
»przenosić pisemne wiadomości, być posłańcem, gońcem«
patrz: KARTA, KARTA, CHARTA
- - Dopowiedzieli otym Panu Domownicy Ci osobliwie co karty nosili y byli Conscii [świadomi] owych konwersacyi. PasPam 176v
przepraszanie uczynić
»przeprosić, dokonać przeprosin«
patrz: PRZEPRASZANIE
- - Przepraszanie uczynić będzie powinięn publ[i]ce. PasPam 209v
zerwać sejm
»przerwać obrady sejmowe, nie dopuścić do powzięcia uchwał na sejmie«
patrz: ZERWAĆ
- - Pan Dobrotliwy około tego pracował ze by był po trzech zerwanych Seymach ten przynaymniey Czwarty do Szczęsliwego przyprowadził affektu. PasPam 215v
rozerwać sejm
»przerwać obrady sejmowe, nie dopuścić do powzięcia uchwał na sejmie«
patrz: SEJM
- - Iak ubolewać cała Oyczyzna musi [...] Gdy w tak nie bespiecznym zostawuiąca Paroxysmie miasto pociechy Niewdzięczność y zadney w obronie swoiey przez rozerwane Seymy nieodnosi nadzieie. PasPam 215v
rwać sejm, sejmik
»przerywać obrady sejmowe, nie dopuszczać do powzięcia uchwał na sejmie«
patrz: SEJM
- - Rwiecie Seymiki y Seymy Senatus Consulta Samotrzec expeditis. PasPam 195
pod niebiosa wynosić
»przesadnie chwalić«
patrz: NIEBIOSA, NIEBIOSY
- - Pod Niebiossa tedy wynosili mowiąc że to Pana Czarneckiego Zołnierze Anieli, a Litwa Dyiabli [...]. PasPam 82
pod niebiosa wynosić
»przesadnie chwalić, wychwalać, wysławiać«
patrz: WYNOSIĆ
- - Pod Niebiossa tedy wynosili mowiąc że to Pana Czarneckiego Zołnierze Anieli, a Litwa Dyiabli [...]. PasPam 82
dać pokój komuś, czemuś
»przestać się zajmować kimś lub czymś, przestać bić się z kimś, niepokoić kogoś; zaniechac czegoś«
patrz: DAĆ
- - Ale dawszy pokoy y tym przypadkom ktore się pod czas tey Woyny trafiały przystępuię do rzeczy. PasPam 199v
- - Skoczyły kobiety Stoy, dalismy sobie pokoy. PasPam 229
- - Fortece wzięto z ktorey Lubo zrazu poczęto ognia dawać, ale potym y dano pokoy. PasPam 265v
- - Pyta. A nasze zamysły w co? Odpowiedziałęm podobno w nic. Az on rzecze tak y ia rozumiem że temu trzeba dać pokoy. PasPam 75
- - Dał mu tedy pokoy Y nie inwitował go iuz więcey do tanca. PasPam 84
strach /komuś/ w serce puścić
»przestraszyć kogoś«
patrz: STRACH
- - Idziesz ná smierć? toć Sáncty ták strászny y mężny? Zeć strách w serce y w oczy puścił niedołężny? CorMorszACyd 179
strach /komuś/ w oczy puścić
»przestraszyć kogoś«
patrz: STRACH
- - [...] pod zasłoną wprawienia w rezę rządu domowego, uczyniwszy, co się z kim zda i strach wszystkim dopiero w oczy puściwszy, extremae servitutis iugum na karki nasze snadniej było włożyć. AktaPozn I/1 338
być przeszkodą
»przeszkadzać«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Czas naywiększą był przeszkodą. PasPam 275v
być impedymentem
»przeszkadzć«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Bo mi owa moia Stancyia była impedymentem. PasPam 84v
nieszczęśliwe strawić klimakteryki
»przetrzymać, przetrwać okres niepowodzeń, nieszczęść«
patrz: STRAWIĆ
- - Kiedy owe korsunskie z Baraskie Batochowskie tak cięszkie na Oyczyznę przepłynąwszy Inundacyie. Tak nieszczęsliwe na Stąn Rycerski strawili klimakteryki. PasPam 85v
rej wodzić
»przewodzić, przodować«
patrz: REJ, ROJ, REJ
- - Piękna to y ozdobna, kiedy Potomek od cnoty ktora w Przodkach záczęłá rey wodzić nie odstępuię [!]. WojszOr 315
- - Kto przed tym Roy wodził Wkrotce on będzie na podsobku chodził. PasPam 109v
- - Te ich Bogactwa y Dostatki zatopiły w delicyiach iuz ich effeminarunt [zniewieściały] [...] y inszym Narodom [...] tak się ztało ktore przed tym Roy wodziły y Całemu swiatu straszne bywały. PasPam 261v
ślepe oczko
»przezwisko jednookiego biskupa Prażmowskiego«
patrz: ŚLEPY, ŚLEPY, SZLEPY
- - Slepe oczko nie przestaie swoich fakcey chcąc drugiego krola z Tronu [...] de turbare [strącić]. PasPam 235
mieć prym w czymś
»przodować, korzystać z pierwszeństwa«
patrz: MIEĆ
- - My cos my poszli do zwiąsku magis inviti quam invictati będziemy mieli prym in Consilijs. PasPam 120v
składać się bronią
»przybierać postawę obronną lub zaczepną przez celowanie, mierzenie z broni (do kogo czego)«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Składam się bronią, ich halte Gewehr vor. BierSłowa 219
broń składać przeciw czemu
»przybierać postawę obronną wobec czego, bronić się przed czym«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Elzeariy przesztrzeszony bron szkłada iako my pozyteczna przeciw dusze nieprzyiacielowy. KodKon 134
(Był) zjazd wielki
»przybyło wiele osób«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Węsele było bardzo zacne y z iazd wielki. PasPam 257v
gotować do stołu
»przygotowywać zastawę stołową, nakrywać do stołu«
patrz: STÓŁ
- - Krolowi gotowano do stołu a my poszli. PasPam 150v
mieć z kim przyjaźń
»przyjaźnić się z kim«
patrz: PRZYJAŹŃ
- - Zbratem iego Rodzonym miałęm tak że dobrą przyiazn. PasPam 78v
przyjąć do habitu zakonnego
»przyjąć do zakonu«
patrz: PRZYJĄĆ
- - On [Jan Kapistran]w Krakowie samym przyiął do Habitu Zakonnego Osob 140. ChmielAteny III 161
w habit oblec
»przyjąć do zakonu«
patrz: OBLEC
- - Vpadszy tedy do nog Opátowi/ prosił go z płáczem áby go przyiął do zakonu y w hábit święty oblokł chcąc z nimi w kompaniey omywać pokutą grzechy swoie. StarKaz 466
posmarować /czymś/ ręce
»przyjąć pieniądze, wziąć łapówkę«
patrz: POSMAROWAĆ
- - Skoro pieniędzmi ręce, głowę polityką, Wyprawną posmaruje gębę kauzydyką, Figiel na herb, aż ujdzie za szlachcica wszędy. PotPoczKuk III 395
- - I to był brzydki mankament, że za kilkadziesiąt złotych krew swoję przedawali szlachta polska, a pan hetman z niektórymi półkownikami wojskowymi posmarował sobie dobrze ręce srebrem moskiewskiem. OtwFDziejeCzech 155
smarować ręce
(
sz. zm.)
»przyjmować pieniądze, brać łapówkę«
patrz: SZMAROWAĆ, SMAROWAĆ, SMAROWAĆ
- - Faxint superi, żeby się nigdy te sądy nie wracały, które zgubą fortun ludzkich były, a grzechu niektórych nabawiały, gdy sobie ręce cudzém smarowali. OtwFDziejeCzech 310
- - GRAISSER [...] ON DIT proverbialement et populairement, Graisser la parte d'un Juge, (Luy donner de l'argent pour le corrompre.) [...] PRZYSŁOWIEM prostym mowią smarować ręce sędziemu Korupcyą go uymować sobie. DanKolaDyk II, 96
wdzięcznym tolerować sercem
»przyjmować z wdzięcznością, z pokorą«
patrz: TOLEROWAĆ
- - San Bog swemi potwierdza tego słowy Quem amo Castigo co nie tylko Chrzescianskiemu Człowiekowi wdzięcznym od Boga nalezy tollerować Sercem. PasPam 149a
z basem przyjść do kogoś
»przyjść, zjawić się u kogo z butą, hardością, pewnością siebie, zuchwalstwem«
patrz: BAS, BAS, BASS
- - Turcy [...] z takiem humorem; z takiem do nas basem Przyszli; iakby iusz mieli wygraną zapasem. PotWoj 171
uczynić pożytek
»przynieść zysk«
patrz: POŻYTEK
- - Ia myslę sobie [...] coz tez to moze uczynić za pozytek [...] Z nowu myslę że to cos ma bydz nie złego kiedy się tego tak bardzo napieraią y dokupuią. PasPam 160
groch z kapustą
»przypadkowa mieszanina; bałagan«
patrz: KAPUSTA
- - Oná byłá w Poznániu v Rydá száfárką/ A on záś Paedágogiem: támże iakąś miárką Garniec iey często mierzał/ zwątlił go nie máło/ Bo przebrał miárę/ á to wiádomie bywáło. Ták Sámuśiową przybrał Sámuel moy miły! Groch z kápustą nie rozum ma łép iego zgniły. TajRad A4
w cudze przystroić się piórka
»przypisać sobie cudze zasługi«
patrz: PIÓRKO
- - [...] czy to z nienawiści, czy to z zazdrości, ktora to, quoque alius gaudet, tangitur ipsa bonô, czyli to z chluby prożney, chcąc iako kawka Ezopowa w cudze przystroić się piorka, nie przywłaszczał, tylko Manifestanti, iako genuino et legitimo Authori, Offerendo se respectu praemissorum in casu alicuius exoriundae sibi iniuriae Iure acturum velle. ChmielAteny III 11 nlb
turbacyjej sobie przyczynić
»przysporzyć, narobić sobie kłopotu«
patrz: PRZYCZYNIĆ
- - Takci y mnie z bawili tak kochanego Zwierzęcia y Sami się nienacieszyli ieszcze sobie turbacyiey przyczynili. PasPam 255v
dobrowolna droga
»publiczny trakt dostępny dla wszystkich«
patrz: DROGA
- - Poczęło się iuz widzę nagradzać kiedy mi na dobrowolney drodze wsrod Lassa zastąpiono porabowano y do więzienia wsadzono. PasPam 134
- - Zastąpiono mi na dobrowolney drodze gdy bym się czył [!] winnym mogł bym był bespiecznie uść. PasPam 149
punkt w punkt deklarować
»punkt po punkcie; wszystkie punkty«
patrz: DEKLAROWAĆ
- - Iak się ow Murmur uspokoił nastąpiły potym inszych chorągwie deklaracyie ktore punkt w punkt deklarowały. PasPam 118v
w kwinty się obrocieły basy
»pycha, pewność siebie ustąpiły miejsca pokorze«
patrz: BAS, BAS, BASS
- - Narody całe Ktore pod stem bonczukow do nas przychodzieły Ledwie zesię dzis, iednem znakiem nie okreły Zgoła wszytkie ozdoby, spadły znich y krasy A w kwinty się drobniuchne obrocieły basy. PotWoj 202
sobie być posłem
»reprezentować tyllko siebie«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Odprawuie się nie Seym bo ten per Nuntios Terrestes A tu tota Respublica y kozdy sobie iest posłem. PasPam 241
kim robić jako bydlątkiem
»ROBIĆ«
patrz: BYDLĄTKO
chodzić w papierowych trzewikach
,
o papierowych botach co robić
»robić co na pokaz ale tak, żeby się nie zmęczyć ani nie pobrudzić«
patrz: PAPIEROWY, PAPIOROWY, PAPIEROWY, PAPIROWY
- - Zostawmyż [białego konia] tedy tym, którzy w papierowych trzewiczkach chodzą, a pracy nie podnosząc, dostatki mają: jako królom i książętom; żołnierzowi lepszy gniady. DorHipTur 20
- - Chcielibyście ieść ryby/ ále żeby rąk nie umaczáć [...] dla wás co to o pápierowych botách stáránie chcecie odpráwić/ są pápierowe Pánny w Krákowie w kramach/ tám was do nich z stárániem wászym odsyłam. GorzWol 70
wolnem robić co animuszem
»robić co swobodnie, bez przymusu«
patrz: ANIMUSZ, ANIMUSZ, ANIMUS
- - Wszyscy się bowiem piszą, Szlachta Polska Konni. Ze wolnem obieraią Krola animuszem. PotPocz 145a
robić coś skacząc
»robić coś ciesząc się, z radością, chętnie«
patrz: SKAKAĆ
- - Swoię konfuzyią wymawiali mowiąc że to było iednakowo dac skacząc iako y płacząć. PasPam 170
myć murzyna
(
sz. zm.)
»robić coś z góry skazanego na niepowodzenie«
patrz: MURZYN
- - Na spowiedzi nie radzę spuszczać ci się i na Jałmużny: darmo cegłę myjesz i murzyna. PotFrasz4Kuk I 340
myć cegłę
(
sz. zm.)
»robić coś z góry skazanego na niepowodzenie«
patrz: MYĆ
- - Na spowiedzi nie radzę spuszczać ci się i na Jałmużny: darmo cegłę myjesz i murzyna. PotFrasz4Kuk I 340
czynić coś imieniem czyimś
»robić coś z upoważnienia czyjegoś, w zastępstwie kogoś«
patrz: IMIĘ
- - Imieniem IMSCI Pana Porucznika y całey kompaniey unizenie proszę. PasPam 87
cuda czynić
»robić dziwne lub straszne rzeczy«
patrz: CUD, CUDO, CUDO, CUD, CZUD
- - Cuda czynił w ochocie. Kozdy kieliszek sąm mi odnosił y zreki oddawał. Potym visitował in persona y bawił się zpułtory godziny, odemnie non praeventus. Przysięga, przeklina się ze mi chce słuzyc do Smierci szczerze, zyczliwie, bratersko. OpalKListy 385
- - Panna Franciszka cuda czyni, aby zKlasztoru Poznan[skiego] przeniesiona bydz mogła. [...] Od złosci niespowiada się y po pułroczu. [...] Posłuszenstwa zadnego. Bunty, hałasy, wrzawa z Mniszkami. OpalKListy 414
- - Cud. *Cudo [...] 2) Wunder, ungewöhnliche Sache. [...] un miracle; merveille; un prodige; chose merveilleuse [...] cuda w boju czynił. T III 162-163
cuda robić
(
sz. zm.)
»robić dziwne lub straszne rzeczy«
patrz: CUD, CUDO, CUDO, CUD, CZUD
- - Iam sobie pił na Fantazyią y czeladzi swoiey dawać kazałęm a potym z piianemi ich Pacholarzami Cuda robili w nos im papier zapalali, wąsy im roznemi rzeczami smarowali. PasPam 229
- - Niemcy [...] Nawet y po Smierci znimi [Turkami] cuda robili włoczyli passy z nich darli rzemien na potrzeby z tych passow wykrącali. PasPam 267
- - Cuda robili kozacy nikomu niefolguiąc Białogłowy scinaiąc dzieci rozdzieraiąc y co kolwiek naygorszego wyrządzaiąc im. PasPam 276
- - Tákiego [błazna] teraz trzebá/ coby robił cudá/ Abo ludzi pomamił by iáká obłudá. NowSow B
pasy z kogoś drzeć
»rodzaj kary, tortur«
patrz: PAS
- - Nawet y po Smierci znimi cuda robili włoczyli passy z nich darli. PasPam 267
żeby pioruny na kogoś trzaskały
»rodzaj przekleństwa«
patrz: TRZASKAĆ
- - Panie Boze Sprawiedliwy [...] pokasz Sprawiedliwość twoię nad krolem, Ianęm Kazimierzem ze by Pioruny na Niego z iasnego Nieba trzaskały. PasPam 198v-199
bodajże was pozabijano
»rodzaj przekleństwa«
patrz: POZABIJAĆ
- - Wymowił przy pozegnaniu słowa Bodey że was tam y z Rotmistrzem w pierwszey okazyiey pozabijano. PasPam 101v
ślepo się rodzić
»rodzić się niewidomym, tak jak zwierzęta«
patrz: RODZIĆ SIĘ
- - Byłęm im rad, ale mi wielce gniewno było owego Kardowskiego bo ustawicznie przymawiał mazurow iak sie slepo rodzą. PasPam 228v
macierzyński dom
»rodzina ze strony matki«
patrz: DOM
- - Niedzwiedz Macierzynskiego Domu coz ten znaczy Pewnie to kozdy przyzna kozdy wytłąmaczy ze Zwierz straszny odwazny Serdeczny y Męzny Do potkania y bitwy nad inne potęzny. PasPam 270
jako długi
»rozciągnięty na całą swą długość«
patrz: DŁUGI
- - Sani niewysciełaią do Siedzenia...y Niesiedzi na nich ale lezy wpiernatach iako długi. PasPam 165v
puścić tuman
»rozgłosić nieprawdziwą, przesadzoną wieść«
patrz: PUŚCIĆ
- - Takieli Rebellizant ktory przy Turkach stawa dla tego że by gu [go] Luteranskie Prowincyie Supplementowały Piniądzmi puscił ten Tuman między nich że Turcy eo fine Woynę ponieśli że by Relligią Rzymską zniszczyć a Luteranską na to Mieysce postanowic. PasPam 277
tył podać
»rozpocząć odwrót, zacząć uciekać«
patrz: TYŁ, TYŁ, TEŁ
- - Wszystkim impetem poslismy na nich, bos my widzieli że trzeba było ledwie niewszystkim ginąc gdy bysmy mieli byli teł podać. PasPam 94
wkroczyć w traktat (traktaty)
»rozpocząć układy«
patrz: TRAKTAT
- - Gdy zwiazek az do trzeciego Roku trwał Moskwa się zmowiła w kroczywszy zas w taktaty [!] iuz swoie siły widzieli. PasPam 119
- - Wysadzono tedy kommissarzow w kroczono w traktach [traktat] ale poStaremu te rzeczy robiono goniąc się. PasPam 204
akt uczynić /z kim/
»rozprawić się z kim«
patrz: AKT, AKT, ACHT
- - Domówiwszy się tego u mnie [Mikołaja Zebrzydowskiego], żem ci autory powieści twojej mianował, i tam zaraz deklarowawszy się, iż z niemi sobie akt o to uczynić chciałeś, teraz co inszego o tym niewstydliwie twierdzisz. ZebrzMyszkZatargCz II 194
- - Deklarowałem się [M. Zebrzydowski], żem naprzyszłym sejmie miał sobie z niem akt uczynić. ZebrzFundCz III 341
rachować się sam z sobą
»rozstrząsać swoje postępowanie, zastanawiać się nad czym«
patrz: RACHOWAĆ SIĘ
- - Rachuję się sam z Sobą co mi do do Maiestatu WK MSCI P. M. Młgo taką sprawiło promocyią. PasPam 147v
gryźć mola
»rozważać jakiś problem, zastanawiać się nad wyjściem z danej sytuacji«
patrz: MÓL, MÓL, MUL
- - [...] Cosz? nizli się Krol ruszy nisz się szlachta zcedzi Tymczasem spadnie Brda: przeprawy uprzedzi Passy pozastępuie: Ze Władysław ani Krol przeydzie: y maią kim co począc Pogani Tego Hetman z Starszyną kiedy grzyzie mola Ali poseł Kozacki ktory był do Krola Wyprawion z Zaporoza: pomyslney odprawy Dostawszy; prosto w Oboz przyiezdza z Warszawy [...]. PotWoj 50
na hardość kogoś wsadzić
»rozzuchwalić«
patrz: NA
- - Mieszczanie chcą przyść ale się boią prosięmy za niemi. Ia odpowiem że Samiscie ich natę Hardość wSadzili teraz znowu zaniemi prosicie. PasPam 169
wstydem się czerwienić
»rumienić się ze wstydu«
patrz: CZERWIENIĆ SIĘ
- - Nawet tych, których honor przyozdabia, Na mizeraków częstokroć przerabia, A gdy dostatki ich, siebie wraz trawi, Gdyż zwykły skutek znikając zostawi, Iż im się jaśniej w honorze świecili, Większym się będą wstydem czerwienili [...]. KępMyśliBar II 499
od wstydu pałać
,
wstydem pałać
(
sz. zm.)
»rumienić się ze wstydu«
patrz: PAŁAĆ
- - Stoi niewinny Abel w mocny sekwestr wzięty, wstydem pała, łańcuchy łotrowskiemi spięty. RożAPam 18
- - Sprosne widziadło, wszelkiej próżne uczciwości, Obiedwie bohatyrki do słusznej litości Przywiódszy, gniew w nich budzi, twarz pała wstydami [...]. ArKochOrlCz III 135
- - O iáko od wstydu niemiał páłáć przed Aristotelesem Eberulphus [...]. WojszOr 240
na azard życie łożyć
»ryzykować życie«
patrz: ŻYCIE
- - A lubo tam Hetman na Azard zycie swoie łozył y męznie się potykał iednak niedobre Woysko strasnie uciekac poczeło tak dalece że ledwie sam Hetman po tym dwa konie rosparszy Mogł uskrobac zdrowo aż do Minska. HistBun 32v
puścić na azard życie
»ryzykować życie«
patrz: ŻYCIE
- - Puscił na azard dla Oyczyzny zycie swoię nieiaki Skrzetuski y przebrawszy się po chłopsku pobrał listy od Wodzow do Krola. HistBun 12v
na azard życie nieść
»ryzykować życie«
patrz: ŻYCIE
- - Tenże J. O. X. JMci nielituiąc zdrowia y fatygi na ażard życie niosąc z ludzmi swemi Nadwornemi [...] poszedłszy za rabuiącemi Haydamakami podiazdem [...] tychże Haydamakow [...] rozgromił. RadziwUDiar B4-B4v
biała kawka
»rzadkość«
patrz: KAWKA
- - biała to kawka das ist ein weisser Sperling. c'est un merle blanc; [...] T III 545
nad czym berło mieć
»rządzić czym, sprawować władzę nad czym«
patrz: MIEĆ
- - Podzciesz teraz Krolowie [...] Podzcie Xiązęta [...]: y wy co naswiatem Chrzescianskiem siedzicie: z Biskupiem prymatem I wy co nad duszami, y wy co nad ciały Ludzkiemi: berła macie, albo Pastorały. PotWoj 172
chodzi o
(
sz. zm.)
»rzecz dotyczy czegoś, zależy od czegoś«
patrz: CHODZIĆ
- - Iezelić chodzi o przysięgę [...] ia ciebie ztego rozgrzeszę. PasPam 144
- - Wachmistrz mowi że by nie oddawac [koni] alem ia powiedział że o moię chodzi Reputacyią. PasPam 158
- - Chodziło o urazę Hetmanow y Narodu Litewskiego. PasPam 161
- - Niezałuyciesz Panie konia bo to o wielką rzecz chodzi. PasPam 238v
skoczyć w ucieczkę
»rzucić się do ucieczki«
patrz: UCIECZKA
- - Moskwa zaraz poczęli się mięszać [...] rzatko kto y strzelił ieno tak cięto ostatek ich Skoczyło w ucieczkę. PasPam 93
kury sadzić
»sadzać kury na jajach, żeby wysiadywały kurczęta; tu: lekceważąco zajmować się gospodarstwem«
patrz: SADZIĆ
- - Drugi nieporachowawszy się z[s]Woią fantazyią zaciągnie się do Woyska apodobniey że by w domu kury Sadził a kanię od kurcząt odganiał. PasPam 90
niebieski parlament
»sąd boży, sąd niebios«
patrz: PARLAMENT
- - [Tego] Zubra abo Ciołka pracowite[go] za ie[go] prace Na Niebieskie Parlamenta Zaniesiony tam Swiecic y wiecznie z bogiem Swy[m] krolowac bedzie. HerbOr XVII, 395
- - Kto by naymniey przeciwko wyraznemu wykroczy Ordynansowi wsamych tylko nadzie[ię] zatopiwszy Marnosciach asz iuz gotowy z Niebieskiego Parlamentu czytaią mu dekret Proiecisti Sermonem Dei proiecit te Dominus [odrzuciłeś słowo Pana odrzucił cię Pan]. PasPam 281v
straszny trybunał
»sąd ostateczny«
patrz: TRYBUNAŁ
- - Powędrowali. Za krolową Sprawić się na tamtym Strasznym Trybunale. PasPam 214v
najstraszniejszy parlament
»sąd ostateczny«
patrz: STRASZNY
- - Toc go upewniac niemozesz [...] zeby mu y natam tym Swiecie twoie miały wczym kolwiek Suffragari zasługi. W ten czas kiedy na owym naystrasznieyszym Parlamencie rzeką vive et Responde. PasPam 195v
sąd straszny
»sądzenie przez Boga rodzaju ludzkiego przy końcu świata; sąd ostateczny«
patrz: SĄD
- - Te pracowite ubogich Ziemianinow [plony] y wyssana Substancyia uznasz iakiemić na Sądzie strasznych [zam. strasznym] staną się Instygatorami. PasPam 193
chłop jako dąb
»silny, wysoki mężczyzna«
patrz: DĄB
- - Padł wznak srogi chłop iako dąb. PasPam 229
chodzić za bałwany
(
sz. zm.)
»skłaniać się ku bałwochwalstwu, oddawać się bałwochwalstwu, praktykować bałwochwalstwo«
patrz: BAŁWAN
- - Sądy moje odrzucili/ á w ustáwách mojich nie chodzili/ y Sábbáty moje pogwałcili [Izraelici]/ á/ że serce jch zá plugáwymi báłwany chodzi. BG Ez 20, 16
- - Abowiem się dopuścił [Achab] rzecży bárzo obrzydłych/ chodząc zá báłwany/ według wszystkiego/ jáko czynili Ammorejcżycy/ ktore wygnał PAN przed oblicżem Synow Jzráelskich. BG 1Krl 21, 26
zmierzać do celu okiem serca
»skłaniać się sercem ku czemuś, mieć skłonność do czegoś«
patrz: CEL, CEL, CZEL, CYL
- - Ma iednak [sc. afekt] swoy cel do ktorego [celu] uprzeymym serca swego zmierza okięm. PasPam 80
dać knebel w gębę /komuś/
»skłonić kogoś do nieujawniania niewygodnych informacji za pomocą przekupstwa lub obietnic«
patrz: DAĆ
- - MOWIĄ o osobie przekupioney pieniędzmi lub obietnicami: dać knebel w gębę komu, niedopuszczaiąc mu mowić co wie. DanKolaDyk I, 159
uderzyć wpław
»skoczyć w wodę«
patrz: WPŁAW
- - Woiewoda [...] go pyta iakos uszedł? Odpowie bom nie spał do tego konia trzymałęm wręku y zaraz uderzyłęm wpław. PasPam 90-90v
biesagowe słowo
»słowo dwuznaczne, fałszywe«
patrz: SŁOWO
nadkładać ucha; nadkładać uszu
(
sz. zm.)
»słuchać z uwagą, nasłuchiwać«
patrz: UCHO
- - Chcąc raz szukać żywności, matka im tę dała Przestrogę, iż gdy będzie żywności szukała, Aby pilnie na wszystko ucha nadkładały I onej zaś odnieśli, coby usłyszały. VerdBłażSet 89-90
- - Zaśpiewam ja mu przedsię, rad on pieśni słucha. Patrzy na nas i stanął, i nadkłada ucha. SzymSiel 164
- - I Astolf, co niesłychanem dźwiękiem bydło ono Wegnał z wielką bojaźnią ich w piekielne łono Dziurą przepaści srogiej, gdzie, jak zapomniały, Stał, uszu nadkładając wszędzie czas niemały Słyszy szum z głębokości wielkich przeraźliwy, Narzekanie, wzdychania i płacz żałośliwy; Zaczem, iż to jest piekło, domyśla się snadno, Myśli, czy się ma wrócić w zad, czy tak iść na dno. ArKochOrlCz III 62
buty komu wycierać
,
[Być] komu do botów
,
czyje boty wycierać
,
komu butów ucierać
,
wycierać boty u kogo
»służyć komu, także: pochlebiać, nadskakiwać komu w celu uzyskania jakich korzyści«
patrz: UCIERAĆ
- - Przeczedłszy tylko karty Luterowe [...] bez wstydu z tymi się chcesz ścierać, Coś im niegodzien i butów ucierać. GrochWiersze 320
- - Przysiągł [Hetman] ze ia sa[m] do Krolewica nie poidę y z expedicyei poiadę, iesli tak plugawą lekkoscią da nas starszych zniewazáć tem sczeczkom, ktorem by dobrze nasze boty wycieráć. OssJŻyw 30
- - Iezeli się tesz samwprzody zabije [Xifil], Zonę w niewolą dozywotną poda [...] A nusz tam Syna niestetysz powije, Komu do botow, albo do wychoda. PotSyl 66
- - Dziecię co go dzis na ręku trzyma [matka] Będzie wycierac boty u Oyczyma. PotSyl 7
- - BOTTE [...] MOWIĄ przysłowiem buty komu wycierać, niskie mu posługi y podchlebstwa czynić z interesu. DanKolaDyk I, 213
na uszy obie słyszeć coś
»słyszeć coś bardzo dobrze, doskonale«
patrz: UCHO
- - Na uszy obie słyszy Swiat o głos Marsa ktory Promulguie Ze cię za Syna Swego prawdziwie przyimuie. PasPam 271
słyszeć coś z czyichś ust
»słyszeć, że ktoś coś powiedział«
patrz: USTA
- - Słyszałęm zust iednegogo Godnego Pana. PasPam 261v
ciężkości na sercu
»smutek, ból«
patrz: CIĘŻKOŚĆ
- - Kiedy zapowrotem owe w domu nastąpiły zale. To mnie tez takie cięszkosci na Sercu czyniły zem niewiedział iezelim zyw. PasPam 76
pięść pod głowę kłaść
»spać bez poduszki«
patrz: PIĘŚĆ
- - Panie Ianie co mąmy pięść pod głowę kłaść układzmy się miasto poduszki na tym Moskalu, a lezał blisko tłusty Moskal zastrzelony. Ia tedy mowię dobrze dla kompaniiey. PasPam 93v
na łeb spaść
»spaść głową w dół«
patrz: NA
pospadać na łeb
»spaść głową w dół«
patrz: POSPADAĆ
- - Iednych wycięto drudzi potonęli Inszych na gnano na Skałę y tam pospadali tak że na łeb, y z konmi. PasPam 245v
siedzieć na bruku
»spędzać czas bezczynnie, nie mając co robić, marnować czas«
patrz: BRUK, BRUK, BURK
- - Czekałbym y posła, ale go nie tylko nie obiecowano ale ani o nim słyszano, a Krol tesz na łowy odiachał. Siedziec mnie tedy na bruku ni przecz ni zacziako indignum było sąm WMć uwasz Mianowicie ze sieKrol nie chciał wtym asz za przyiazdem Posła resolwować. OpalKListy 184
na łbie utykając
»spiesząc się«
patrz: ŁEB
- - Nałbie utykaiąc pobiezeli przeklinaiąc Mazepę. PasPam 143
- - Iak iuz wyganiano zyzby to ia Marszałkowi tylkom się pokłonił, adrudzy nałbie utykaiąc za drzwi wychodzili. PasPam 201v
na łbie nautykawszy
»spiesząc się«
patrz: NAUTYKAĆ
- - Nadrapawszy się po owych Lassach na łbie naUtykawszy y do tygodnia drugi niemogł przyść doSiebie. PasPam 239
komuś pilno jest
»spieszy się komuś«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Kto obaczył to się tez zatrzymał na owo dziwowisko choc mu pilno było. PasPam 189
na /coś/ poglądać z boku
»spoglądać na kogo nieufnie, spode łba«
patrz: BOK
- - Wtym się bachmat sunie I już z wałachem pruskim równa skronie I głowę z głową, a prawie po oku Srożąc sięna się poglądają z boku. BorzNaw 168
spojrzeć na /kogoś/ z boku
»spojrzeć na kogo nieufnie, spode łba«
patrz: BOK
- - Spoyrzy na mnie z boku niezdałęm mu się dotey konfidencyiey. PasPam 97
nos zwiesić, spuścić
»spokornieć, posmutnieć, pozbyć się buty, dumy«
patrz: NOS
- - Pan fiercyk nos zwiessił. PasPam 154
- - Zaraz Turcy spuscili nos z gubiwszy to Woysko ktore mieli za naylepsze. PasPam 246v
- - Tu kozdy nos zwiesił mysląc sobie pierwsze nieszczęscie. PasPam 90v
spuścić nos
»spokornieć, posmutnieć, pozbyć się byty, dumy«
patrz: SPUŚCIĆ
- - Zaraz Turcy spuscili nos z gubiwszy to Woysko ktore mieli za naylepsze. PasPam 246v
nić Ariadny
»sposób wybrnięcia z trudnej sytuacji«
patrz: ARIADNA, ARIADNE
- - [...] Idziesz na fawor jakby do ogroda, Aż ci na powrót potrzebna niesnadny Nić Aryjadny. MałpaCzłow 252
- - Zefir był metrem przezornych wykrętow, Ty złe ćwiczenie wziołeś od nátury, Więc was obodwoch, ná iedney gałęzi, Nić Aryadny, niech w sidła powięzi. DrużZbiór 279
słuchać spowiedzi
»spowiadać«
patrz: SŁUCHAĆ
- - Idąc tedy kazdy swoie odprawował Nabozęnstwo spiewanie, Godzinki, kapellani na koniach iadąc Słuchali spowiedzi. PasPam 93v
komu do czego naprawić apetyt
»spowodować, by kto ponownie czego zechciał, zapragnął«
patrz: NAPRAWIĆ
- - Tak Bog za panowania Pudyka Rdulcibus acida intcrmiscuit, aby mu do Nieba naprawił apetyt. ChmielAteny II 344
uczynić w sercu aperturę
»spowodować cierpienie duchowe, ból, rozpacz«
patrz: APERTURA, APERTURA, APERTORA
- - Żal [...] Teraz uczynił w sercu aperturę. ChrośTreny 65
- - Nałogi [...] Ktore się cale zmieniły w naturę Krwawą zrobiwszy w sercu aperturę. ChrośZbiór D3v
podwójne głoski
»spółgłoski podwojone, geminaty«
patrz: PODWÓJNY
- - W Polskich wyrazach podwóyne głoski wymáwiaią się następuiące, oddzielnié. dd. oddaię kk. lek-ki. łł zmełł-ła. Jagieł-ło. mm. łom-my; sum-ma (zebranié liczb, dla różności od su-ma, ryby) nn. Pan-na. ProkopSposób 82
podwójne spółgłoski
»spółgłoski podwojone, geminaty«
patrz: PODWÓJNY
- - Nie zamilczám i o Dwugłoskach, lub Tróygłoskach, czyli Dyftongach Polskich: tudziéż o podwóynych spółgłoskach (de consonantibus duplicibus.) KopczUkład 42
- - Spółgłoski gdy się piszą podwóyne, iedna powinna łączyć się z poprzedzaiącą samogłoską, a druga z następuiącą. np. od-dáná. ProkopSposób 79
kogoś na perspektywę wystawować
»sprawiać, by ktoś był widoczny«
patrz: WYSTAWOWAĆ
- - Tys ies[t] Lapis Lydius proba pocciwosci [...] Tacię na Perspektywę Swiatu wystawuie Tacię Oycu Marsowi w Respekt praezentuie. PasPam 271
turbować czyjeś ucho
»sprawiać komuś kłopot, fatygować kogoś opowiadaniem o swoich sprawach, niepokoić kogoś«
patrz: TURBOWAĆ
- - Deprecor primum [przepraszam najpierw] Pana mego Młgo Majestatem że mi privato [osobie prywatnej] przychodzi Panskie Powazne et multis [wieloma] Oyczyzny Curis [troskami] zatrudnione turbować ucho. PasPam 284
/Kogoś/ wywodzić z błędu
»sprawiać, że ktoś odstępuje od mylnego mniemania, przekonania, fałszu«
patrz: WYWODZIĆ
- - Nieszczęsny mądry, drugich nie wywodząc z błędu; Nieszczęśliwszy, co inszych uczy, sam bez względu Piekła, nie żyje wedle swej nauki. PotFraszBrück II 410
z serca /komuś/ wybijać strach
»sprawiać, że ktoś się przestaje bać«
patrz: STRACH
- - On [ojciec Augustyn Kordecki] swym kápłanęm czásu wątpliwego Z serca wybiiał strách boiazliwego [...]. OblJasGór 17
w błędy odwodzić coś
»sprawić, ze coś staje się mylne, fałszywe, niewłaściwe«
patrz: BŁĄD
- - Na cóż bym też mienił i w zdrożne błędy Chciał odwodzić myśl od tej gładkości. MorszAUtwKuk 302
/Kogoś/ z błędu wywieść
»sprawić, że ktoś odstępuje od mylnego mniemania, przekonania, fałszu«
patrz: BŁĄD
- - O miły P. Plebanie/ wielkasz topracá stárego Gregoryánká náuczać/ ále cosz zwámi czynić/ przecięć ábym was zbłędu wywiodł iákom począł do końcá ćwiczyć muszę. SzemGrat 38
wybić /komuś/ boleść z serca
»sprawić, że ktoś zapomni o swoim bólu«
patrz: BOLEŚĆ
- - Ale złemu człowiekowi byś nábarziey w iákim kłopocie milczeć kazał/ żadnemi namowámi nie wybiiesz mu boleści z sercá/ áby wołáć/ áby włosow ná sobie tárgáć/ ábo sámego siebie y żywot swoy przeklináć niemiał. StarPopr 19
być panią szachownicy
»sprawować kontrolę«
patrz: PANI
- - Sama tylko płec białła chce bydz Panią Szachownice wszedy byc, wszystko wiedziec rządzic przewodząc. HerbOr
berłem panować
»sprawować władzę królewską«
patrz: PANOWAĆ
- - Kiedy Konstantyn trzeci berłem w Carogrodzie Panował [...] Lech y Czech Rodzeni Xiązęta z Harwacyey ruszą się w przestrzeni Od Południa. DrobOpow 125
berłem rządzić
»sprawować władzę królewską«
patrz: BERŁO, BERŁA
- - Nasi [...] Ordynansu czekaią iako Bohaterze I mądrzy y powazni, pod Commendą swego Krola będąc w Lechijey berło rządzącego. DrobOpow 45
- - Gdy krolowie Polscy, oraz y Węgierskim berłem rządzić poczęli, zasmakowawszy sobie Polskiey wolności, wyzuli się [Komorowscy] z własney Oyczyzny. NiesKor II II, 566
berło piastować
»sprawować władzę królewską«
patrz: PIASTOWAĆ
- - Ta nauka królom i panom wielkim (którzy władzą Bożą berła piastują i majestaty osiadają) wynika oczywista, jako i na ludziach polegać i jako im ufać mają. LubSArtDąb 585
zaciągać komuś kogoś za włosy
»sprowadzać komuś kogoś niepożądanego«
patrz: WŁOS
- - Iedni na Swoie koło wodę ciągną drudzy usługą swoią inszym się akkomoduią aby przez to ditescant Oyczyznie gosci zaciągaiąc za włosy. PasPam 148v
przedać kogoś za borową szyszkę
»sprzedać za niską cenę«
patrz: SZYSZKA
- - Szyszka. [...] 4) Pappen-Stiel; ein Nichts, Kleinigkeit. [...] 4) zeft, bagatelle, un rien, un fétu. [...] 4) za szyszkę go maią; za borową przedał szyszkę. T III 2286-2287
komu afekt konformować
»sprzyjać komu, być komu życzliwym«
patrz: KONFORMOWAĆ
- - Swiatu Całemu ta Panna [znak Zodiaku] dobrze czyni Dopieroz Swoiemu kto się iey konterfektem wiernie tytułuie Temu Specialiter affekt konformuie. PasPam 272
z kimś trzymać cech
(
sz. zm.)
»sprzyjać, pomagać komuś«
patrz: TRZYMAĆ
- - SA też iácyś duchowie dziwni/ ktorzy z ziemi Pospolicie bywáią/ więc między kruszcámi/ Ci z gorniki przy kruszcách iákby cech trzymáią. RoźOff H3v
- - [Bachus] Przeto z námi trzyma Cech á záwżdy nam w znoiu/ Vpalonym podawa chłodnego napoiu. RoźOff M
z kim zabrać alianse
»sprzymierzyć się z kim«
patrz: ZABRAĆ
- - Zniemi [Saracenami] zábrawszy Alianse, Grekow precz wyrugowáli [Egipcjanie], ich Wodza Kalifę sobie obráli za Krola. ChmielAteny II 727
opuścić uszy
»spuścić z tonu«
patrz: UCHO
- - Opuscił tedy uszy Arcybiskup powątpiwaiąc w Swoiey Intencyiey ale postaremu nie ustaie w dopinaniu y ma nadzieie. PasPam 230
pójść na biesa
»stać sie złym, ulec złym pokusom«
patrz: BIES, BIES, BIS
- - Między owemi dworzánámi Páńskiemi, pokoiowemi, teżci się też wlulał Szátan, [...] dziwuyże się, że tám przy dworách Páńskich, znaydzie się sługa, radzcá, co też to poszedł cos ná biesa, radby nieiednego Iobem widział, z dobr iego wyzuł, ále by gorzey było, gdyby się wszyscy biesowi godzili, á był tylko ieden, niby Anioł Pański. MłodzKaz III, 78
wziąć kogo do berła
»stać się władcą, królem jakiego kraju; podbić jaki naród, kraj«
patrz: WZIĄĆ
- - Cyrus [...] Babilon obiął: Lydow wklubę wprawieł, Wziął Massagety do berła swoiego. PotSyl 101
co pod berło przyjąć
»stać się władcą, królem jakiego kraju; podbić jaki naród, kraj«
patrz: PRZYJĄĆ
- - Náyiáśnieyszy Krolu [...] tákeś ią [ojczyznę] pod Páńskie Berło iáko pupillam przyiął, że iey dziwnym y do tych czas niezwyczaynym dziełem inter cogitationis et opera belli Spokoyne sprawuiesz ferye. DanOstSwada II, 24
stać w szyku
(
sz. zm.)
»stać, ustawiać się w porządku bojowym«
patrz: SZYK
- - Stoiemy wszyku. PasPam 105
- - Moskiewskie woyska a osobliwie owe Boiarskie Chorągwie w szyku stoiące są tak straszne iako narod zadęn nie iest, sporzawszy na one ich Brody to się to tak iakos reprezentuie Maiestas Iak by się
na Panow Oycow porwał. PasPam 107
stawać w paradzie
,
w paradzie stać
»stać w pełnym rynsztunku«
patrz: PARADA
- - Bo kiedy kto chce, broda na zawadzie Stawa przed nimi [ustami] jak sołdat w paradzie. MorszAUtwKuk 42
- - Zaraz iak wiechali kazałęm stanąc we wrotach drudzy wparadzie udrzwi stoią konie iuz kulbaczone. PasPam 155
- - Semenowie w paradzie stoią, Moskwa wszyscy Armatno bez Rusznice długiey zaden niestąpi. PasPam 168v
wojsk.
widoczna obrona
»stała linia obrony«
patrz: WIDOCZNY
- - widoczna obrona Kriegs-Bauk. die beständige Streich-Linie. la Fortif. ligne de défence, fichante. T III 2525
stanąć szykiem
»stanąć, ustawić się w porządku bojowym«
patrz: SZYK
- - Przyszli pod Parkany y stanęli Szykiem. PasPam 265v
za co dobyć broni
»stanąć w czyjej obronie, ująć się za kim, pomścić np. czyją krzywdę zbrojnie«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Xymena [mówi do Sancty'ego] Ostatni to rátunek lecz kiedy go użyć Przyidzie, y ieżli twoiá chęć się ktemu skłoni, Wolnoć będzie zá moię krzywdę dobydź broni. CorMorszACyd 146
o co broń dobyć
»stanąć w czyjej obronie, ująć się za kim, pomścić np. czyją krzywdę zbrojnie«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - [Mówi autor do fałszywego przyjaciela] O krzywdę moję broni nie dobędziesz Ani w mej sprawie kilka mil ujedziesz. MorszAUtwKuk 351
szukać sposobów
»starac sie wynaleźć środek, radę«
patrz: SPOSÓB
- - Wnagłey potrzebie roznych szukac nalezy sposobow. PasPam 217v
szukać protekcyjej
»starać sie znaleźć ochrone, opiekę«
patrz: SZUKAĆ
- - Przed ktoremi uskarzyc się Parlamentami uktorego by z naypotęznieyszych Swiata tego Monarchow szukac Protekcyiey od Nie uchronney na ludzki Narod smiertelnosci oppressyiey? Nie więm. PasPam 84v
do beczki lać bez dna
»starać się daremnie«
patrz: LAĆ
starać się o znajomość
»starać się kogoś poznać, nawiązać przyjacielskie stosunki«
patrz: ZNAJOMOŚĆ
- - A skoro iuz na gorę Poselska izba puydzie [...] tostarac sie o znaiomosc u którego z Marszałkow choc by u iednego iakom ia czynił zem przy instancyiach wielkich Ludzi, kłaniał się oto że by mię z yzby nigdy niewyrugowano. PasPam 201-201v
szukać króla
»starać się o znalezienie kandydata na króla«
patrz: KRÓL
- - Mowią niewiele by nąm trzeba Szukać krola, mamy go między Sobą. PasPam 232v
rozszerzać się srogością
»stawać się sroższym«
patrz: ROZSZERZAĆ SIĘ
- - Saturnus nie może się rozszerzać srogością. PasPam 272
grać na suknią
»stawiać coś w grze«
patrz: SUKNIA, SUKNIA, SZUKNIA
- - Grám ná suknią/ vide Stáwiam co wé grzé. Kn 207
sięgać dokąd apetytem
»stawiać sobie co za cel, chcieć co osiągnąć«
patrz: APETYT, APETYK, APETYT
- - Zyiesz kto tak szczęsliwy pod tym niebem z Ludzi, Ze go żadna Fortuny Pokusa nie łudzi, żeby się kontentuiąc teraznieyszem bytem, Straty nie bał: nie sięgał daley appetitem. PotPer 2v
czynić, uczynić eksperyment z kimś
»stoczyć walkę, potyczkę z kimś, wystąpić zbrojnie przeciw komuś«
patrz: UCZYNIĆ
- - Gdy by[ś] był z Czarneckim iaki uczynił Experiment Pewnie bys to był y Za [ze] mną uczynić musiał. Bom tu ia iest w osobie krola Polskiego. PasPam 71v
- - Iak tylko dali Czarnieckiemu osobną dywizyą [...] nigdy się nietrafiło że bysmy całą zimę na konsystenyiey mieli odprawić ale ustawiczne z Nieprzyiacioły czyniąc experymenty. PasPam 79
podjazdami bić się
»stosować metodę walki podjazdowej«
patrz: BIĆ SIĘ
- - Tak tedy tę zimę odprawilismy kłocząc się ustawicznie y podiazdami biiąc się z Szwedami. PasPam 62v
dość czynić /czemuś/
»stosować się do czegoś«
patrz: CZYNIĆ
- - Synu moy życzliwy, Proszę, ábyś pamiętał ná moy włos szędziwy, A czyniąc dość prośbie mey chciał iść do meszkity wspoł zemną oddáć pokłon Bogu należyty [...]. DamKuligKról 182
zadość czynić /czemuś/
(
sz. zm.)
»stosować się do czegoś«
patrz: ZADOŚĆ, ZADOŚĆ, ZADOJŚĆ
- - Tegoż byłem u ImPana Ienerala Altireryi, radziłem aby wysłać Działa zadość Czyniąc Ordynansowi Xięcia, przodem [wysławszy] daiąc znać że idą. SapADiar 125
- - [...] ue uszytkim Ia chcę dotrzymywać kontraktowi y Intercyzy dawney nullá reservata Salvae et clausulae trzymam się y Summę na terminie designowanym Staramsię czyniąc Zadość Woli y rozkazowi ImCi Dobrodzieia. SapADiar 31
dosyć czynić /czemuś/
(
sz. zm.)
»stosować się do (zwyczajów), wypełniać (obowiązki)«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - Dosyc czyniąc woli WM. me[go] M-o Pana teyze zaraz godziny odpisuię na list WMP. OpalKListy 36
- - Zabraniacie Mieszczanom czynic dosyć prawu y zwyczaiowi. PasPam 167
- - Xiązę Io MSC z Prezmowa Funkcyiey urzędowi swemu nalezytey nieczyni dosyć. PasPam 232
- - Cisz Commiszarze Naszi postanowili aby Miesczanie Naszi iako powinnosciom swoim dosic czynic powinni tak aby posłuszenstwo Ząmkowi wszytkim oddawali [...]. KomonDziej 114v
zadosyć się działo /czemuś/
»stosowano się do czegoś«
patrz: DZIAĆ SIĘ
- - [Mikołaj Krzysztof Radziwiłł] w Pielgrzymskim odzieniu połozyć się kazał, a bez tych katafalkow, bez niesienia mar proznych, bez koni ubranych, bez kruszenia kopij, owo zgoła nay mnieyszey Ceremonij niepotrzebował w czym wszystkim działo się zadosyć woli Jego [...]. MasDiar 132v-133
dość się działo /czemuś/
»stosowano się do czegoś«
patrz: DOŚĆ, DOŚĆ, DOŚCI
- - [...] wolnysmy Narod, wolnosmy do was przyiechali, y iesli się dokonczalnym zapisom na czasie naznaczonym dosc nie będzie działo, oddawszy gardła nasze wolno będziemy chcieli przeysc. PiasRel 29-29v
- - [...] gdy kto dowiodłby temu, że się dość nie dzieje słuszności, ma Hetmanowi opowiadać y podług jego ordynacyey, sprawiedliwości żądać [...]. ArtWoj 109
strach wielkooki
»strach, który wyolbrzymia niebezpieczeństwo«
patrz: STRACH
- - Zwierzętom knieje wszystkie się zalały, Z których uchodzą na wysokie skały; I tych mieszkańców leśnych wziął w swe troki, Strach wielkooki. GrochWiersze 215
strach z wielkimi oczami
»strach, który wyolbrzymia niebezpieczeństwo«
patrz: WIELIKI, WIELKI
- - Na to parzchnął od śmiechu, y strach go z wielkiemi oczyma odleciał. KonSRoz 74
co na bruku stracić
»stracić co na hulankach«
patrz: BRUK, BRUK, BURK
- - Márnotrawnisiu, nie pleć ládáczego, lepiey wyznay, żeś to ná bruku ztracił. MłodzKaz I, 48
utracić co na burku
»stracić co na hulankach«
patrz: UTRACIĆ
- - Mowią potym o nim [młodym szlachcicu, prowadzącym hulaszczy tryb życia]: miał się kiedyś dobrze/ utrácił wszytko ná burku. BirkEgz 30
pójść na ceduły
»stracić wartość, stać się bezwartościowym jak zbędne kartki, makulatura«
patrz: PÓJŚĆ
- - Lecz skoro pomrzem, struci onym jabłkiem cierpkim, A potym zmartwychwstaniem, dzisiejsze tytuły Pojdą kędyś na brzytwy, pojdą na ceduły. PotFraszBrück I 263
być u biesa
»stracić życie, umrzeć, zginąć«
patrz: BIES, BIES, BIS
- - Na Sczurkj [...] Lepsze to [trucizna] nizli Łapyce y kotky ale caue by pies nie dopadl, albo człowiekowy nie zadano bylby u Biesa. GrodzMisc 160b
strachy nocne
»straszydła pojawiające się w nocy«
patrz: STRACHY
- - Obroná Boża/ iego prawda y słowo z káżdey strony cię otoczy/ abyś siłą iego mogł się oprzeć rodzáiom wszelakich pokus [...] y ktore znagła przypadaią/ y odchodzą tákże iáko stráchy nocne/ y strzały przelátuiące [...]. BirkNiedz 212
- - Strachy nocne/ pokusy ná iákiem miéscu [...] Lemures nocturni [...] Stráchy cierpieć [...]. Kn 1072
- - strachy nocne. Nacht-Gespenster. fantomes nocturnes, lutins, spectres; les esprits & malins qui courent la nuit. T III 2176
dać komuś łacinę
»strofować«
patrz: ŁACINA
- - Dał mu łacinę. v. Strofowánie. Łáiánie. Kn 342
- - dano mu łacinę aż mu się łeb kurzył. [...] no lui a lavé bien la tête. T III 702
strona boląca
»strona pozwana«
patrz: BOLĄCY, BOLEJĄCY
- - Stróná odporna w práwié/ pozwána/ obwiniona/ boląca. [...] Defensor. De cuius re disceptatur [...] v. Obwiniony 2. Kn 1076
gęste strzelanie
»strzały padające jeden za drugim«
patrz: GĘSTY
- - Obaczyli Turcy ze to iak głodne muchy do oprawnego a Tłustego cisną się wołu, że nic nie uwazaiąc na owo ich gęste strzelanie oslep [...] idą do Szturmu. PasPam 269
/ktoś/ zrodzony do /czegoś/
»stworzony, przeznaczony do czego«
patrz: ZRODZONY
- - Bellona Do Dzieła Marsowego od Nieba Zrodzona. PasPam 272v
chleb żałobny
»stypa«
patrz: ŻAŁOBNY
- - Byłęm zas na pogrzebie [...] Przyiaciela [...] Ktory na moich rękach umirał y zapraszałęm na chleb załobny. PasPam 257v
kogoś w jakąś sukienkę oblec
,
komuś sukienkę jakąś oblec
»SUKIENKA«
patrz: OBLEC
lwia skóra
»symbol odwagi, męstwa«
patrz: LWI
- - Męstwa Herkulesowi proba iest prawdziwa Gdy za przedni Ornament Lwi skory zazywa I z tym Dom Lanckoronskich iawnie aemuluie kiedy się Lwem ognistym z dawna pieczętuie. PasPam 274
takiej matki syn
»SYN«
patrz: MATKA
syn szlachecki
»szlachcic, syn szlachcica«
patrz: SZLACHECKI
- - Uwazaiąc szystkie Circum Stancyie widząc nalezytą Synowi Szlacheckiemu Instytucyią y wychowanie [...] konkludo[wać] bespiecznie mogę że to iest niewinna potwarz. PasPam 141
szukać po kątach
»szperać, szukać starannie«
patrz: KĄT
- - Zaswieciwszy szukamy po kątach. PasPam 98
aspektu patrzyć /(na kogoś, na coś)/
»szukać czyjegoś przeznaczenia«
patrz: ASPEKT
- - Aspéktu pátrzyć ná kogo/ ná co. Obseruare occupationem alicuius, Obseruare tempora. Kn 9
- - Czásu pátrzyć ná kogo/ vide Aspéktu pátrzyć. Kn 97
posmarować gębę kauzydyką
»szukać wszelkich argumentów, by za wszelką cenę dowieść swojej racji, niekoniecznie prawdziwej«
patrz: GĘBA
- - Skoro pieniędzmi ręce, głowę polityką, Wyprawną posmaruje gębę kauzydyką, Figiel na herb, aż ujdzie za szlachcica wszędy. PotPoczKuk III 395
przyczynę dawać
»szukać zaczepki do zwady, zaczepiać kogoś«
patrz: PRZYCZYNA
- - Panie Marcyanie niemiałes mię tu Wszeć poco prosic kiedy przyczyny daią y miodem oblewaią. PasPam 88
jak z biczyska
»szybko«
patrz: BICZYSKO
- - A on jak z biczyska: Gdybyś to co ja między udy miała, Dopieroż byś się, panienko, wierciła. MorszAUtwKuk 33
przemijać jako bańki wodne
»szybko przemijać«
patrz: BAŃKA, BAŃKA, BANKA
- - Obraz własny Krolow/ y innych ludzi: przechodzą iáko piáná ná wodzie/ przemiiáią iáko báńki wodne; y stąd ono przysłowie: człowiek báńká. BirkNiedz 33
jako z regestru
»ściśle, dokładnie, jak według nut wypada, zgodnie z melodią«
patrz: REGESTR, REGESTR, REGEST, REGIESTR, REGESTRZ, REJESTR, REJEST
- - Insza to słuchaiąc wdzięczney melodyiey uczyć się Baletow, kapreolow, Tancow, szykuiąc podkasałe noszki iako z regestru. A insza słuchać klangoru Marsowey kapele. PasPam 138v
boki rozpierać śmiechem
»śmiać się serdecznie, do rozpuku«
patrz: ROZPIERAĆ
- - Co powaznieyci boki rospiráią w Ławách az Smiechem czasęm rozmáwiaią Znáć nie o Bogu, bo sámá postáwá Z Sámy ich Cery, y z oczu wydáwá. OblJasGór 143v
boki podpierać trzęsąc śmiech
»śmiać się serdecznie, do rozpuku«
patrz: TRZĄŚĆ
- - Wnet y Wrzesczewic (bo tusz zarasz blisko Przy Generale miał swe stanowisko) Trafił ná zarty, dla Ktorych asz boki Podpirał trzesząc smiech w sobie głęboki. OblJasGór 138
trzymać się za boki od śmiechu
»śmiać się serdecznie, do rozpuku«
patrz: TRZYMAĆ SIĘ
- - COSTE' [...] Trzymał się zá boki od śmiechu. DanKolaDyk I, 376
chwytać się za boki (od śmiechu)
(
sz. zm.)
»śmiać się serdecznie, do rozpuku«
patrz: CHWYTAĆ SIĘ
- - Krotochwila [...] Tym/ komu rádá w domu/ ták hoynie częstuie/ Ze się iedni zá boki wstrząśnione chwytáią./ A drudzy się iuż dobrze nie po rozpukaią. MorszHRoz Cv
- - TENIR [...] Chwytać się zá boki od śmiechu. DanKolaDyk II, 534
dzierżyć się za boki
»śmiać się serdecznie, do rozpuku«
patrz: BOK
- - Widząc to lozna czeladz y dorosli chłopi Ze przed dziecmi ucieka, zesię Turczynstropi Suną się krzycząc z wałow, biezą do nich wskoki A Hetmani patrzący dzierzą się zaboki. PotWoj 95
gardło za gardło
»śmierć za śmierć; kara śmierci za morderstwo«
patrz: GARDŁO, GARDŁO, GARŁO
- - A nie zfolguje oko twoje: gárdło zá gárdło/ oko zá oko/ ząb zá ząb/ ręká zá rękę/ nogá zá nogę będzie. BG Pwt 19:21
wstępna śrzoda
»środa popielcowa«
patrz: ŚRZODA, ŚRODA, ŚRZODA
- - W Stępną Srzodę ruszyłęm się ku Narwi. PasPam 173
- - Oznaimuię ze męzowi na mię gniewno gdyz taką miał Intencyią ze by cię wStępną Srzodę Panem Młodym nazywano a teraz załosny że iego affektem gardzisz. PasPam 220
- - Wszakto nienowalia y w Stępną Srzodę węsele a zwłaszcza kiedy mąmy Prałata Nieskrupulata y Biskupa się nie boi. PasPam 221
anielski doktor
(
sz. zm.)
»Św. Tomasz z Akwinu«
patrz: DOKTOR
- - Y odpowiáda Doktor Anyelski/ nie bez przyczyny to Pan Bog uczynił/ iż Adámowi w pocie czoła kazał chleba pożywać/ bo że owocu zákázánego pożywał z smákiem/ tedy chlebá zá tę winę ma pożywáć z gorzkością: że nie robił ná on czás w Ráiu nic/ y ták nic nie prácuiąc chciał záżywáć delikáckiego owocu/ tedy teraz z pracą y potem wielkiem musi sobie ná chleb robić. StarKaz 523
- - [...] teraz do niego nabożnie z Doktorem Anyelskim wołamy. StarKaz II, 75
- - Doktor Anielski uczy z S. Dionizego [...] że nie tylko w duszách, ále y w Aniołach te rozum y wolą przeczywiście od istoty ich rożne są: inni Doktorowie w tym roźnią. TylkRoz 304
- - Duch Swięty Tomaszowym ze był Possesorem Toc iuz Tomasz Anielskim musi byc Doktorem. MikSil 91
- - O czym S. Tomasz Doktor Anielski [...] Ták napisał: Lubo Astra Niebieskie nie mogą bydź przyczyną same przez siebie uczynkow wolnego rozsądku, mogą iednak do tego przez swoię dyspozycyą nákłonić, czyniąc impressyą w Ciáło ludzkie [...]. DuńKal H2-H2v
- - S. zas Tomasz Anielski Doktor z rożności darow y chwały im daney wnosi proporcyą doskonałości ich nátury. BystrzInfCosm B1v
stąpać jak z tabulatury
»TABULATURA«
patrz: STĄPAĆ
szach lubo met
»tak albo tak«
patrz: MET
- - Kto Rezolut zadną się nietrworzy przygodą Szach, lubo Met, Rąk niemasz o tym się niepyta Cynegirus zębami przecię okręt chyta. PasPam 274v
kija wart
»taki, który zasługuje na to, żeby go zbito«
patrz: WARTY, WART
- - [...] tacy rzemieślnicy kiia warci [...]. T III 2486
z kim z czym chodzić
»także o zwierzętach: przebywać z kim czym, towarzyszyć komu czemu, robić co wspólnie z kim; być częścią czego, należeć do czego, być podporządkowanym komu czemu«
patrz: CHODZIĆ
- - Świerzopy źrzebne nie mają w kupie chodzić z drugiemi, także też i z młodzią dla nieobrażenia abo nieutracenia źrzebiąt w żywocie. DorHipTur 53
- - Bezpieczno z wilkiem chodzi po lesie wilczyca I nie boi się swego byka iałowica. ArKochOrl 41
- - Podobni tácy Krolowie Helizeuszowi Prorokowi/ szkody żadney nie ponoszącemu od woysk Syryiskich/ ktore go wieńcem były okrążyły/ z ktorymi wespoł chodził bez obrázy zdrowia swego. BirkNagr 41
- - W Stawie w poniku piec klacz z stadem po Stawisku chodząc vtoneło. AktaBab 33
- - I te gromady święte, co wesołem Podle mnie chodzą z procesyją kołem, Swoje modlitwy wespół z kadzidłami Do Boga poślą - modląc się za wami. BorzNaw 50
- - Coz iest? wszytkosię temu czynić godzi Kto wesoł z Szwedem woiuie y chodzi. OblJasGór 29v
- - Wziął S. Piotrowi lewą rękę S. Páweł, pospołu z sobą chodzą. MłodzKaz I, 35
- - Leśko Wárdzalik z Muszynkj chodzi z zboycami, ale nie w Baiusowey companiey. AktaMusz 16
między czym chodzenie
»także o zwierzętach: przebywanie z kim czym, towarzyszenie komu czemu; bycie częścią czego, przynależność do czego«
patrz: CHODZENIE, CHODZENIE, CHODZIENIE
- - Kiedy stado już w oborze zawarte będzie, wtenczas zrzebięta już się samém mlekiém nie kontentują i między stadem chodzenie i dla zimna i dla kwikania w miejscu zawartém, nie jest im bezpieczne. OstrorChowChom 83
kędy kogo bot ciśnie
»tam, gdzie kto pragnie dotrzeć, znaleźć się«
patrz: BOT, BOT, BUT, BÓT
- - Osman [...] pod swoią szablą, nasze głowy zliczy I nakazdą ustawi, pobor niewolniczy Wam na Morze doMalty, kędy go bot cisnie Nam kaze do Persyey. PotWoj 131
dostawać po cenie
»tanio kupować«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Ninaczym nam nieschodziło zywnosci wszytkiego czego potrzeba poceniesmy dostawali. ŻółkPocz 40
stać na trakcie
»tańcząc na czele korowodu, przystanąć (albo zaśpiewać)«
patrz: STAĆ
- - Tancuięmy tedy Az Skoro iuz wielkiego poczęli tancować. A on Stoiąc na trakcie począł spiewać Mazurowie nasi po Iaglaney kaszy. Słone wąsy maią w piwie ie maczaią. PasPam 229
w tańcu być
»tańczyć«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - W tańcu nie był y razu. PasPam 115
tchórz kogoś oblatuje
»TCHÓRZ«
patrz: OBLATYWAĆ
baranek wilkiem podszyty
»ten, kto wygląda łagodnie, potulnie, a jest zły i podstępny«
patrz: BARANEK
- - Vervex sycophanta. BARANEK wilkiem podszyty niewiniątko ná pozor w samey rzeczy hultay wierutny. DanKolaDyk II, 57
blask mi od niego
»to jest mi niemiłe, wzbudza moją niechęć«
patrz: BLASK
- - Mił-éś mi iák sol w oku. Kolé mię w oczy. Blask mi od niego. [...] V. Nie mogę ná to pátrzyć. KnAd 499
to nie z myszą igrać
»to nie drobiazg, to rzecz poważna«
patrz: IGRAĆ
- - Pomocy wąm nie mogę dać bo to nie zmyszą igrać. PasPam 170v
bodaj zdrów
»toast lub zwrot grzecznościowy będący reakcją na czyjeś kichnięcie; =na zdrowie«
patrz: BODAJ, BODAJ, BODEJ, BOGDAJ
- - Tu piią do siebie [...] Boday zdrow Bartosu B: Dazesci Boze zdrowie Miły towarzyszu B: Boday zdrow Matysku. KodKon 119-120
- - Boday zdrow/ Bożéć day zdrowie/ gdy kto kichnié/ piié do mnié [...] Bene vixis vel vixeris [...]. Kn 39
od rozumu i baczenia odchodzić
»tracić przytomność«
patrz: ODCHODZIĆ
- - Od rozumu y dobrego baczenia odchodz[ącym]/ dobrze czynić plastr z świeżeg[o] nasienia Hanjżu[!]. SyrZiel 409
w rumel potrafić
»trafić w sam raz, trafić w oczekiwania, pragnienia«
patrz: RUMEL, RUMEL, ROMEL
- - Lubom rad bez chyby, żeście mi kochaną Dały siostrę, Lecz pewnieć lepiej byście były, Nie dawszy jej za siostrę, w rumel potrafiły. TrembFilSok 598
/kogo/ w rumel trafiać
»trafić w sam raz, w sedno«
patrz: RUMEL, RUMEL, ROMEL
- - Ale szpak, zrozumiawszy dokąd zmierza, panią W rumel trafia, kontrować wie gdzie i gdzie za nią Pociągnąć - a w ostatku patrz, czego się waży! KorczWiz 20
/komu/ w romel trafić
,
/komu w/ rumel trafić
(
sz. zm.) ,
trafić na rumel
»trafić w sam raz, w sedno; trafić w samą porę«
patrz: TRAFIĆ
- - Tráfił mu w Rumel. RysProv XV, 7
- - Okazyja i op[p]ortunitas są to dwie siestrze, jedna bez drugiej być nie może. Op[p]ortunitas po polsku jest sposobne zażycie okazyjej - i to jest, co owo mówią, w rumel trafić. LubSArtDąb 13
- - Właśnie mu [Tobiaszowi] w rumel trafił i wygodził Anioł tą mową - i rad bez pochyby, Nie długo bawiąc wnet się na to zgodził. LubSTobPol 158-159
- - Własnie mu [Antonowi] w rumel fortuna trafiła Bliskiego Krola sposobiąc do ligi, Bo iazdy strzelcow przybyło mu siła Przez te tractaty z Medem, y obligi. ChrośKon 471
- - [...] Izmaelici zapłacą go tuszę A my krwie bratniey nie bierzmy na Duszę Własnie im w rumel trafił swoią radą. ChrośJóz1698 I 57
- - Klaśnie rękami winiarz: Toć w rumel trafiła, To to takich dzieweczek słuchać jest rzecz miła! TrembWierszeWir II 302
- - [...] TOUCHER [...] *Vous avez touché le point. Rem acu tetigisti. *Trafiłeś w rumel [...]. DanKolaDyk II, 543
- - [...] Izmaelici zapłacą go tuszę A my krwie bratniey nie bierzmy na Duszę Własnie im w romel trafił swoią radą. ChrośJóz1745 B5v
- - Rumel. 1) Rummel-Picket. 2) der Rummel. 1) piquet, un jeu de cartes. 2) ronfle, les points au piquet. trafił na (w) rumel. er kam in den Wurf. il est bien venu comme un chien dans le jeu des quilles. T III 1940
w rumel ugodzić
»trafić w samą porę«
patrz: RUMEL, RUMEL, ROMEL
- - Dopiero iuż ná cię áni przemiána/ áni alteracia nie vderzy/ żaden liuor y nienawiść nie nápádnie/ niestátek czołá nie zmieni/ fortuná wrumel záwsze vgodzi. WojszOr 186
jak(by) wyrznął
»trafnie, akurat, w sam raz; pięknie«
patrz: WYRZNĄĆ
- - Iák wyrznął/ vide Grzécznié. Kn 231
- - Znać w minie, jakby go wyrznął, wystarzałe pana ojca opojstwo, w oku stryjowski świder i matactwo, w impeciku wujowskie okrucieństwwo i szarpanina, w ruchawości pani matki lubieżny i wszeteczny pochop. MałpaCzłow 214
- - Wyrzynam, v. m. F. wyrznę [...] iak wyrznął oycu z oczu. als wenn er dem Vater aus den Augen geschnitten wäre. il tient de son pére; il ressemble parfaitement à son pére. iak wyrznął. es ist so schön als wenn es gemahlet wäre. il est trié sur le volet; il est à manger; cela est net comme perle; il est fait à peindre [...]. T III 2732
kłaść co na berle
»traktować co jako zasadę rządzącą czyim życiem«
patrz: BERŁO, BERŁA
- - [Mówi Job] Nie przestąpilem iego [Boga] przykazánia Pełniłem zakon, przestrzegałem zdánia, I w nimem sobie, kładąc ie ná berle Korzystał iáko w naybogatszey perle. ChrośJob 85
brać co afrontem
»traktować, przyjmować co jako obrazę«
patrz: BRAĆ
- - Bogini [...] niebierz to Afrontem, Ze się chcę wybrać do mey Europy. DrużZbiór 279
w trop dojeżdzać kogoś
»tropić kogoś«
patrz: TROP
- - Zaboycow Łapali y iego wtrop doiezdzali. PasPam 185v
jako w pługu chodzić koło czego
»troszczyć się o co, dozorować, pilnować czego z wielkim zaangażowaniem«
patrz: CHODZIĆ
- - Chory Pieczętarz, czásem absens; czásem annis pregrauatus; czásem nádwerężoney z Pánem konfidenciey; czásem nie podobna áby actu aequaliter intenso. iako w pługu, chodzić mogł koło wszytkiego. FredKon 64
skąpo o coś
»trudno o coś«
patrz: SKĄPO
- - Iest tam wszelakich ryb dosyc y mowiących y Ięczących oprocz karpia bo otego skąpo. PasPam 64v
trzeci habit
»trzeci zakon«
patrz: TRZECI
tu i owdzie
»TU«
patrz: OWDZIE
bokami robić V
»tu: poruszać się gwałtownie, ze wszystkich sił«
patrz: BOK
- - Morze bokami robi, waląc piaski strychem, I najdalej dziesiątym zawsze sięga sztychem. PotFraszBrück I 369
cudze pocierać kąty
»tułać się na obczyźnie«
patrz: KĄT
- - Cięszka była rzecz od Stąpic delicyiey, Domowych zbiorow y Maietnosci a cudze zagranicą pocierac kąty. PasPam 138v
z potrzeb
,
z potrzebę
»tyle, ile trzeba«
patrz: Z
- - 5 Iunij potym nieprzyiaciel w kilka Dni wziowszy armaty i ludzi z potrzebę, szedł pod Dziewiczy Monastyr [...]. MasDiar 94
- - Piołyn gorny. Ktorego gdy z potrzeb nie mamy, możemy tákże tego ktory po stárych murách y rumách znáyduie się bráć. SyrZiel 338
- - Tákowe ábowiem dzieci záwsze są nędzne/ płaczliwe/ y choćby pięć mátek ábo mámek/ záledwieby mu spotrzebę pokármu dodáły/ nigdy wszákże tákowe nie tyią/ ále bárzo cięszkie są SpInZąbMłot 56
- - Wszak ich znąmy takowych á ozadnym niewiem Zeby miał przysc do chleba albo go miec zpotrzeb [...]. OpalKSat 62
- - Jużem z pieluch wyrosła i lat panieńskich doszła, Już mam z potrzebę wzrostu i urody po prostu, A nie wiem przecie, kto mię na świecie Przyjmie w małżeńskie stadło. ZimSRoks 49
- - Wtóry [kmieć] Łakomy, ten ma z potrzeb bydła do roboty. InwKal I 138
włożyć co na grzbiet
»ubrać się w coś; zostać w co ubranym«
patrz: WŁOŻYĆ
- - Miasto perfumow vchoway Boże/ bysmy w niewoli pogańskiey około gnoiu nie robili [...] miasto kabatów z Ambrą/ żeby nie włożono gunie iakiey na grzbiet. StarKaz II, 369
do kogo popalić boty
»uciec do kogo«
patrz: BOT, BOT, BUT, BÓT
- - Z Moscinskiego, sześć Pachołkow Roty Wszytko Węgrow: do Turkow, popaliło boty. PotWoj 129
wyciąć chyżego
»uciekać«
patrz: WYCIĄĆ
- - Widziałem przegraną Dąnskorunskiego [Dołgorukiego] zaraz tedy wyciąn chyzego nazad. PasPam 108v
chyżego zaciągać
»uciekać«
patrz: ZACIĄGAĆ
- - Postrzegli nas kiedy to suną za nami szescią [sc. barek] kiedy my tez pocznięmy chyrzego zaciągać gonili nas za dwie mili. PasPam 66v
uciekać jak przed chartem zając
»uciekać bardzo szybko, w popłochu«
patrz: UCIEKAĆ
- - On [Dawid] Pan lat sześćdziesiąt maiąc Ucieka [przed Absalonem] w nocy boso, iak przed chartem zaiąc. DrużZbiór 112
chrześcijańską wyświadczyć usługę
»uczestniczyć w pogrzebie«
patrz: WYŚWIADCZYĆ
- - Dziękuią wielce że iako Chrzescianom Chrzescianską wyswiadczyc [...] raczyliscie usługę. PasPam 84-84v
mieć wesele
»uczestniczyć w uroczystości weselnej«
patrz: WĘSELE
- - My iestesmy tu Domini [domowi] Duchowie mamy tez to węsele swoie zeni się nasz brat idziemy do Szlubu. PasPam 77
w chłopy obrócić (szlachtę)
»uczynić chłopem«
patrz: CHŁOP
- - Poniżam kogo/ vpokarzam/ poniżam stan czyy. In peregrinitatem redigo aliquem [...] In ordinem aliquem redigo, cogo [...] Redigere in sordidissimam turbam nobiles [...] W-chłopy obrocić szláchtę [...] In infimum agere, deijcere [...] Traducere ad plebem aliquem [...] Deprimo fortunam alicuius. De caelo aliquem detrahere [...]. Kn 773 [771]
- - Tak iuz litwa uprawili [wyprawili] wtę ryzę Nobilitatem [szlachtę] wtamtych kraiach że ich prawie wchłopy obrocili. PasPam 81
co komu czynić na afront
,
co komu robić na afront
,
co komu uczynić na afront
,
co komu wyrabiać na afront
»(u)czynić co w celu obrażenia kogo«
patrz: CZYNIĆ
- - Wymawiali mi to ześ to nąm uczynił na affront. PasPam 164v
- - Kiedy kto dobro nasze bierze i podobno nam to jeszcze na afront robią, wytrwać i ścierpieć niepodobna. SobJListy 62
- - To wszystko wyrabiał Sapieha na afront Krolowi zaczepiaiąc Koronne Kraje. OtwFDzieje 42
uczynić (co) dobrem animuszem
»uczynić co w dobrej wierze«
patrz: ANIMUSZ, ANIMUSZ, ANIMUS
- - Chybaby uczynił z wielkiey niewiadomości, abo dobrem animuszem, na ten czas może być wolen od grzechu śmiertelnego. WisCzar 30
kogo w proste chłopy postrzyc
»uczynić kogo swoim poddanym, wasalem«
patrz: CHŁOP
- - Czekaymyz rychłoli Polak nas w proste chłopy postrzyze powoli Lecz komu ieszcze ręku wicią nie krępuie Niechze zawczasu przyszłe rzeczy upatruie. DrobOpow 77
pójść spać
»udać się na spoczynek, ułożyc się do snu«
patrz: PÓJŚĆ
- - Potym wypiwszy winna [wina] iędnę y drugą bardzo dobrego flaszę poszedłęm spać. PasPam 143
iść w kompaniją
»udać się na wyprawę wojenną«
patrz: KOMPANIA
- - Deklarowali znami ze by iść w kompaniią co kolwiek wytknąwszy y sporządziwszy się. PasPam 118v
- - Idę wkompaniią choc przykrey zimy nie uwazaiąc injurias [srogości]. PasPam 134
Cudzym się partać
»udawać kogo, podszywać się pod kogo«
patrz: PARTAĆ SIĘ, PARTAĆ
- - (Cest la Corneille d'Esope qui est paree des plumes d'antruy) Ezopowa sroczka w cudze piorka stroyna; o tym co się cudzem parta, y zá swoie udaie. DanKolaDyk II, 362
pod listem iść
»udawać się gdzieś mając list polecający«
patrz: IŚĆ
- - Pod tem tedy moim Listem szli, ktory mąm y teraz. PasPam 151v
spać chodzić
»udawać się na spoczynek połączony z zaśnięciem«
patrz: CHODZIĆ
- - Dobra i pięść pod głowy. - lecz gdyś to mówiła, Znać, żeś o mym zupełnym wczasie nie myśliła, Bo głowę opatrzywszy, tegoś zapomniała, Że głowa bez swojego nie chodzi spać ciała. MorszAUtwKuk 354
- - Nie raz spac bez wieczerzy chodzieł Gdy swoiey nie gotuiąc, kto na cudzą godzieł. PotWoj 174
- - Pánowie Vrzędnicy żeby nayrániey wstawáli, á napośledzey spáć chodzili, chłopow nádedniem do roboty budzili, żadnego w powinney robociźnie nie ochrániáli. HaurEk 68
kyrie elejson poprawiać
»udoskonalać rzecz doskonałą«
patrz: POPRAWIAĆ
- - Ztey racyiey dobrego zanić [ganić] nie mogę y iako pospolicie mowią kiryeleyzon poprawiać niechce. PasPam 172v
mieć nadzieję w (Panu) Bogu
»ufać Bogu«
patrz: NADZIEJA
- - Mam ia w Panu Bogu moim nadzieię. PasPam 195v
jam jest sługa waszmość pana
»ugrzeczniony sposób witania lub żegnania kogoś«
patrz: WASZMOŚĆ
- - Spyta A IMSC Pan Pasek iest tu. Ozwę się iam iest Sługa WMMPana. PasPam 83
spuścić się przed kimś sekretu
»ujawnić, zdradzić tajemnicę«
patrz: SEKRET
- - Spuściłem się przed nim tego sekretu in toto. Pokazałęm listy. PasPam 74v
wprawić kogoś w ryzę
»ująć w karby«
patrz: REZA, REZA, RYZA
- - Przyięto nas z chęcią namina reclamante Bo tak iuz litwa uprawili [wyprawili] wtę ryzę Nobilitatem wtamtych kraiach że ich prawie wchłopy obrocili. PasPam 81
do więzienia wsadzić
»ukarać zamknąwszy w więzieniu, uwięzić«
patrz: WSADZIĆ
- - Poczęło się iuz nagradzać kiedy mi na dobrowolney drodze wsrod Lassa porabowano y do więzienia wsadzono. PasPam 134
do więzienia wzięty
»ukarany przez zamknięcie w więzieniu, uwięziony«
patrz: WZIĘTY
- - Rotmistrz Raytarski do więzienia wzięty powiedał. PasPam 105v
stać na traktacie
»układać się, dyskutować«
patrz: STAĆ
- - Stalismy na tym Traktacie z godzinę w polu rellegowawszy czeladz na Stronę. PasPam 239v
ze szkół wyjść
»ukończyć naukę szkolną«
patrz: SZKOŁA
- - Kładę tedy natym mieyscu, młodym Ludziom ktorzy to po mnie czytać będą. Taką admonitią że by kozdy z szkoł wyszedszy starał się oto pilno aby się rzeczom przysłuchał y przypatrzył na Seymach. PasPam 201
wpaść w błędy
»ulec mylnym, fałszywym mniemaniom, przekonaniom«
patrz: W
- - Turtulian wielki y bárzo uczony człowiek że wierzał widzeniom niektorych niewiast, w grube wpadł błędy. TylkStrom 136
wypaść z kluby
(
sz. zm.)
»ulec zmianie na niekorzyść, ulec zakłóceniu, zachwianiu«
patrz: KLUBA, KLUBA, KLOBA, KŁUBA
- - Chcąc ikMSC aby dawna y z kluby swey wypadła wrociłasię [...] Miłość y Podufałość. Umyślił [...] urazy odpuścić. PasPam 208
- - Ale, miła nobilitas [szlachto] przebaczysz mi, coc powiem Bardzo powaga twoia wypadła zkluby. PasPam 286v
mieć z sobą gębę
»umieć odpowiedzieć każdemu«
patrz: GĘBA
- - Miałęm tez z sobą gębę y konceptu podstatkiem ktoremi ich Ukontentowałem. PasPam 211
wielką pamięcią umierać
»umierać z pełną świadomością, bardzo przytomnie«
patrz: PAMIĘĆ
- - Wielką pamięcią y dyspozycyią umirał bo nie w gorączcze ale tak prawie usypiał. PasPam 249
ostatni akt życia
»umieranie, śmierć«
patrz: AKT, AKT, ACHT
- - Z táką rekollekcyą z tego świátá zeszłá [księżna de Oranges]/ że wszytkim/ ktorzy około tego ostátniego Aktu iey życia byli/ dziwowáć się przyszło/ y oraz zbudowáć z meżnego y rostropnego vmysłu tey Xiężny przy ták strászney przepráwie. MerkPol 82
śmierć podjąć
»umrzeć«
patrz: PODJĄĆ
- - Kondeuszowa Promocyia poczęła upadać [...] y ten slepy [Prażmowski] zawiodł się na Swoiey Imprezie y tak iak krolowa Smierć podjął. PasPam 202-202v
snem śmiertelnym zawrzeć oko
»umrzeć«
patrz: ŚMIERTELNY
zejść ze świata
»umrzeć«
patrz: ZEJŚĆ, ZYŚĆ
- - On się tego Niezapira że Brata Waszeci udrrzył ale się w tym chce wywieść iako nie z tey ale Zynszey przyczynt z Szedł z Swiata. PasPam 114v
podziękować temu światu
»umrzeć«
patrz: ŚWIAT
- - Pan Lubomirski [...] Umarł we Wrocławiu [...] Alec y Hetman wielki Potocki Podziękował temu Swiatu. PasPam 214-214v
pójść na mary
»umrzeć«
patrz: MARY
- - Tak też właśnie chorował mój rodzony — rzecze. — Siła ważył na leki; był jak Waszeć stary; Nie mógł ci się wyleczyć i poszedł na mary. PotFrasz3Kuk II 567
poginąć jakąś śmiercią
»umrzeć w jakiś sposób«
patrz: ŚMIERĆ
- - Iezeli ci złą Smiercią poginęli niemozesz się ty Lepszey od Nich spodziewać. PasPam 197
ginąć jakąś śmiercią
»umrzeć w jakiś sposób«
patrz: GINĄĆ
- - Tamci zas co do Mostu Uciekali ieszcze mizernieyszą ginęli Smier[cią]. PasPam 266
zginąć jakąś śmiercią
»umrzeć w jakiś sposób«
patrz: ŚMIERĆ
- - Ktory [Szwed] z poboiowiska do lasa albo na błota uciekał tam od ręki chłopskiey okrutnieyszą zginął smiercią. PasPam 51v
paść za kimś głową
»upadać głowa w czyimś kierunku«
patrz: GŁOWA
- - Trup wszystek padł za nimi głową co zawsze Woięnnicy sądzą za znak zwycięstwa. PasPam 93
z kim amory płodzić
»uprawiać miłość«
patrz: AMORY
- - Nie czas Duglassowi y inszym z swemi Zonami amory płodzic, kiedy mars z obu stron srozeie. HistBun 40v
bawić się (z) kim
»uprawiać nierząd, oddawać się rozpuście«
patrz: BAWIĆ SIĘ
- - Nie bawią się z niewiastami spolkuiąc z nimi [członkowie konwentów kapłanów Peguinów]. BotŁęczRel IV 136
- - Miała [Brzeska] Spierszym mezem kilka dziewek taktesz bauielysie kto zaplacieł. TrepNekLib 41
- - Zona [...] [Falickiego] bauieła sie roznemi mesczyznami. TrepNekLib 84
- - Iako to te Wdowy na nowinkach wszystkie zwłaszcza co się Iezuitami bawią. OpalKListy 475
- - Gachami sie nie bawic z tego nic nie bedzie. OpalKSat 73v
- - [Venus] dla niego [Adonisa] ogrody barzo kosztowne sadzic wCyprze kazała kędy się znim bawiła. PotPrzyp 13v
chadzać za broną
»uprawiać rolę«
patrz: BRONA
- - Y Moczarski Niesliachcic, y ty chłopi a za Sliachtę chcasię udawac. Wzieli tytuł od Bron co u oyca chadzali za [bronami] niemi na pansczyznie, a przy moczarskim chca wymoknąc zchłopskiey Skory. TrepNekLib 39v
wydanie na świat
»urodzenie«
patrz: ŚWIAT
- - Przez cięzkie wydanie na swiat płodu, krew do niemałego burżenia się, przymuszona była. BeimJelMed 86
krzesać po bruku
(
sz. zm.)
»urządzać nocne awantury uliczne, zwłaszcza po pijanemu«
patrz: KRZESAĆ
- - Krzeszę po bruku/ [...] Lithostrota feriens scintillare facio [...] per plate as vmbraticam pugnam cieo. Kn 325
- - Po nocy się Pan młody włoczył, choć nie krzesał po bruku, choć háłásow nie czynił, pod wártę go bráno. MłodzKaz III, 391
- - Ktoby w nocy po zawiedzioney straży po bruku krzesał, y na dobrowolney drodze nie spokoynym był, taki palcatami po szeręgach karany być ma. ArtWoj 50
uczynić targ o coś
»ustalić warunki, cenę czegoś«
patrz: UCZYNIĆ
- - Potym uczyniwszy targ o swoię skórę pozwolił Miliony. PasPam 52v
stanąć do szyku
»ustawić się, przygotować się do bitwy«
patrz: SZYK
- - Czeladzi Wszystkiey Luzney tak z Naszego iako z litewskiego Woyska kazano pod znakami stanoc do Szyku. PasPam 103
- - Przyszedszy tedy o pułmile od Połonki Stanęło woysko do szyku. Szykował swoię Czarnecki Sapieia tez swoię. PasPam 93v
stanąć szeregiem
»ustawić się w określonym porządku, jeden obok drugiego«
patrz: STANĄĆ
- - Stanął tedy Regiment dwiema szeregami. PasPam 255v
- - Kazalismy tedy Stanąc Czeladzi szeregięm niekupą tak iako by miesiącęm bo nietak razi szeregięm iako w kupie. PasPam 59v
- - Wychodziemy tedy sobie szczęsliwie z [s]klepu y staniemy szeregiem w dziedzincu. PasPam 59v
podskrobać spiżarni
»uszczuplić, podebrać zapasów«
patrz: PODSKROBAĆ
- - Stanąwszy w dobrym mieyscu Odednia do dnia niechciało się z tamtąd ze by był Woysko odzywił y podskrobał szpizarni Panom związkom[!] Litewskim. PasPam 165v
nabyć posessyjej
»utrwalić swoją posiadłość, rozszerzyć się«
patrz: NABYĆ
- - Ieszcze od Uniiey Roskrzewiwszy się ten herb nabył Posessyiey. PasPam 284v
żyć za uproszeniem
»utrzymywać się z czyjejś łaski«
patrz: ZA
- - Przyszedł tedy Ordynans od krola do Woiewody aby na Dni Wielkanocne tu Woysko rozłozyc brzegięm Podlasza wdobrach Szlacheckich y zyc za uproszeniem kto co da zdyskrecyiey. PasPam 81
kogo w analogiej czyjej rachować
»uważać kogo za równego, bliskiego komu«
patrz: ANALOGIA
- - Tych tylko w domu y Analogijey Jakubowey rachuiemy/ ktorzy wiarą y uczynkami dobrymi Panu Bogu się podobali. StarKaz II, 459
być na ostrożności
»uważać na siebie, strzec się«
patrz: OSTROŻNOŚĆ
- - Trzeba było bydz na oStroznosci bo [...] Szwedzi od Zelandyiey od Fioniiey częsciey niz pierwey wypadali na lądy. PasPam 68
zrzucić z siebie coś
»uwolnić się od czegoś«
patrz: ZRZUCIĆ
- - Zrzucmy z siebie Tandem owe Vicinarum Gentium exprobruiącą Narodowi naszemu Paremiią. PasPam 118
pozbyć mola
»uwolnić się od troski, kłopotu«
patrz: MÓL, MÓL, MUL
- - Poczęli szęmrać między sobą to by ten Pan rad tez iuz pozbył tego mola który mu głowę suszy. PasPam 202
ogłosić kogo jakim
»uznać jakim«
patrz: OGŁOSIĆ
brać głos
»uzyskać prawo przemawiania«
patrz: BRAĆ
- - Biorę tedy głos y iuz mowę poczynam, az Mię Substytut interrumpit [przerywa] deklaruiąc to Woysku że to iuz nasiebie bierze iako mię ma flectere persvasionibus [nakłonić namowami] że to uczynię na iego interpozycyią. PasPam 120
wziąć głos
»uzyskać prawo przemawiania; przemawiać«
patrz: GŁOS
- - Wziąwszy głos mowi w ten sens. PasPam 141
wyniść (z czegoś, skądś) zdrowo
»uzyskać wolność, swobodę, nie zostać ukaranym śmiercią lub więzieniem«
patrz: ZDROWO
- - Obiecuiesz wrocić się nazad do związku. A wiesz że iezeli z tąd wynidziesz zdrowo? PasPam 136v
dodać męstwa
»użyczyć męstwa, zagrzać, zachęcić (do walki)«
patrz: MĘSTWO
- - Pan Bog Dobry kiedy chce [...] doda Męstwa y Odwagi Rycerzom PasPam 109
w bożą godzinę
»w czas błogosławiony przez Boga, w porze najbardziej skutecznej«
patrz: BOŻY
- - Dali ognia dway z pistoletow do nas z wachmistrzem [...] dopieroz wnich w Bozą Godzinę. PasPam 156
- - Tak tylko tedy Szablami ten tego ten tez tego w Bozą godzinę. PasPam 94v
z ramienia czyjegoś
»w czyimś imieniu, z czyjegoś rozkazu, upoważnienia«
patrz: RAMIĘ
- - Moi tez dragoni trzy czy cztery razem zramienia mego dali dadza z muszkietow. PasPam 157
- - Krol [...] posyła to quidem zswego Ramięnia Generała Mentekukulego [Montecuccolego] z woyskiem Cesarskim. PasPam 53
na tym miejscu , z tego miejsca
»w danej chwili, przy danej okazji, tutaj, teraz«
patrz: MIEJSCE, MIEJSCE, MIEŚCE
- - Kładę tedy natym mieyscu, młodym Ludziom ktorzy to po mnie czytac bedę, taką admonitią. PasPam 201
- - Do gruntownego uspokoienia [...] zeby z tego mieysca sposob się podał. PasPam 208v
- - Oczy wisty na tym tu mieyscu reprezentuie się Dowod Wosobie Iey Mosci Panny Heleny Sieklicki. PasPam 281v
- - Gdy by przyszło na tym mieyscu stricte [ściśle] obserwować tamtych ludzi uzancę.Przyznam się że by mi cięszką musiała przynieść konfuzyią na mnie prostaka włozona od Officera mego Prowincyia. PasPam 85-85v
z godzina w noc
»w godzinę po nastaniu nocy«
patrz: NOC
- - Z Godzina wnoc idzie kupa Ludzi. PasPam 181
relig.
pokarm anielski
»w katolicyzmie: chleb przeistoczony w Eucharystii w ciało Jezusa«
patrz: POKARM
- - Co gdyby się serdecznie vwáżyło/ poszłoby zá tym iżbysmy Paná nászego w tym pokarmie Anyelskim będącego/ lepiey y ostrożniey prziymowáć [!] do duszy y sercá naszego przez vstá nasze częstokroć snadź dlá grzechow rozmaitych/ ktore z tychże vst wychodzą nie cudne/ vsiłowali. BanHist 114.
relig.
anielski chleb
(
sz. zm.)
»w katolicyzmie: chleb przeistoczony w Eucharystii w ciało Jezusa; indyw. przen. o nowonarodzonym Jezusie«
patrz: CHLEB, KLEB, CHLEB
- - Nie miałeś co ieść/ masz teraz chleb Anyelski we żłobie położony. BirkNiedz 64
- - Bojąc się z sobą wozić nieprawości, Ciężkie w kościele pogrzebliśmy złości I Chleb Anielski dla szczęścia pewnego Z rąk przyjęliśmy piastuna Bożego - A mając dobry prowijant w nawie Zstepując z brzegów, myślim o popławie. BorzNaw 40
- - I mocniey w Chlebie Anielskim, niz w oney Vstali mánnie, w Arce prowadzoney: Lecz czart słuchaiąc iako idą głosy, I nabozenstwa z ludzkich vst wniebiosy, Zzymał się ná to, ze ták cicho stáli Ze w tęn czas do nich Szwedzi niestrzeláli. OblJasGór 33
- - Oba z Ludgierdęm u Marka Swiętego W Anielskim Chlebie smáku Niebieskiego Nasycili się y obadwá społęm Bili y Bogu y Rzymowi czołęm, dla czego barziey w sobie się kocháli Lubo w pokoiu lubo woiowali. OblJasGór 58
- - A gdy po straszney Krwi Panskiey ofiárze Vgruntowáni w Nadzieiey y w wierze. Podle koscioła ludzie Iasney Gory Z Chlebęm Anyelskim obchodzili mury Sztuki od murow co się Vrywały Padały ná doł i Kule swistały. OblJasGór 82
- - To cudowna/ że my zá słowem Boga nászego práwie codziennie tucznym Przenáświętszym Báránkiem/ y sytnieyszym nád wszelką mánnę chlebem Anielskim się pásąc/ głode[m] mrzemy? BujnDroga 227
na śmierć przygotować
»w katolicyzmie: opatrzyć sakramentami«
patrz: ŚMIERĆ
- - Sprawsię y zadusze te ktore exoccasione [z powodu] woyny z Ciała na Smierć nieprzygotowanego ustąpiwszy nietam poszły gdzie by były disposite [przygotowane] umieraiąc mogły się dostać. PasPam 195v-196
ku górze
»w kierunku prostopadłym do powierzchni ziemi; wysoko; wyżej«
patrz: GÓRA
- - Bárzo często też pástuchowie ná polu widáli/ iż niektore bydlętá trzy/ ábo cztery skoki ku gorze uczyniwszy/ záraz ná ziemię padszy zdychały/ á to wszytko zá powodem szátáńskim/ á spráwą czárownic. SpInZąbMłot 155
- - Ná skończeniu spráwy chmureczká czárna wzdłuż ná człowieká/ ku gorze od czárownice się wynosiłá. SpInZąbMłot 76
- - Do Czytelniká [...] Uważayże tedy wszystko z pilnym baczeniem á pomni co mowi Prorok: Podnoście oczy wasze ku gorze/ á pátrzaycie kto te rzeczy stworzył. ŻędzKom Av
- - Iako więc bywa z Włoskim balonem, piłą ową wielką, ktorą nadymaią wiatrem; idzie sobie poważnie ku gorze/ za nią / przed nią wiatr ten assystencyą stroi bącząc. Niechayże ieno na ziemię upadnie a wzięta będzie do torby. BirkNiedz 202
do góry
»w kierunku prostopadłym do powierzchni ziemi; wysoko; wyżej«
patrz: GÓRA
- - Koscioł zbudowali y na kazdy Rok ofiary mu zawołane sprawowali tymkształtem, ze Biskup naywyszszy wybranego na Ołtarzu iego postawiwszy Barana ktory był biały [...] wielkim głosem wołał Agon! Agon! kilka razy a nosz barzo wielki y ostry w ręku do Gory podniosł dopiero skoczywszy do Barana poderznął mu onem nozem garło. PotPrzyp 9
- - Dębicki, Podkomorzy ciska Czapkę do gory wrzeszczy na wszystek głos VIVAT PIAST, VIVAT REX MICHAEL. A tu nasi krakowianie VIVAT PIAST [...] Starczyzna nasza krakowska negat Contradicit. PasPam 233
- - Na kozdey prezęncie Officerowie z Szablemi [!] dobytemi iechali Towarzystwo zas Pistolety czeladz bandolety do gory trzymaiąc. PasPam 54
- - Iam tez kazał do gory na gotować 15 bandeletow y iak rękę wytchnie w raz dac ognia. PasPam 59
- - Zle było zowemi snopami drapać się dogory po sniegu na wał kto iednak swoy wyniosł pomagał y znaydowano wnich kule co y do połowy nieprzewierciała. PasPam 59
- - Iam tez kazał do gory na gotować 15 bandeletow y iak rękę wytchnie w raz dac ognia. PasPam 60v
- - Ucieka [...] iakis Młokos [...] Młodziusińki chłopiec [...] kiedy to chłopię skoczy podnioszszy, ręce do gory zoczu zginął w lot. PasPam 95v
- - HERB Kroleſtwá Szwedzkiego trzy Lwy ná polu błękitnym y trzy Korony z wierzchu nie záwarte. Inni tylko iednego Lwá kładą żołtego, do gory wzdartego. ChmielAteny II 261
w pół
»w miejscu, w momencie, który dzieli coś na dwie równe części«
patrz: PÓŁ, PUŁ
złote runo
»w mitologii skóra czarodziejskiego baranka, której zdobycie wymagało niezwykłej odwagi i męstwa«
patrz: RUNO, RONO, RUNO
- - Herbowna twoia Nawa więcey meruit swiatu Nizeli owa ktora Iazonowi złote z kolchydy przyniosła Rono. PasPam 205
- - Niech się odwazny Iazon złotym popisuie Runem. PasPam 80v
o głodzie i chłodzie
»w niedostatku, w niewygodzie, w niesprzyjających warunkach«
patrz: CHŁÓD
- - Stanęlismy pod Dryświatami [...] gdziesmy yzapusty Owielkim głodzie ychłodzie odPrawili day Boze przyszłe lepsze. PoczOdlPam 26
w małej frekwencjej
»w obecności niewielu ludzi, przy niewielu widzach«
patrz: MAŁY
- - Teraz cię mam za pocciwego zes tak Sobie postąpił y postrzegł się w tym zes niechciał czynic Iustyfikacyiey w Małey Freqvencyiey. PasPam 146v
- - Zacność osob, lubo w máłey Frequentiey, bucznie zdobiły [!] stoł záiątrzonego Monárchy [Plutona]. AndPiekBoh 100
w wielkiej frekwencjej
»w obecności wielu ludzi, przy wielu widzach«
patrz: WIELIKI, WIELKI
- - Koronacyia potym była w Krakowie dnia 29 września wwielkiey Ludzi roznych Freqvencyiey PasPam 234
w licznej frekwencji
»w obecności wielu ludzi, przy wielu widzach«
patrz: LICZNY
- - Processya solenniter w dzień BOZEGO CIAŁA rano od Fary, po południu od WW. OO. Augustyanow przy dawaniu przez Pocztowych ognia w liczney frekwencyi odprawiła się. GazPol 1735 50 2 nlb
pod znakiem
»w odziale wojska«
patrz: ZNAK
- - Czeladzi Wszystkiey Luzney tak z Naszego iako z litewskiego Woyska kazano pod znakami stanoc do Szyku. PasPam 103
- - A miąłem tez nadzieie in testimoniis [w świadectwach] kompaniey tez naszey ktorzy podtym znakiem Pana Piekarskiego zostawali. PasPam 114v
na starość
»w późniejszych latach, w podeszłym wieku«
patrz: STAROŚĆ
- - Nauczywszy się z Młodości zawsze gonic. Przykro by to na Starość było Uciekać. PasPam 205v
bestyje ze sobą spuszczać
»w starożytnym Rzymie: urządzać walki zwierząt lub ludzi ze zwierzętami podczas widowisk w amfiteatrach«
patrz: BESTIA
- - Była tesz Beatryx Bogini co strzegła, ludzi dziwuiących się na Theatrach, kiedy albo bestye zsobą spuszczali albo, ludzi wyrzano [! zam. wyrzucano] bestiom cosię Chrzescianom barzo często dostawało. PotPrzyp 3v
bestyj ze sobą spuszczanie
»w starożytnym Rzymie: urządzanie walki zwierząt lub ludzi ze zwierzętami podczas widowisk w amfiteatrach«
patrz: BESTIA
- - Béstyy z sobą spuszczánie/ Bestiarius ludus. Kn 21
w ten sens
»w ten sposób, takiej treści«
patrz: SENS
- - Boc przecię Woysko Słudzy nasi a my tey Rzpty Capita [...] w ten sens mowił obszernie y pięknie ale Całey mowy pamietać niepodobna. PasPam 140
- - Pisze tedy drugi list w ten Sens. PasPam 161
- - Xiądz Piekarki Iezuita uczynił dla nas exortę w ten sens. PasPam 57v
- - Dołozyła przy tym przy podpisie Instancyie y Zaczeladnikiem moim ktory się tam me inscio ozęnił [...] Wten sens. PasPam 74v
w jednej godzinie
»w tym samym czasie«
patrz: GODZINA
- - Wnet vicissitudo y odmiana fortuny w iedney godzinie podchlibieła im a iuz ich nasztych wydała. PasPam 113
jako mrowia
»w wielkiej liczbie, bardzo dużo«
patrz: MROWIE
- - Tu, tu prawdziwie zażyć możemy przysłowia: Gdzie szczęście, tam przyjaciół zaraz jako mrowia; Gdzie fortuna, tam się też fawor ludzki chyli; Nie masz-ci i jednego, jeśli cię omyli. PotWoj1924 342
niby mrówki
»w wielkiej liczbie, tłumnie«
patrz: MRÓWKA
- - Gdzie okiem rzucisz pełne pola ludzi, Y niby mrowki, sam to tam, biegaią, Niech ich ta práca nie gnębi, nie trudzi. DrużZbiór 108
jako mrówki
»w wielkiej liczbie, tłumnie«
patrz: MRÓWKA
- - Iuz szyki w Same owe chrosty w chodziły y ochotnik się sypał iako mrowki. PasPam 104v
na miejsce a. na miejscu czegoś, kogoś
»w zastępstwie kogoś, zamiast kogoś, czegoś«
patrz: MIEJSCE, MIEJSCE, MIEŚCE
- - Iatez deklarował Porucznikowi memu że by się starał o Towarzysza na moie mieysce. PasPam 115v
- - Insze koni[e] y te nasze cosmy namieyscu lepszych pozostawiali na Rubaszynstwo Oddałęm Urzędnikowi y chłopom. PasPam 157v
- - Koni iednak naszych postrzelono 6 a zabito 2. Ale na to mieysce było w czym wybrać. PasPam 157v
- - Pozwolił mi krol cum Regressu [pod warunkiem powrotu] Przydawszy [...] dworzanina Swego Pokoiowego na moie mieysce za Przy stawa Moskwie. PasPam 178
- - Turcy eo fine [w tym celu] Woynę po[d]niesli że by Relligią Rzymską zniszczyć a Luteranską na to Mieysce postanowic po Całey Europie. PasPam 277
cena się podniosła
»wartość czego została zwiększona, coś zostało wyżej wycenione«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Wszystkich rzeczy cena tak się in immensum podniosła, że już pod samo ludzi kupieckich przyszła arbitrium. AktaKrak II/1 262
jęz.
liczba podwójna
»wartość kategorii liczby oznaczająca dwa przedmioty«
patrz: PODWÓJNY
- - W staréy Polszczyźnie, a dziś ieszcze w prostáctwie, wydaie się trzeciá Liczba, Podwóyną (Dualis), iaká téż iest u Greków, nazwaná. KopczUkład 77
wąs sitarski
»wąs sumiasty, okazały«
patrz: WĄS
- - Trąba do swarni woła? Tam z oszczepy bieżą, porwawszy abo z kołka cepy. Siermięga ubiór, a to więc mąż darski, co mu u gęby miąższy wąs sitarski. MiasKZbiór 339
bez dzięki
»wbrew woli«
patrz: DZIĘKA
- - [...] musisz y bez dzięki Dziewkę wrocic z zdradzieckiey nie siestrzynney ręki [...]. DrobOpow 210
- - *przez dźięki; bez dźięki. wider Millen, durchaus. malgré, par tout, absolument. T III 309
przez dzięki
»wbrew woli«
patrz: PRZEZ
- - Tkwi śmierć okrutna, tkwi w Boskim oku korona, gwoździe, krzyż, włócznia w boku, ale w nim obcych grzechów osęki drapały smętną duszę przezdzięki. MiasKZbiór 73
- - Wziąć wody letniey, więcey niż quaterkę, octu trochę, oliwy wlać łyszkę, soli sczypt: to zmieszawszy wypić. Abo ieść choć się nie chce przez dzięki, tedy będzie wymiot. PetrSInst D2v
- - Acz tę sławę urody mojać snadź sprawiła Powolność, gdybyć tylko dziś w pamięci była. Teraz na nię nie pomnisz, lecz przyjdzie czas taki, Któryć przypomni i mnie i mej chęci znaki. Przyjdzie a choćbyś z twardej stali serce miała, Przezdzięki będziesz na się zapłakać musiała. TrembWierszeWir II 250
- - *przez dźięki; bez dźięki. wider Millen, durchaus. malgré, par tout, absolument. T III 309
próg przestępować
»wchodzić gdzieś«
patrz: PRZESTĘPOWAĆ
- - Nie smiałęm [s]ię narazać bo czasem y Senatora iuz [pr]og przestępuiącego nazad wrocono. PasPam 286
wchodzić z tryumfem
»wchodzić uroczyście jako zwycięzca«
patrz: WCHODZIĆ
- - Wchodził do Obozu z Tryumfem Niosąc Rozwinioną Chorągiew Nieprzyiacielską Y pedząc przed Sobą powiązanych więzniow Kupę. PasPam 92
sądny dzień
»według chrześcijańskich wierzeń religijnych sąd ostateczny, mający nastąpić po końcu świata«
patrz: SĄDNY
- - Boc przecie o Sądnym dniu tak powiedaią że złe uczynki chwalic będą adobre ganic. PasPam 147v
po swoich plecach
»według swoich sił, na swoje możliwości«
patrz: PLECY
- - Trzeba się wywiedziec co się dzieie w miescie iezeli bysmy tu kogo nie napadli po Swoich plecach, bo psy słychac Szczekaiące a ludzi nic. PasPam 236-236v
wyzwać (kogoś) na pojedynek
»wezwać kogoś do podjęcia honorowej walki«
patrz: POJEDYNEK
- - Dopusciłes się bic [...] y Sąm ieszcze wyzwałes napoiedynek. PasPam 89v
bibl.
widzieć źdźbło w oku bliźniego, a w swoim oku nie widzieć belki
»widzieć czyjeś drobne wady, a swoich wielkich nie dostrzegać«
patrz: SWÓJ
- - A czemuż widzisz źdźblo w oku brátá twego/ á bálki ktora jest w oku twojem nie baczysz? BG Mt 7, 3
- - Postrzerzesz dzbła w blizniego oku a w swym własnym Srogiey balki nie widzisz. OpalKSat 103v
wiedzieć, co po czemu chodzi
(
sz. zm.)
»wiedzieć, co ma jaką wartość; być dobrze zorientowanym w rzeczywistości«
patrz: CHODZIĆ
- - Po czemu co chodzi/ wiem/ wiesz/ ábo niéwiesz. Callidus vel iustus rerum aestimator (sum) Diligentissimè perpendens momenta officiorum. Non ignoras quanta momenta sint in Repub. temporum. Vnamquamq; rem aestimare, momentoque suo ponderare, sapientia iudicis tenet [...]. Kn 717
- - Trzeba zebys I w zyciu y w postepkach wszelkich był pocciwym Tosz U mnie bedziesz zacnym bedziesz U Kozdego Mądrego y ktory wie co po czemu chodzi. OpalKSat 70v
mat.
wielokąt foremny
»wielokąt, który ma wszystkie kąty wewnętrzne równe i wszystkie boki równej długości«
patrz: FOREMNY
- - Summa wszystkich kątow iakiegokolwiek wielokąta iest rowna produktowi że 180. przez liczbę bokow dwoma zmnieyszoną, a wielkość każdego kąta w wielokącie foremnym rowna się wielorazowi z tegoż produktu, przez liczbę bokow przedzielonego. 14. Powierzchnia wielokąta foremnego rowna się troykątowi maiącemu za wysokość prostopadłą od śrzodka do boku ktoregokolwiek spuszczoną, a za podstawę obwod tegoż wielokąta. PopisSzk 12
na bark (koń) bije
(
sz. zm.)
»wierzga«
patrz: BARK
- - Biie na bark. RysProv I, 6
- - Na bark koń biie [...] Calcitro est equus hic. Kn 441
- - koń ten na bark biie. dieses Pferd schlägt mit den Vorder-Füssen. ce cheval régimbe, rüe des piez de devant. T III 24
dawać czemuś ucho
»wierzyć czemuś«
patrz: DAWAĆ
- - Insi zas co się tey pestylencyiey uchronic nie mogli Consilis [radom] onych łacne daiąc ucho. [...] Pod owę podpadać musieli paremiią Qui facile credit facile decipitur [Kto łatwo wierzy, łatwo bywa oszukany]. PasPam 148
pojazdami robić
(
sz. zm.)
»wiosłować«
patrz: ROBIĆ
- - Bywało ięno stanąc spokoynie a poiazdami nierobić to się rozmaitego napatrzył Stworzęnia. PasPam 65v
- - Dopierosz kiedy się iuz woda poruszy dopiero kiedy weznie ciskac bardzo przeciez iedni robią poiazdami drudzy wodę wylewaią. PasPam 66v
gołą ręką witać
»witać, nie dając prezentu, daru, poczęstunku«
patrz: RĘKA
- - Nikt gołą ręką Krola chyba z boru, Nie wita. PotSyl 24
własnej ręki podpis
»własnoręczny, autentyczny, osobisty«
patrz: PODPIS
- - Skrypt ten własney ręki podpisem y pieczęci przycisnieniem ztwierdzam. PasPam 161
swoie śmiecie
»własny dom«
patrz: SWÓJ
- - Tak wielkie Woyska Niemieckie pierwszego Zaraz Impetu wytrzymac nąm niemogły [...] choc im o Stolicę Panstwa ich chodzi choc przy swoich smieciach. PasPam 259-259v
swoje śmiecie
»własny dom«
patrz: ŚMIECIE, ŚMIEĆ
- - Tak wielkie Woyska Niemieckie pierwszego Zaraz Impetu wytrzymac nąm niemogły [...] choc im o Stolicę Panstwa ich chodzi choc przy swoich smieciach. PasPam 259-259v
chodzić psiego
»włóczyć się«
patrz: CHODZIĆ
- - Jeżeli nie wierzycie, Polska wam opowie, Po której chodząc psiego, jakie oppresyje Ślachcie, braci swej czynił [Stefan Czarniecki]. NiewdzŚwięc 45
się włóczyć po bruku
»włóczyć się, wałęsać się, zwłaszcza nocą«
patrz: WŁÓCZYĆ SIĘ
- - Noc niech będzie nocą, czás odpoczynku odpoczynkiem; bo iák się Pánowie młodzi włoczyć po bruku będziecie, sukienki ztrácicie, obedrą was. MłodzKaz III, 391
brać miarę
»wnioskować, porównywać«
patrz: BRAĆ
- - Na woynę wołasz a nie wiesz co to woyna Przy naymniey ztąd mogł bys brac miarę że to choc Palcem oko wykolą to postaremu Łechciwo [...] Apogotowiusz kiedy ie z Polnego Działka zapruszą. PasPam 192v-193
- - Na te działa utopione mowił że wszystkie moie będą ale mi się to rzecz niepodobna widziała biorąc miarę iaka bieda kiedy działo w błocie uwięznie a coz kiedy w Morzu. PasPam 70
- - Oni tez biorąc miarę z Pięknego Bultynka [!] spodziewali się że to tam cos dziwnego y drogiego obaczą. PasPam 80
brać miarę i podobieństwo
»wnioskować, porównywać«
patrz: BRAĆ
- - Lanckoronski trochę się w[y]gadał przed Chorązym naszym o tych affektach ale y on poufale niewiedział choc tam zęmną bywał, komplement tylko widząc ztego brał miarę y podobienstwo. PasPam 73v
marsem się bawić
»wojować«
patrz: MARS
- - I na tego [niedźwiedzia] przymioty kto się zapatruie Pewnie Szykow zdaleka nigdy nielustruie [...] krew toczy y Marsem się bawi. PasPam 270
wprawić w kabałę
»wplątać w intrygę«
patrz: KABAŁA
- - Czym się to dzieie iuzem powiedział że perversis Delatorum Consiliis ktore teraz y mnie wtę Niewinną po Moskiewsku mowiąc wprawiły kabałę. PasPam 148
myć /kogoś/ bez ługu
(
sz. zm.)
»wprowadzać w błąd, oszukiwać«
patrz: MYĆ
- - Choć kto najmędrszy i ma swe racyje, Z głupim jednako bez ługu go myje, Jednako z panem kmieć, żebrak, ubogi Idą w jej drogi. PotPieśRKuk I 468
zmyć kogo bez ługu
»wprowadzić w błąd, oszukać«
patrz: ZMYĆ
- - Gdyby się wszyscy bráli zá krzywdę innych: koniecżnie nie sporoby tym było/ co to rádźi krzywdzą. Ale dźiś opák cżynią: gdy kogo zmyią bez ługu: to się z niego drudzy śmieią. BudnyBPow 47
- - SIadł Poetá z Poetą/ mowią z sobą wierszem/ Prędko się zrozumieli przy kieliszku pierwszym: Więc obádwá weseli/ obá rádźi sobie/ Ten się Sowiźrzałowey dźiwuie osobie: A Sowiźrzał mu mowi do Wászmośći piię/ Nie spełniszli/ wnetże ćię tu bez ługu zmyię. FraszNow G4
- - Zmyto go bez ługu. RysProv K3v
zmyć kogo bez mydła
»wprowadzić w błąd, oszukać«
patrz: ZMYĆ
- - Moim tedy zwyczajem lecę jako z proce Nie wiedząc, że ta łaźnia na moje owoce. Wnet je zmyją bez mydła! KorczWiz 30
wymywać kimś gębę
»wspominać kogoś ważnego dla osiągnięcia korzyści«
patrz: GĘBA
- - Abo niechay powie P. M. ktory Papież to wprowádźił/ ábo ná ktorym Conciliu[m] to postánowiono? A iesli nie może pokázáć/ niechayże ták bárzo Papieżámi/ ábo Conciliámi gęby nie wymywa. SkarMes 10
wymywać gębę czyimś imieniem
(
sz. zm.)
»wspominać kogoś ważnego dla osiągnięcia korzyści«
patrz: IMIĘ
- - Co wy zá spráwę máćie/ mowił do nich/ z Cesárzową? czy iesteśćie wy godni/ ábyśćie mieli bezecne gęby wásze imieniem iey wymywáć? RicWielJMon 22
- - Wymywam co, [...] 2) einen über die Zunspringen lassen; von einen übel reden. [...] 2) déchirer à coups de langue; mordre qu. § [...] 2) piękna to? że gęby wasze imieniem iego wymywaćie. T III 2702
wnosić instancyją
»wstawiać się«
patrz: INSTANCJA
- - Uważając słuszną prośbę panów arendarzów czopowego województwa naszego krakowskiego], zaleciliśźmy serio panom posłom, aby gorącą instancyją do J.K.M. na niem[i] wnieśli. AktaKrak II/1 14
- - Supplikuie ten Niewolnik do Maiestatu WkMości y ia moię zanim wnoszę instancyią. PasPam 285v
habit wdziać
»wstąpić do zakonu«
patrz: HABIT
- - Tedy wPergamie nowy zakon zacznie, Y sama naprzód habit wdzieie Mniszy Zdochodowswoich załozywszy znacznie, Gdzie wielka gora wydała się w Morze, Czystey Dyannie Koscioł przy Klasztorze. PotSyl 70
wziąć habit
,
wziąć habit z czyich rąk
»wstąpić do zakonu«
patrz: RĘKA
- - Wziąwszy Hábit ś. [Małgorzata] ná káżdy dzień Godzinki Naświętszey Pánny' y Krzyżá ś. y Psałterz cáły odpráwowáłá. OkolNiebo 13
- - Gdy miáłá lat 21 wzięłáa Hábit S. z rąk Dominiká S. ktory odmienił iey imię ktorym błá zwana (to iest) Kátárzyná/ na imię siostry Osánny. OkolNiebo 93
- - Swiętobliwi Brácia Więcław, Włádysław, Wisław, iednego dnia Habit wźieli, iedneż cnoty mieli, iednegoz dnia pomarli. ChmielAteny II 415-416
przyjać na się habit z czyich rąk
,
przyjąć habit
»wstąpić do zakonu«
patrz: HABIT
- - Przeto vbostwo sobie vpodobawszy/ [święty Jacek] przyjął ná się hábit z ręku Dominiká świętego/ y został Ordinis me[n]dicantium brátem: pomnąc ná to dobrze/ iż ktory ná tym świecie będą zażywć roskoszy y dostátkow według lubości swoiey/ po śmierci Famem patientur vt canes. StarKaz 362
- - Miał już iść in theatrum osądzony na rozstrzelanie, ale liber pronuntiatus za ustąpieniem dobrowolném jp. Krasińskiego egzekucyi dekretu, przyjąć bernardyński habit obiecał [p. Lipert, porucznik regimentu jp. Denhofa]. ZawiszaPam 348
kapturem nakryć głowę
»wstąpić do zakonu, zostać mnichem«
patrz: KAPTUR, KAPTUR, KAPTOR
- - To go [króla Jana Kazimierza] do desperacyiey apotym do Abdykacyiey przywiodło Bo mawiał często iuz więcey wolney głowy miec nie mogę. Az ią kapturem na kryię. PasPam 204v
brać habit
»wstępować do zakonu«
patrz: HABIT
- - A gdy brała Habit zakonu Dominika ś. widziała obecną Krolową niebieską/ ktora bytnością swoią zdobiła y Akt ś. y intencyą potwierdzała. OkolNiebo 82
brać habit zakonny
»wstępować do zakonu«
patrz: BRAĆ
- - Obłoczę śię w zakonny vbiór ábo szátę/ biorę hábit zakonny.[...]. Kn 567
- - [...] brać habit zakonny. T III 441
poczekać /kogoś/ z /czymś/
»wstrzymać się z czymś do jakiegoś momentu«
patrz: POCZKAĆ, POCZEKAĆ
- - Invektywa na mnie gniew furyia, aże tak miało bydz aze takie Słowo Szlacheckie przynaymniey nas było poczekac z Szlubem. PasPam 255v
mimo się puścić żal
»wybaczyć«
patrz: PUŚCIĆ
- - Ktoz nieprzyzna Io KMSCi o koło dobra Pospolitego Pieczołowania? widząc iak niewymowny mimo się pusciwszy zal [...] Seym piąty po rozerwanych czterech Stanom Rzpty składa. PasPam 216
wydźwignąć kogoś z turbacyjej
»wybawić kogoś z kłopotu«
patrz: WYDŹWIGNĄĆ
- - Miey że w Bogu Nadzieię że cię wydzwignie z tey Turbacyiey za tę Cnotę że znami wolisz iść na Woynę. PasPam 102v
wyprostować trakt
»wybrać prostą drogę dokądś i nią pojechać, pojechać prosto«
patrz: TRAKT, TRAKT, TRACHT
- - Gdy bym był trochę wczesniey od WMM Pana requisitus wyszedszy z koydanowa pewnie bym był wyprostował trakt y Samego WMMPana nieturbuiąc bo by mi było mało co zdrogi albo tez nic. PasPam 171v
chodzić przeciwko komu
»wychodzić komu na spotkanie«
patrz: CHODZIĆ
- - Tamesmy chodzili o mildwie za Częstochową Przeciwko Ieymci y Arcy Xieznie Rakuskiey Siostrze Cesarskiey. ktorą wmałzenstwie przysłano było Krolowi Michałowi. DrobTuszInf 21
ruszać jak zmyci
»wycofać się ze wstydem lub upokorzeniem«
patrz: ZMYTY
- - XII. Ktorzy od Xanthow strzałami okryci, Pociskow zadnych nie maiąc y łuku; Ledwie z tey mogą umknąć gradobici, Gdzie Sarpedonow Zbor stoi na bruku; A towarzystwo chudzięta iak zmyci, Słysząc bydz Miasto w srogim zgiełku huku, Wszytkich sposobow z swym ruszaią Brutem, Iakby za wzwodem widzieć się okutem. ChrośKon 217
iść jako zmyty
,
pójść jakby zmyty
,
pójść jako zmyty
»wycofać się ze wstydem lub upokorzeniem«
patrz: PÓJŚĆ
- - Idzie tedy iáko zmyty od Pisárzow skárbowych, iże nie ma nic w trzośie [...]. BirkOboz 5 nlb
- - A w tym Szátan iáko zmyty/ Poszedł zwyczáynymi Tryty/ Aniołow ćmy przystąpili/ Pánu iák winni służyli. ModlNaboż 35
- - 13 Ledwie drugi raz ujźrzy kij pies bity, chociaż on kręty ogon dźwiga w górę, wnet go schowawszy, idzie jako zmyty; nie dziwować się, chodzi mu o skórę. PotMuzaKarp 16
- - Ojczystą Muzą śpiewać tu zamyślam o tym. Niechaj się starożytność, jako chce, sędziwa Z grubego zapomnienia dźwigając dobywa, Niechaj sobie pochlebną wróżką obiecuje, Że swym nowym widokiem świat ukontentuje. Ja rozumiem, że każda pójdzie jakby zmyta, Gdy polskiej starożytność tu stanie odkryta. SkorKotLechBar II 505
- - Tylko co uyzrzy kij pies iuż raz bity, Zámruczáwszy náń ná stronę ućieká, Y ogon tuląc poydźie iáko zmyty, Ażeby mogł bydz beśpiecznym zdáleká, Ták z Seráskierem Hán pátrząc iák wryty, Nie náćierá dźiś áni też wyćieká, Iák by im Woysko Polskie rowne było, Gdy ná iednego sto się ich liczyło. JabłSWUprow Nv
wiatru przyrodzonego trzasnąć
»wydalić gazy, wytworzone w jelitach na skutek zaburzeń żołądka«
patrz: TRZASNĄĆ, TRZASNĄĆ, TRASNĄĆ
- - Wiátru przyrodzonego vpuścić/ sed saepiùs translato aliquo vtimur. vt skrzypnąć/ trzásnąć/ zákurzyć etc. Pedere [...]. Kn 1241
- - PETER, (Faire un pet) [...] Dare crepitum WIATRU przyrodzonego upuścić trzasnąc. DanKolaDyk II, 348
w posesyją puścić
»wydzierżawić«
patrz: POSESSYJA
- - Kiedy wracać albo w dalszą Posessyią maiętność puscic nie miło otym słuchać. PasPam 285
przez arendę
(
sz. zm.) ,
puszczenie arendą czego (komu)
,
puścić, puszczać komu co arendą
,
w arendę
,
w arendy
»(wy)dzierżawić (komu co); wydzierżawienie czego (komu)«
patrz: ARENDA, ARENDA, HARENDA
- - Puscielmu [mieszczaninowi nazwiskiem Baptista] bel p. Margrabia arendą A[nn]o 1628 wies pasczorke pod Pinczowęm. TrepNekLib 22
- - Wiesz Wmć, że in arena consilium niezwykło się naddawać wpostanowieniu Maietnosci ktore ia wszystkie w Arendy puscic zechcę ludzom. OpalKListy 367
- - Administratio ta moia tilko cztery Miesięcy trwała; puscił Je[g]o m[ość] P. Podskarbi Arendom Jakubowi Moizeszowiczowi i Lewkowi Faitelewiczowi zydom Wilenskim, za fl 3 ½ tysiąca na rok ieden. VorLetSkarb 236
- - Smogorzow pusciłęm na Rok w aręndę Panu Trębickiemu. PasPam 234v
- - Smogorzow pusciłem przez Aręndę na Rok Paniey Gołuchowskiey. PasPam 235v
- - Senator wieś arendę puścił szlachcicowi. PotFraszBrück I 487
- - ImP Kochanowski [...] prosił abym Arędą puscił Zascianek. SapADiar 106
- - Dałem Consens ImCi Dobrodzieiowi Oycowi memu napuszczenie arędą Bychowow. SapADiar 32
- - Starostwo Rogozinskie puścił mu był przez arendę Zygmunt III. na lat dwanaście. NiesKor II 118
- - Arendą puszczający/ Locator [...] ein verdinger/ oder der ihm etwas verdingen lasset. DasHünDict Oo2v
egzorty prawić
»wygłaszać pogróżki, odgrażać się«
patrz: EGZORTA
- - Poczęto Exorty prawic z draycy wytnięmy was PasPam 230v
mieć mowę
»wygłaszać mowę, przemawiać«
patrz: MOWA
- - Marszałek miał mowę Nomine Omnium PasPam 245
uczynić egzortę
»wygłosić naukę, udzielić napomnienia«
patrz: EGZORTA
- - Xiądz Piekarski Iezuita uczynił do nas exortę. PasPam 57v
jak, jako z rękawa wysypać się; przybywać
»wyjechać w dużej liczbie; pojawić się gromadnie«
patrz: RĘKAW
- - Widzą że co raz przybywa [wojska] iak z rękawa. PasPam 112v
- - Iako z Rękawa wysypały się Woiewodztwa Woyska Wielkie Poczty Panskie. PasPam 230v
- - W iednym dniu iako z rękawa wysypało się Woysko. PasPam 71
zostać zdrowym
»wyjść bez szwanku z czego«
patrz: ZOSTAĆ
- - Wyrzuciły prochy Pana Bobolę [...] y z konięm za zawisłę nadrugę stronę a przecię zdrowy został. PasPam 61
w gardle stanąć żółcią
»wyjść komu na szkodę, na niekorzyść; zaszkodzić, dokuczyć«
patrz: GARDŁO, GARDŁO, GARŁO
- - Pamietay zdrayco [...] Bo to początek dopiero tego cos nawarzył piwa ktore, że źle uwarzone przykre iest. Iak się ponim dochowasz kwasu tobie Samemu gorzką wgarle Stanie zołcią. PasPam 196
na przechód wyjść
»wyjść na dwór dla załatwienia potrzeby fizjologicznej«
patrz: PRZECHÓD
- - W tym dano znac do piianych ktorzy rozumieli że naprzechod wyszedł. PasPam 88v
cegłę nosić i wapno
»wykonywać najcięższe roboty«
patrz: CEGŁA, CZEGŁA, CEGŁA
- - A co dziś na swobody iakieś tam każecie/ Cegłę nosić, W Stambole y wapno będziecie. TwarSLeg 95
lać się strumieniami
»wylewać się obficie«
patrz: STRUMIEŃ
- - Owa brzezina na Pagorku była to tak krew lała się z tamtąd Strumieniami. PasPam 97v
wyświadczyć komuś wdzięczność
»wynagrodzić kogoś«
patrz: WYŚWIADCZYĆ
- - Pisał krol IoMSC do mnie y wpierwszych y wpowtornych Listach że bym tu WCi wyswiadczył wdzięczność w czym ia sąm postrzegam się że za taki uczynek nalezy wszelaka rekompensa. PasPam 159
ojczyźnie służyć
»wypełniać obowiązki publiczne«
patrz: SŁUŻYĆ
- - Zegnaią wszystkich krewnych y swoię pozostałą Prosperitatem zycząc aby [...] oyczyznie Słuząc dni wieku swego prowadzili. PasPam 87
zadosyć czynić /czemuś/
»wypełniać obowiązki, stosować się do prawa«
patrz: CZYNIĆ
- - Jeszcze dotąd jestem fixus lecto dla wielkiej słabości zdrowia mego, atoli przecie assumo vires, kiedy propria manu mojej zadosyćczynię funkcyjej w ekspediowaniu poczty do w.ks.m. pana i dobrodzieja m.m. SarPam 254
zadosyć uczynić /czemuś/
(
sz. zm.)
»wypełnić obowiązki, zastosować się do prawa«
patrz: UCZYNIĆ
- - [...] poniewasz tedy Sobestyąn Fornal nie uczynił zadosyc dekretowi tak dwuletniemu, więc sąd teraznieyszy dobrze zwazywszy, ze Sobestyąn Fornal tylko do pułroli ma dziedziczne prawo, tak się sprawę dekretuie, azeby nateyże pułroli siedział y potym dzieci iego [...]. KsKasUl I, 382
- - Jednakże będąc ja w wielkich długach ojcowskich obciążony, wypłacając długi, które są na karcie specyfikowane ręką pisarza miejskiego nowotarskiego, nie mogłem zadosyć wszystkiemu uczynić [...]. WłośćRoz 112
- - Słonce, na dwoiaki osobliwie koniec, od Boga iest stworzone, ażeby Świat oświecało, y zagrzewało. Do czego cale nie zdaie się bydz potrzebna, azeby obracało się po Świecie, y owszem przyzwoitsza, zeby stało: tak, iako zeby ciemną y zimną izbę oświeciła świeca, y piec zagrzał, nie potrzeba ich obracać około izby, lecz stoiąc końcowi [=celowi] swemu zadosyć uczynią etc. KolWarsz_1754 J7v-K
zadość uczynić /czemuś/
»wypełnić obowiązki, zastosować się do prawa«
patrz: ZADOŚĆ, ZADOŚĆ, ZADOJŚĆ
- - Tegoz przyznali sobie quitacie Maydeburgij przedemną nasądach ImPGodaczewski z ImPBuryczewskim ktorym Ichmsciom Papiery konkredytowane za ręce oddałem Gdyz y ImPBuryczewski za dość uczynił oddał Chłopow podług obligacij swoiey eo Instanti [...]. SapADiar 64
- - [...] chcemy się dzielic Zalem zadosc oraz uczynic powinnosci Chrzescianskiey chcąc nawiedzic ciało S.P.ImP[ana] Oginskiego Mar. Kowienskiego [...]. SapADiar 86
chodzywać do kogo pod co
»wyprawiać się dokąd przeciwko komu«
patrz: CHODZYWAĆ, CHODZYWAĆ, CHODZIWAĆ
- - W tej to fortecy [Szecinie] najwięcej bywało zbóców, których zowie jmć ks. kamieniecki martawcami czy-li martelauzami, co chodzywali do nich az pod Muran, kiedy tam mieszkali. SobJListy 586
chodzić na co
(
sz. zm.)
»wyprawiać się przeciwko komu czemu, w celu zdobycia czego, ścigać kogo co«
patrz: CHODZIĆ
- - Zszedszy się raz pospołu, węgorz węża pyta: "Przyjacielu, czemu wżdy rybitw was nie chwyta? Na nas sieci zarzuca, abo z wędą chodzi". VerdBłażSet 14
- - Zupa solna choć pogorzała ale sol została, to wnet koło tego hałas, bo y Moskwa więc chodziła na tę sol, a była iak w środku między nami. MarchŚcibHist 33v
- - Die 29 z podjazdu wrócił się p. rotmistrz Bońkowski, ten chodził do Drui na Moskwę w koni dwuchset, nasiekł siła i żywcem mi kilku przyprowadził. ZawiszaPam 130
chodzić za kim
(
sz. zm.)
»wyprawiać się przeciwko komu czemu, w celu zdobycia czego, ścigać kogo co«
patrz: CHODZIĆ
- - A gdzieby też tego potrzeba niosła, żeby ci ludzie za temi rozbójnikami chodzący sami im podołać nie mogąc, posiłkowania potrzebowali, tedy jako prędko dałby znać starszy nad temi ludźmi. AktaKrak II/1 25
- - Wniwecz się już wojsko obróci, chodząc dłużej za nim [Lubomirskim]: często bez wozów nocujemy, zmoczeni z srogich a ustawicznych deszczów jako psi. Spodziewaliśmy się co godzina, że nam miał dać potrzebę [...] i już kilka razy był uszykował wojsko. SobJListy 56
chodzić do czego
(
sz. zm.)
»wyprawiać się przeciwko komu czemu, w celu zdobycia czego, ścigać kogo co«
patrz: CHODZIĆ
- - Zamek ten [w Woroneżu] od Cara Borysa nad Donem z budowany na slaku, ktorędy tez czasem Tatarowie zwykli do Moskwy chodzic propter omnes casus Vfortyfikowałbył Impostor. ŻółkPocz 47
- - Tamze za Dnieprem będąc, chodziło Woysko nasze Polskie pew[na] Czesc, y Tatarow kilka Tysięcy pod Commendą ImPana Bidzinskiego do Moskwy wprawdziec tam siła napalili Włosci y Tatarowie Plonu Siła byli nabrali. DrobTuszInf 10-11
chodzić przeciw komu
»wyprawiać się przeciwko komu czemu, w celu zdobycia czego, ścigać kogo co«
patrz: CHODZIĆ
- - Zpanem[] Zborowskim gdy przeciw Tatarom chodzieli za przemysl, miał liat kilka y pięcdziesiąt iusz [Allebeger]. TrepNekLib 17v
- - Tamta divisia Pana Czarnieckiego niechciała pość do Związku, ale naszego Woyska pewna Czesc chodziła przeciwko nim, y tak musieli posc donas. DrobTuszInf 10
chodzić pod co
(
sz. zm.)
»wyprawiać się przeciwko komu czemu, w celu zdobycia czego, ścigać kogo co«
patrz: CHODZIĆ
- - 28 Chodził nasz Podiazd potężny zecztyry tysiące woy[ska] PodOboz nieprzyiacielski nic niesprawiwszy. PoczOdlPam 30
- - Lepszem szczęsciem Fekiety asz pod Iassy chodzieł I wodz y Zołnierz dobry tensię w Węgrzech rodzieł. PotWoj 53
na kogo chodzić
»wyprawiać się przeciwko komu czemu, w celu zdobycia czego, ścigać kogo co«
patrz: CHODZIĆ
- - Na pana Morawskiego chodził [Matwiej Ostryłko] z tymże towarzystwem, jako Szymko powiedział. RegZłocz 152
przed kim chodzić
»wyprzedzać kogoś w osiągnięciu jakiegoś celu«
patrz: CHODZIĆ
- - Cosz kiedyby byli ci ludzie [w starożytnym Rzymie] wiedzieli o PanuBogu naszym Chrzescianskim, o zmartwychwstaniu y Krolestwie Niebieskim, o nagrodzie Cnoty y poboznosci ktora y tym teraznieyszym y wprzyszłym Wieku, Człowieka szczesliwem uczyni dalekoby byli przed nami chodzili, y wszyscy by do iednego unas dzisiá byli błogosławionemi albo Swiętemi Bożemi. PotPrzyp 13v
jabłko Adama
»wypukłość na przedniej stronie szyi«
patrz: JABŁKO
- - [...] powierzchownie pokáziue się máluczki págorek álbo goreczká alias ugryzek [...] á to zowie się pospolicie iábłko Adamá. KirchFac 44
opowiedzieć kondolencyją
»wyrazić komuś współczucie«
patrz: OPOWIEDZIEĆ
- - Zlecamy to Ich MSCiom P. P. Posłom Naszym ze by na przod szczerą naszę Podanską poniesionego zalu y fatygi Ik MSCi P. N. Młgo opowiedziawszy Condolentią [...] powinne Nomine całego Koła naszego [...] uczynili dzięki. PasPam 216
mówić kondolencyią
»wyrazić komuś współczucie«
patrz: MÓWIĆ
- - Miał od gosci mowic Pan Gumowski Pod czaszy wielki Orator a od woyska zas Condolencyią Pan Wolborski Porucznik. PasPam 84v
niech bies bierze /coś/
»wyraża pragnienie, aby coś przestało istnieć«
patrz: BRAĆ
- - Niech bies bierze Babilon z tobą Niewiesciuchu A tu mu bystry Andzar chce utopic w brzuchu. PotWoj 29
do biesa
»wyraża przekleństwo; precz«
patrz: BIES, BIES, BIS
- - Kto się dobrze przypátrzył Kosmográphiey/ a Kometę uważył [...] gdzie Máchomet leży/ tam się pierwey efekty pokażą [...] Obaczy Machomet odmianę w samym Alkoranie: by też wszystkich ziemia pożarła/ do biesa z takim sąsiadem. Lecz barziey uzna mutacyą zá pięć lat. ŻędzKom B2v
- - do bisa. 1) Potztausend; das dich der Hencker. [...] 1) le bourreau; ventregris; cadedis; ventre-bleu; hache. [...] § 1) do bisa sparzyłem się. T III 52
u biesa
»wyraża zniecierpliwienie, zdenerwowanie«
patrz: U
- - A tu, księże stryju, Mądrześ bardzo uczynił, żeś chciał żyć tak skąpo, Żeś dla mnie wszytko chował, sam nie używając. [...] Jeźliś też, zbierając Nazbyt chciwie, u biesa, to nie moja wina. OpalŁCoś 290
ręce składać
»wyrażać gestem gorącą prośbę, błaganie«
patrz: RĘKA
- - Ucieka Chorązy Hoży Moskal [...] zaidę go założę pistolet. Pozałuy oddał mi Chorągiew, prowadzę go modli się okrutnie ręce składa. PasPam 96v
umywać /coś/ łzami
»wyrażać żal, płakać nad czymś«
patrz: ŁZA
- - Dla tegoć S. Grześnicá Mágdálená záwsze się do nożek Chrystusá uczącego bráłá, álbo u nich siedząc: to iest w nabożney konsiderácyi maiąc, iáko owe nogi tor y bitą drogę ieyże, tudźiesz y innym błądzącym ludźiom pokázywáły, albo ie łzami umywaiąc y całuiąc. GawłowŚlady B2v
wyrzucić kogo lub co na bruk
»wyrzucić kogo lub co z domu«
patrz: BRUK, BRUK, BURK
- - CARREAU [...] POSADZKA się też mowi o Bruku, y o ziemi za domem ná ulicy, iáko: wyrzucić ruchomości ná bruk, wyrzucić ie z domu [...] Wyrzucił go ná bruk ná dwor. DanKolaDyk I, 260
sumnienia skrupuł
»wyrzut sumienia, niepokój wewnętrzny wypływający z poczucia winy«
patrz: SKRUPUŁ
- - Musiała bym w tym miec Sumnienia skrupuł, gdy bym widząc W MM Pana affekt szczery, nie miała go podobnym oddawac affektem. PasPam 224
wyprawić /kogoś/ na względy
»wysłać kogoś na zwiady«
patrz: WZGLĄD
- - Aono ze był Szemberg wiadom Turkow wszędy Zatą był okazyą wyprawion na względy [...]. PotWoj 43
- - Wyprawieł Noe Kruká, z Korabiá, ná względy, Ieśli wody opádły [...]. PotPocz 145
zachować /komuś/ wolne ucho
»wysłuchać czyichś racji«
patrz: ZACHOWAĆ
- - Obłapiełem go zatym za nogi pokornie prosząc aby zazdrosciwe[m] nieprzyijaciołom moie[m] wiary nie dawał, ale przynamni mnie drugie ucho wolne zachował. OssJŻyw 23
dać /komuś/ wolne ucho
»wysłuchać czyichś racji«
patrz: UCHO
- - Aczkolwiek tedy zá stárániem straży do przesłuchánia v sędziego żadny sposobem przyśdź nie mogł: iednák zá namową inszych rádziec/ dał mu wolne ucho. SpInZąbMłot 103
zrzucić habit
»wystapić z zakonu«
patrz: ZRZUCIĆ
- - Ten Woyciech Margrabia Brandeburski widząc res suas infaustas, Krolowi Polskiemu Zygmuntowi w Krakowskim Rynku na Maiestacie siedzącemu solenne złożył Filelitatis Juramentum, Habit Zakonu Krzyżackiego zrzucił, y Xiążęciem Pruskim uczyniony z podaniem Chorągwi z Polskiemi Insigniami. Roku namienionego 1525. Lutrem potym został, ożenił się z Dorotą Krola Duńskiego Siostrą. ChmielAteny1755 I 1052
dość o /czymś/
»wystarczy mówienia o czymś«
patrz: DOŚĆ
- - Dość o tem/ De mensuris agrorum abundè sit dixisse [...]. Kn 138
- - Ale dosc o ziemianach poyde z tą laterną Do senatu y na seym czy sąm tez tam ludzie [...]. OpalKSat 124-14v
- - dość o tym genug hiervon. brisons làdessus; baste. T III 257
dosyć o /czymś/
(
sz. zm.)
»wystarczy mówienia o czymś«
patrz: DOSYĆ
- - Miárá pracey iest, prácowáć do zápocenia się mniey ábo więcey, według rożności przyrodzenia. Poty o pracey do zdrowia przynależącey, y o prożnowániu dosyć. PetrSInst C1v
- - Dosyć o tym Przydatku/ y o kwestyjách z niego zebránych. GdacPan 72
- - [...] w Dieceziey Basilienskiey y Straszburskiey dwie czárownice tákie spalono, przeto iż iedná z nich czterdzieści, á druga bez liczby dziatek, gdy ná świát wychodziły, nie ochrzczonych, pomordowáły wpycháiąc wielkie szpilki w głowki ich. Lecz o tym dosyć. WisCzar 44
odzywać się ad regnandum
»wysuwać swoją kandydaturę na króla, ubiegać się o tron«
patrz: ODZYWAĆ SIĘ
- - Iezeliby post Fata [po śmierci] Waszey kMSCI [...] Tacy odzywali się ad Regnandum konkurenci [...] to tez y ia konkurent między nimi. PasPam 188
honor dać komuś
»wyświadzczyć grzeczność«
patrz: DAĆ
- - Iaki taki do siebie prosi Pułkownik przysłał aby mu ten honor dac aby nagodzinę. PasPam 170
komu bezpieczność zganić
»wytknąć komu bezczelność, zuchwalstwo«
patrz: BEZPIECZNOŚĆ, BEZPIECZNOŚĆ, BEŚPIECZNOŚĆ
- - Bespieczeństwo, Bezpieczeństwo. Bespieczność, Bezpieczność. [...] 2) Vertrauen, Freyheit die man sich nimmt. [...] 2) assurance; liberté, qu'on prend. [...] 2) zkąd się bezpieczeńswto wzięło do mnie przychodzić; upraszam abyś mi tę bezpieczność zganić nie raczył. T III 33-34
sprawić się prawem i lewem
»wytłumaczyć się wszelkimi sposobami«
patrz: SPRAWIĆ SIĘ
- - Deklaruie wąm [brat] przez mie in omni Foro Sprawić się y prawem y Lewem. PasPam 183
palcem pokazować
»wytykać kogoś, wyśmiewać się«
patrz: POKAZOWAĆ, POKAZYWAĆ
- - Między ludzi wyiechawszy to zaraz iako wroble na Sowę Dziw, dziw, Zaraz Palcem pokazuią zaraz mowią że ten Stroy pamieta potop. PasPam 79v
zapał naniecić
»wywołać wojnę, bunt«
patrz: NANIECIĆ
- - Nie ugasi nikt krwią moią niewinną zapału tego, ktory ktos malevolis Consiliis nie więm iezeli nie nazgubę na niecił Oyczyzny. PasPam 137
ansę sprawić
»wywrzeć zemstę, zemścić się«
patrz: ANSA
- - Kędzierzawy Bolesław [...] z Konradem woynę odprawuie Hermana wspieraiącym potym ansę sprawi Barbarossa na krwawy gdy go plac zabawi. DrobOpow 142
wyżej nosa gębę nosić
»wywyższać się«
patrz: GĘBA
- - wyżey nosa gębę nosić. sich aufblasen, die Nase hoch tragen. lever la crête; lever, sécoüer le menton; morguer. T III 369
gębę odąć
»wywyższać się«
patrz: GĘBA
- - gębę odąć [...]. sich aufblasen, die Nase hoch tragen. lever la crête; lever, sécoüer le menton; morguer. T III 369
spuścić ogon
»wyzbyć się hardości, buty«
patrz: SPUŚCIĆ
- - Tę dumę ktorą WMM Pan powziąłes o sobie Spoyrzey ieno WSC sobie na nogi to Spuscisz ten ogon. PasPam 194
pisać gospód
»wyznaczać gospody, kwatery«
patrz: GOSPODA
- - Trzeciego dnia po mnie przyiechał Wachmistrz Samotrzeć Quidem [niby] to pisać Gospod. PasPam 153v
pisanie gospód
»wyznaczanie gospód, kwater«
patrz: PISANIE
- - Mnie tedy Deputowano z Panem Wawrzynem Rudzienskiem [...] do pisania gospod y podzielenia owego ubogiego przystastwa. PasPam 81
rozpisać gospody
»wyznaczyć gospody, kwatery«
patrz: GOSPODA
- - Rospisalismy tedy gospody wewtorek poiechalismy we wsi we srodę. PasPam 81v
wyzywać kogoś na parol
»wyzywać kogoś na pojedynek«
patrz: PAROL
- - Posłał tedy do niego skoraszowskiego Porucznika krayczego koronnego wyzywaiąc go na parol sąm a Sąm że by Woyska nieturbować. PasPam 71
jeden na drugiego spojrzeć
»wzajemnie na siebie spojrzeć«
patrz: DRUGI
- - Nie było bez smiechu iedna nadrugą spoyrzawszy. PasPam 56v
wylecieć pod obłoki
»wzbić się wysoko ku górze«
patrz: POD
- - Iako mucha wylecisz z dymem pod obłoki. PasPam 258v
nakierować inklinacyją
»wzbudzić upodobanie«
patrz: NAKIEROWAĆ
- - Affekt [...] ktory od inszych zmysłow zadnych nieprzyimuiąc Ordynansow swoią własną rządzi się Imprezą I na ktorą kolwiek stronę zechce y sąm siebie y serdeczną moze na kierować inklinacyią. PasPam 80
zaostrzyć apetyt komu do czego
»wzbudzić w kim chęć do czego«
patrz: APETYT, APETYK, APETYT
- - Zaostrzyłeś mi appetit do dłuższego słuchania mądrey mowy twoiey. BanHist 74
skłonić serce do kogoś, ku komuś
»wzbudzić w kimś skłonność, afekt, życzliwość ku komuś«
patrz: SKŁONIĆ
- - Tym obiema Panom tak do mnie skłonił Serce że obadwa życzyli mię sobie postanowic w Domu Swoim. PasPam 215
- - Tak P. Bog ku niemu skłonił serce Ludzkie że to kto co mogł miec nayspecyalnieyszego to mu niosł a oddawał. PasPam 233v
kogo na bigos wydać
»wziąć kogoś na języki, obgadywać, zniesławiać kogoś«
patrz: BIGOS
- - CAPILOTADE [...] MOWIĄ niewłaśnie: kogo ná bigos wydać, szarpać Imię iego y sławę ná sztuki. DanKolaDyk I, 254
święta agitacja
»wzniosłe przeżycie duchowe«
patrz: AGITACJA
przybyło zębów na chleb
»wzrosła liczba osób szukających korzyści«
patrz: PRZYBYĆ
- - Az dopiero iak z myszey iamy przybyło zębow na chleb Lubo Ex Equo Troiano [z konia troiańskiego] niebyło rąk do obrony. PasPam 133v
w imię Boskie
»z Bogiem«
patrz: BOSKI
- - Iezeli się ty z Woyskiem swoim nie ruszysz puydę ia z [s]Woim w Imię Boskie. PasPam 99v
przy nadziei Bożej
»z Bożą pomocą«
patrz: BOŻY
- - Przy nadziei Bozey mozemy sobie słuszną formować Bataliią. PasPam 152
- - Wyrozumiawszy krol z Ięzyka ze przy nadziei Bozey moze bydz wrękach naszych pomięniony Seczyn czyli Syczyn kazał do Szturmu gotować się. PasPam 269
[List] ... pod datą
»z dnia, datowany w dniu«
patrz: DATA
- - Nie ieden List ale dwa pisano y ten poslednieyszy iuz trochę szczerzey pisany a pod inszą datą. PasPam 152
z biedy
»z konieczności«
patrz: BIEDA, BIEDA, BIADA, BIDA
- - Tu tedy stanąłem [pod miasteczkiem Pomorzany], dnia jutrzejszego pewnych się u siebie spodziewając gości [wojsk nieprzyjaciela]; ale wolę już z biedy, niżeli żeby pode Lwów, jako umyślili, swoją kontynuowali drogę. SobJListy 220
dla biedy
»z konieczności«
patrz: BIEDA, BIEDA, BIADA, BIDA
- - [...] tenze Stanisław Chebda z dobrey woli swoiey Sebastyianowi Męzykowi swagrowi swoiemu tę część, którą kupił u Tomasza brata Sebastyianowego młodszego, tenze Stanisław Chebda temus Sebastyianowi Męzykowi a swagrowi swoiemu spuscza dobrowolnie, nie s przymusu zadnego, ani nie dla biedy zadny [...]. KsPtaszUl 562
sztuka napuszysta
»z niechęcią o zarozumiałym, hardym człowieku, pyszałku«
patrz: NAPUSZYSTY
- - Przyszedłęm tedy dobrze podpiły y mowię do owego mazepy Czołęm Panie Assawuła On tez zaraz iako to była sztuka na puszysta odpowie Czołęm Panie Kapral z tey racyiey ze mię to Niemcy wartowali w Grodnie. PasPam 174v
chłodem i głodem
»z nieżyczliwością, z niechęcią«
patrz: CHŁÓD
- - [Szwed] Trzy Tysiące ludzi darmo stracił. dla tego się musiał umknąć pod kruneburg, ale go tam Niemcy chłodem y głodem poczęstowali. HistBun 52
w osobności
»z osobna, oddzielnie«
patrz: OSOBNOŚĆ
- - Urazy [...] daruięmy [...] tak przeciwko wszystkim wspołeczności [...] Iako tez ktorym kolwiek prywatnym Osobom w osobnosci. PasPam 210v
(Jak) z tabulatury
»z powagą, uroczyście, elegancko, obyczajnie«
patrz: TABULATURA, TABULATURA, TABLATURA
- - Iák z réiéstru/ z tábulatury chodźi/
czyni. [...] vide Z réiéstru. Kn 321
- - Vprządł sobie postawę.
Stąpa iák z tábulátury. KnAd 914
- - Stapasz s tabulatury
sieła diszkuruiesz Mową sie popisuiesz grozisz ba zabiiasz,
Ale słowy bie rzeczą sąm sie
przy tym chwalisz [...]. OpalKSat 76
- - Tablatura. [...] 3) übertriebene Ordnung, Sorgfalt. [...] 3) ajustement trop afécté; air, soin trop recherché. [...] 3) z tablatury czyni, chodzi. T III 2287-2288
o przyczynie (czegoś)
»z powodu braku czegoś, w celu wystarania się o coś«
patrz: PRZYCZYNA
- - Dopiero zaraz kazał straznik Wołoszy zpod Chorągwie że by się roziechali po wsiach o mil dwie albo trzy o przyczynie Siekier. PasPam 57
na odwrót
»z powrotem, w tył, do tyłu, powtórnie«
patrz: ODWRÓT
- - Obrociły się tedy Niektore pułki swierze y to naodwrot poszły. PasPam 95
z dziadów i pradziadów
»z przodków«
patrz: DZIAD
- - Niech Ultimus Domus Iagiellonicae Pullus [ostatnie pisklę jagiellońskiego domu] iako z Dziadow y Pradziadow soich pod tą koroną na tym Tronie [...] Spokoynie dni swoie skonczy. PasPam 196v-197
za króla...
»za panowania króla...«
patrz: KRÓL
- - Był Hetmanem za krola Iana Kazimirza. PasPam 276
dobyć broni na kogo
»zaatakować kogo zbrojnie«
patrz: DOBYĆ
- - Choć niechciał, musiał [król] dobyć broni, ná swawolnych Poddánych, ná oboronę Máiestátu. LubJMan 138
do broni się na kogo rzucić
»zaatakować kogo zbrojnie«
patrz: DO
- - Gdy wszyscy do broni się ná nieprzyiáciela rzucili. Beata zrzuciwszy z siebie ślubne szaty, prochu dostawszy, dziáło nabiwszy, z wieży [...] strzeliłá. NiesKor II 56
na kogo do broni się porwać
»zaatakować kogo zbrojnie«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Oni perswasiiey nie przyimuiąc w schadzce swei, za małą iakąś okazyą na Xiązecia Rozynskiego do broni sie porwali. MarchŚcibHist 20
- - Na obrazoni[go] [!] słusznie gospodarza do broni się porwał y wiele lekkosci narobieł. OssJŻyw 28v
na co dobyć broni
»zaatakować kogo zbrojnie«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - [Mówi król] Ty Rodryku, tym czasem ná Murzyńskie gárłá Dobądź znáiomey broni, y w domu ich zbiwszy, Pokáż, żeś ná włásnych ich śmieciách tym szczęsliwszy. CorMorszACyd 195
na waletę zażyć z kim
»zabawić się z kim na pożegnanie«
patrz: ZAŻYĆ
- - Ia kilka dni tylkom pobywszy u Chorągwie y Nawaletę zazywszy Z dobrą kompanią poiechałęm do domu. PasPam 123
krwią coś obmyć
,
we krwi coś obmyć
»zabić kogoś, przelać czyjąś krew«
patrz: OBMYĆ
- - Wszák ci Sława y Honor, milsze niż ia były, Gdy dla nich ręce się twe, w moiey krwi obmyły, Y żeby ná Honorze nie odnośić szkody, Wyrzekłeś się miłości, twey smáczney nádgrody, A teraz o tę sławę, ták widzę dbasz máło, Ze chcesz umyslnie przegráć, á coż ci się stáło? CorMorszACyd 180
- - Niejeden usarz kopije we krwi pogańskiej obmyje. StanTrans 110
- - Rzymską krwią obmyć pragnie swoie winy; Postronne zaraz pierzchaią Narody, Sami Rzymianie idą wśiekańiny Przez krwawe Jędze poduszczeńi wprzody. MayChrośSup 73
- - Krwiąbym obmyłá twoiey náłożnice, Niewinne moie, y wstydliwe lice, Ktroych odmiánę, y wdźięk porzucony, Przez iey wszeteczne czuię zabobony. OvChrośRoz 81
we krwi /czyjejś/ omyć ręce
»zabić kogoś, spowodować rozlew krwi«
patrz: KREW
- - Jeżeli z inkwizycyi okazuie się, iż obce intrygi i przekupstwo nie powodowały ludźmi na dniu 28. Czerwca obłąkanemi, trzeba, aby zapalczywość ich przeciw zdraycóm oyczyzny, zwróconą dziś została na nieprzyjacioł naszych; trzeba aby we krwi ich omyli ręce skalane praw zgwałceniem. GazNarWil 1794 28 4
w pień wyrznąć
»zabić wszystkich, nie pozostawić nikogo przy życiu«
patrz: WYRZNĄĆ
- - Na ostatek [y Smolenska] dobyła y Witepsk wycieła. Prócz że Bychow się utrzymał y Szkłow w którym Mieszczanie tak poczciwi byli ze na załogach będącą zmowiwszy się cicho Moskiewską w pień wyrznęli piechotę. HistBun 32v-33
obmywać winę krwią
(
sz. zm.) ,
obmywać winę we krwi
(
sz. zm.)
»zabijać dla oczyszczenia z przewinień«
patrz: OBMYWAĆ
- - Dotąd, Jonáto miły, Filistyńskie złości, Ná Filistynách karał BOG; teraz zostáie Winy násze krwią nászą obmywáć: áh Synu! JawJon 10
- - Jeśeli tylko nie cudzą lub swoię We krwi twey Saul obmywa winę? JawJon 13
myć ręce we krwi
»zabijać lub być winnym czyjejś śmierci«
patrz: RĘKA
w pień wycinać
»zabijać wszystkich, nie pozostawiać nikogo przy życiu«
patrz: PIEŃ
- - [..] Kozacy wpadłszy z zamek w pień Szlachtę y inney Kondycyi Ludzi wycinali [...]. HistBun 3-3v
- - Ogniem i mieczem pustosząc, pod Umań postępują, gdzie bez armaty i piechoty nic nie sprawiwszy (bo forteca potężna Kozakami i Moskwą dużą była osadzona), Jakubca miasteczko z kilkunastu tysięcy chłopstwa wnet dostają, a prętko potem, w dzień sam Wielkanocny Myszarowki, także potężnie Kozakami i Moskwą osadzonej, szturmem dobywają i w pień wszystko wycinają. JemPam 116
- - Samego Crasusa zywcem dostawszy, takze iako Oycu głowę, y prawą rękę uciąc, a na dwie kopie zatknąc, a potym wszytkie pozostałe Woysko iego w pien wycinac roskazał; pod ktory czas siedmdziesiąt tysięcy trupow Rzymskich iako pniow w Obozie Crasusowym naciętych naleziono. SzołHist 6v
- - Polacy tym czasem i z Siemiaszkiem, pokryli się do Fortec i Zameczków roznych, a Chłopstwo z Taborami swemi z Zonami, dziećmi i bydłami, porobiwszy sobie przy Zamkach zasieki obszerne siedzieli w Nich, gdzie Ich przez całą Zimę dobywali Kwarciani, i w pień wycinali [...]. OtwFDzieje 85-86
- - [...] a Litwa zewsząd Ich po Wsiach napadali, i w pień wycinali. OtwFDzieje 97
- - Ze zas Chrzescianow tylko 6000 Turkow zas na 50000 było, więc pomienionego Generała zabito y Woysko w pień wycinano. IntrHist 171
- - Ty Boże skoroś grzech moy zuchwały przeniknął. Zeby lud w pień wycináł, na Aniołaś krzyknął. DrużZbiór 132
wycinanie w pień
»zabijanie na masową skalę, doszczętne«
patrz: WYCINANIE
- - Był to taki czas jak w fortecy w ostatnim niebezpieczeństwie będącej, kapitulacją przed ostatnim szturmem, po pogrożeniu rabunkiem i wycinaniem w pień obojej płci ludzi, kapitulującej się. MatDiar I, 786
z gardła coś wydrzeć
»zabrać coś siłą, przemocą«
patrz: GARDŁO, GARDŁO, GARŁO
- - Rzeczpospolita y Maiestaty iaki z nich maią Emolument, Ato taki Seymy y Seymiki zatrudniać interessami prywatnemi [...] Chleb zgarła wydarty Ludziom zasłuzonym obracaiąc na na fakcyle. PasPam 133
ekscesy robić
»zachowywać się niewłaściwie, wszczyna awantury«
patrz: EKSCES
- - Mnie kazano po staremu nieziezdzac dla porzadku nad Czeladzią że by Excessow nierobili. PasPam 64v
stroić alamodę
»zachowywać się zgodnie z modą«
patrz: ALAMODA, ALAMODA, ALAMUDA
- - Więc stroi alamode Nauczy sie tancowac nauczy pilnowac Cudzych zonek [powracający z Francji]. OpalKSat 87v
gębusię sznurować
»zaciskać usta; milczeć«
patrz: GĘBUSIA
- - Gębusię też sznuruje, jak[o] pani matka, Abo siostra, abo tam która jej sąsiadka. WierszForBad 154
w pogoń
»zacząć gonić«
patrz: POGOŃ, POGONIA
- - Ostatek ich skoczyło w ucieczkę. Dopieroz w pogon dojezdzano a bito. PasPam 93
ozwać się obszernemi słowy
»zacząć mówić długo, szeroko omawiając rzecz, sprawę«
patrz: OZWAĆ SIĘ
- - Ozwie się Iewłaszowski Woiewoda Brzeski Litewski obszernemi słowy y racyami. PasPam 140
nuż w traktat
»zacząć pertraktować z kimś«
patrz: TRAKTAT
- - Zastałęm owych Katanow Nuz zemną w Traktat że bym tego ustąpił targiem. PasPam 160
w trwogę o kogoś
»zacząć się niepokoić, lękać o kogoś«
patrz: TRWOGA
- - Xiądz w strach. A dla Boga poiechał tu tak dawno y Ludzi mu dał krol w kommendę tych a tych wtrwogę omnie. PasPam 158v
w radę
»zacząć się zastanawiać, radzić«
patrz: RADA
- - Zwąchał Czarniecki [...] ze Zołotarenko prowadzi 40 000 kozakow zadnieprowskich Dopieroz w radę. PasPam 102v
- - Posłałęm ia tedy po owych swoich Ludzi, przyszli tedy w Radę. PasPam 237
pójść do tańca/ w taniec; wyjść na taniec
»zacząć tańczyć«
patrz: WYJŚĆ
- - Wszak ja wąm pięknie grał a niewyszłyscie na taniec. (tu przen.) PasPam 200
- - Po tych mowach poszedłęm do tańca z nią PasPam 222
- - Powieczerzey poszedł w tanieć Szęmbek. PasPam 229
wziąć się ze sobą
»zacząć walkę wręcz«
patrz: WZIĄĆ SIĘ
- - Kozak go zakark krzyknie Turczyn wezmą się z Sobą. PasPam 269
na co stać się brytanem
»zacząć z czym zajadle walczyć«
patrz: BRYTAN
- - Ná tę S. Religią w Brytannii stał się brytanem Henryk VIII. Krol, ktory amorámi Bolenii metresy záślepiony, Lumen Wiary S. strácił. ChmielAteny II 283
złożyć do kogoś kopije
»zacząć z kims walczyć kopią«
patrz: ZŁOŻYĆ
- - Husarya Owa Co się przebiła przez szyki złozy do Nich kopie. PasPam 107v
wpaść w błędy
»zacząć źle, niewłaściwie postępować, grzeszyć«
patrz: BŁĄD
- - Gdzie iako czeczotka, Załosne przed swey Dyanny Figorą, paciorki szepce: zkąd rodem devotka? Spytawszy, iakby więcey nie chciał wiedziec, Wstac iey y kazepodle siebie siedziec. Widzi zewpadła Fascelina wbłędy, Animuie się przecię iako moze. PotSyl 87
począć kogoś
»zadać komuś pierwszy cios, naruszyć jego potęgę, napocząć go«
patrz: POCZĄĆ
- - Polacy tego szczęscia po łasce Boskiey naywiększym są powodem, et Praecipue kROL że się Rezolwował oburzyć natego Całemu Swiatu strasznego Nieprzyiaciela Sąm Personaliter y Zwoyskiem poszedł, począł im go y podał na obrot. PasPam 278
dość uczynienie
»zadośćuczynienie«
patrz: DOŚĆ, DOŚĆ, DOŚCI
- - [...] P. Bog nie według dostátniego dośćuczynienia spráwiedliwości iego świętey grzechy nam odpuszcza; ále według wielkiego y niewymownego miłosierdzia swoiego [...]. StarKaz 532
- - Pompeiusz był [...] w urazach swoich snadnie Ubłagany, w pogodzeniu Uczynionym Wierny, w dosc Uczynieniu za swoie Urazy snadny [...]. SzołHist 4v
dość czynienie
»zadośćuczynienie«
patrz: CZYNIENIE
- - Dość czynienie/ dośc vczynienie/ vide Viszczenie.. Kn 138
- - dość czynienie; dość uczynienie. Vergnügung; Genugthuung. satisfaction. T III 257
zadosyć uczynienie
»zadośćuczynienie«
patrz: ZADOSYĆ
- - Powtorna sprawa zadoszycuczynienia in contracto zgodi na termin naznacząni, to iest na s[więty] Woyczech. KsŻyw 86
dosyć czynienie
»zadośćuczynienie«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - [...] zrządne miey trzy leki [...] Spowiedź ná rány grzechu śmiertelnego/ Zdosyć czynieniem/ sercá skruszonego Złzy rzewnie lane. JurkPieś C2v
dosyć uczynienie
»zadośćuczynienie«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - Nierádziłem iednák Krolowi Iego Mości, áby dosyć vczynienia w krzywdzie swoiey v Confoederetow, y v Swiderskie[go] miał prosić, przyznaiąc Confoederetom Iurisdictią [...]. LubJMan 135
na male przestawać
»zadowalać się czymś skromnym«
patrz: NA MALE
- - Synowie mali ku ojcu się mają, Cnocie wczas wykną, na male przestają. HorNaborBar I 203
dosyć czynić /czemuś/
»zadowalać, zaspakajać«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - naydziesz tákowych/ ktorzy urzędy wszytkie rádziby ciekáwością swoią ná się przyięli: nie dla tego/ áby Pánu i Rzeczyposp: służyli/ ále żeby dumie swey y łákomstwu dosyć czynili [...]. StarPopr 146
domowa skiba
»zagon ojczysty; kraj ojczysty«
patrz: DOMOWY
- - Wobfity kray wszedszy Moze nąm Bog lepsze nizeli na domowey Skibie obmyslic chleby. PasPam 118
- - Pozywi mię ieszcze do mowa skiba z łaski Oyca mego. PasPam 122v
gardłem pachnieć
»zagrażać śmiercią, zasługiwać na karę śmierci«
patrz: GARDŁO, GARDŁO, GARŁO
- - Gárdłem to pachné. Kn 185
obuszki komuś pokazać
»zagrozić komu, zmusić do czego grożbą«
patrz: POKAZAĆ
- - Obaczysz zeć iutro więcey wyperswaduią kilka set Obuszkow kiedyć ie w kole pokazą. PasPam 120v
obuchem komuś do karku przymierzyć
»zagrozić komuś uderzeniem, ciosem«
patrz: OBUCH
- - Złą taka łaska kiedy komu obuchem do karku przymierzą. PasPam 153v
bibl.
rajskie
»zakazany owoc z drzewa poznania dobra i zła«
patrz: JABŁUSZKO, JABŁUSKO, JABŁUSZKO
- - Nie wielkiec było iabłuszko w Raiu/ lecz wiele złego nábroiło. BanHist 43
- - ieśli to jeden grzech/ ták wiele złego nárobił? co będzie z wielu? ieśli to iedno jabłuszko Rayskie/ ták twardą kością w gardle stanęło? iák przełkniesz? iák strawisz ták wiele twardych/ surowych kęsów? BujnDroga 38
pójść na kwatery
»zakwaterować się«
patrz: KWATERA
- - Poczęly Litwie konie Szwankować y poszli na kwatery powsiach. PasPam 113v
swój płot na świecie grodzić
»założyć ognisko domowe«
patrz: ŚWIAT
- - Nie dawno-m się urodził, a na poły-m siwy, Siły-m i czerstwość stracił, wzrok już mam rzewliwy, A jeszczem swego płota na świecie nie grodził, Jeszczem w pokoju nie jadł ani w to ugodził, Aby miły przyjaciel wzajemną chęć ze mną Wiodąc, troskę odmienił w godzinę przyjemną. ArciszLamBar I 383
jako w garcu
»zamęt, zamieszanie«
patrz: GARNIEC, GARNIEC, GARNEC
- - A tu iako w garcu iuz się samo Corpus potyka. Litwa na lewym skrzydle tak że nieproznuią. PasPam 95
na chałupie mieszkać
»zamieszkiwać gdzie jako komornik«
patrz: MIESZKAĆ, MIESZKAĆ, MIĘSZKAĆ
- - Krawiec jeden, który na chałupie mieszka, u niego budynek z gruntu zły. InwKal I 123
dobry, lepszy byt
»zamożność, dostatek, wygoda«
patrz: BYT
- - O dobry byt iákiego ná świećie Ludźie pragną/ tu w nászey (nie pytáy się) Hućie. RoźOff 180
- - Wolność rzécz nié oszácowána/ nié przépłacona Stoi zá dobry byt. KnAd 1256
- - Przy dobrym bycie, Czas kazi w sercu człeczym Cnoty. PotPocz 4
- - Lat kilka zimnemu służyliśmy Monarsze, y było to coś fatalne, żeśmy wszyscy szukali lepszego bytu, y lepszych Panow. DanOstSwada I, 141
uczynić sobie pokój
»zapewnić sobie spokój; sprawić, aby przestano nas niepokoić«
patrz: UCZYNIĆ
- - Tego w łeb, tego w nos tego poplecach y takci uczyniłęm sobie pokoy. PasPam 226v
niepamięcią coś pokrywać
»zapomnieć o czym«
patrz: POKRYWAĆ
- - Umyslił IkMSC [...] urazy odpuscić [...] y Dobra tey Oyczyznie daruie wieczną Amnestyią albo raczy niepamiecią pokryc chce y pokrywa. PasPam 208
w niepamięć coś zarzucać
»zapomnieć o czym«
patrz: NIEPAMIĘĆ
- - Urazy nasze [...] szczerze daruięmy y one w wieczną nie pamiec zarzucamy. PasPam 210v
niepamięcią coś pokryć
»zapomnieć o czym«
patrz: POKRYĆ
- - Umyslił IkMSC [...] urazy odpuscić [...] y Dobra tey Oyczyznie daruie wieczną Amnestyią albo raczy niepamiecią pokryc chce y pokrywa. PasPam 208
zagadnąć kogoś probą
»zaproponować komuś poddanie się próbie (losu)«
patrz: PROBA
- - Wszak Waszeć pamiętasz zem go taką zagadnął probą Iezeli wynidziesz zdrowo z tey okazyiey to się Miarkować będę o twoiey niewinności. PasPam 114-114v
broń od się rzucić
»zaprzestać walki, poddać się«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Broń [...] broń od się rzucić. das Gewehr strecken, sich ergeben. mettre bas les armes; se rendre; rendre les armes. T III 78
kłaść bronie
»zaprzestawać walki«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Kładą bronie zobustron [Rzymianie i Sabinowie], do postanowienia Pokoiu wychodzą zobu stron. PotPrzyp 12v
zapłonić lice wstydem
»zarumienić się ze wstydu«
patrz: ZAPŁONIĆ
- - Niechay się przyzna Hiszpan zapłoniwszy lice Wstydem: wielekroc wam się prosieł w Ameryce Wielekroc do Zygmunta pisał o Przyczynę Zeby was zwiodł [...]. PotWoj 90
zakrwawić lice wstydem
»zarumienić się ze wstydu«
patrz: LICO
- - Tak jej niebieska melodyja brzmiała, A ona swego Wnuka wychwalała. A ja zaś wstydem zakrwawiwszy lice, Widząc otwartą niebieską świątnicę - Bojaźń swą kraszę pozorem śmiałości, Przytym kilka słów rzekę do jasności: [marg.] Auktorowa do świętych prośba. BorzNaw 49
wstydem spłonąć
»zarumienić się ze wstydu«
patrz: WSTYD
- - Czysz wstydem nie spłonie [Osman] Gdy mu Mofty wyrzuci pogardzoną radę Albo plac na niepewną Meczetu osadę [...]. PotWoj 139
zapłonąć się od wstydu
,
zapłonąć się wstydem
»zarumienić się ze wstydu«
patrz: WSTYD
- - [Kamillus] widzi/ á ono Rzym złotem ná ważkách odważaią iego brácia: zápłonie się wstydem wielkim/ y zápali czoło swoje/ to widząc. BirkOboz 19-20
- - Piéczé ábo piékł ráki. .i. Zápłonął się od wstydu. KnAd 830
coś powiadają /o kimś/ nieforemnie
»zarzucają komuś nieprzyzwoite zachowanie«
patrz: NIEFOREMNIE
- - Náprzod że mu się trafia dobre ożenienie/ To iest bogate/ luboć coś tám powiádáią O Pánnie nieforemnie/ lecz to ieszcze mnieysza. OpalKSat1650 22
tył wziąć
(
sz. zm.)
»zaskoczyć tylne straże, zajść od tyłu«
patrz: WZIĄĆ
- - Poczęli nas miesiącem zaiezdzac dla tego że by nąm tył wziąc. PasPam 157
- - Iak wzięli teł Chorągwi Woiewody Ruskiego Hetmana koronnego zaraz Chorągiew husarska poczęła uciekać. PasPam 264v
- - Chcieli Szwedzi koniecznie teł wziąc Olędrom ale zadnym sposobem niemogli. PasPam 69
zasłaniać coś swoimi piersiami
»zasłaniać własnym ciałem, bronić czego do utraty życia«
patrz: PIERŚ
- - Niebozęta owe dziory powybiane y prochami powyrzucane Piersiami tylko swemi zasłaniali. PasPam 259
katowskiego godny miecza
»zasługujący na karę śmierci«
patrz: GODNY, GODZIEN
- - Co ktorego ex magnatib[us] wspomną to nie rzeką tylko zdrayca katowskiego godni [zam. godny] miecza etc. PasPam 243
brać bydło
»zaspokajać popęd płciowy w określonym czasie«
patrz: BRAĆ
- - Trägt denn diese Kue oder nicht? A tá krowá cielna/ czyli nie? Ich bin der meinung/ denn sie hat mit dem Viehe gelauffen. Ták rozumiem/ bo bráłá bydło * biegáłá z bydłem. VolcDial 130v
biegać z bydłem
»zaspokajać popęd płciowy w określonym czasie«
patrz: BIEGAĆ
- - Trägt denn diese Kue oder nicht? A tá krowá cielna/ czyli nie? Ich bin der meinung/ denn sie hat mit dem Viehe gelauffen. Ták rozumiem/ bo bráłá bydło * biegáłá z bydłem. VolcDial 130v
zadosyć czynić /komuś, czemuś/
(
sz. zm.)
»zaspokajać potrzeby, zadowalać«
patrz: ZADOSYĆ
- - Trunku wszelkiego zimno pić wystrzegay się: Raczey Herbatą z Melissy, Hyzopu, lub Szałwii gotowaną pragnieniu czyń zadosyć. BeimJelMed 313
- - I ubogim w tym razie za dosyć czynię [tańsza recepta]. BeimJelMed 90
- - Tylko że mi tak życzą moi przyiaciele. Zebym tobie nie ufał, sam sobą nie rządzę Chociasz inaczey o twey poczciwości sądzę. Czynić iednak zádosyć muszę tym, co radzą. Bo mnię codzień turbuią, pokoiu nie dadzą. DrużZbiór 67-68
przen.
zadość czynić /czemuś/
»zaspokajać potrzeby, zadowalać«
patrz: ZADOŚĆ, ZADOŚĆ, ZADOJŚĆ
- - Nędzny wiesniak, chatkę ma ukleconą, iák ná sikorke klátkę, y to dziur w niy około pełno; tam gościem práwie w Domu, bo czyli mu swoiey roli zádosyć czynić, czyli záciąg codzienny Pánu odprawić [...]. GarczAnat 43
dość czynić /komuś, czemuś/
(
sz. zm.)
»zaspokajać, zadowalać«
patrz: CZYNIĆ
- - Czynię dość komu/ Satisfacio legibus, Deo, causae, officio meo, opinioni hominum [...]. Kn 108
- - [Graf Wejhard] Spada W kilká dni potym ná dobrá y włości Klasztorne, kędy dość czyniąc Swey złości, Rozgromiwszy lud w Folwárku zelázem Zágarnął bydła czterdzieści Sztuk rázem. OblJasGór 16
- - dość czynić komu. Gnüge leisten. contenter qu. satisfaire qu.ou à qu. T III 257
zadość uczynić /czemuś/
»zaspokoić«
patrz: UCZYNIĆ
- - [...] nazad jadąc z Rzymu dopiął przecię Fonseca swéj rzeczy, zajechawszy drogę królewicowi do Florencyi namówił go, że w pałacu kardynalskim stał i aż zadość próżności jego uczynił, jako się to niżéj powie. PacOb 115
- - [Ojciec] moiey pretensyi według zapisow przyznanych respektem wypłacenia posagu Siestrze moiey IEymPani Star. Luboszańskiey zadość uczynić niechciał [...]. SapADiar 155
- - W tymże Interessie pisałem y do ImPana Strutynskiego, aby nieczyniąc dalszey procrastinacyi chciał Zadość uczynić pretensyi ImPana kasztelanica. SapADiar 167
- - Jakozby chętnie rad Vczynił requizycyi moiey Zadość gdyby konserwował Summy Znaczne przysobie ale ze Kapitały na Bankach Vlokowane, Zaczym im prosibilitate Vsługi swoiey Znaydzie się. SapADiar 68
podeprzeć boków
»zaspokoić głód, łąknienie; dodać sił, wzmocnić«
patrz: PODEPRZEĆ
- - Podiadam sobié [...] Propè satur factus sum [...] Fulcire & sustentare cibis [...] Fulciri cibis, podeprzéć bokow [...]. Kn 737
- - Strach cięszkiey niewoli y Tureckich, okow. DodaSerca wpotrzebie y podeprze bokow [naszym rycerzom] Tedy wszytkie trudnosci na Piersiach stalonych. Skazę przepraw, ruinę Mostow obalonych Głod y cięszkie pragnienie; strasz w nocy y we dnie Gorski dym ktorym drugi napoły przewiędnie Meznym sercem znosili. PotWoj 21
zadosyć uczynić (/komuś/)
»zaspokoić potrzeby, zadowolić«
patrz: UCZYNIĆ
- - [...] dziwnieyszy iest przypádek y skutek, o ktorym Albertus wspomina, o iednym, ktory się urodził z dwiemá członkámi przyrodzonemi, z iednym męskim, z drugim białogłowskim, ták, że mogł w złączeniu się zá dosyć uczynić iáko mieszczyzna [!], y zá białogłowę się pokazáć [...]. AlbSekr 165
- - Zadosyć komu uczynić. einem ein Gnüge leisten, genug thun. satisfaire qu.ou à qu.ch. T III 2821
ambicyjej wygodzić
»zaspokoić pragnienia«
patrz: AMBICJA
- - Pnie się na honory [...] byleby swoiey ambicyiey wygodził/ a dopiął na co się usadził. StarKaz II, 314
dosyć uczynić /czemuś/
(
sz. zm.) ,
dosyć uczynić /komuś/ w /czymś/
»zaspokoić, zadowolić«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - [...] gdybym komukolwiek dosyć w czym podiąwszy się nie vczynił/ niech łáskáwie przyimie/ y odpuści/ y zá złe nie ma. GostSpos Przedm. b4v
- - A on niecnota, upatrzywszy k temu Miejsce, aby mógł uczynić swojemu Pragnieniu dosyć, gdy wieczorne zorze Zbliżać się miało, szedł sobie nad morze I mnie wziął z sobą. BorzNaw 183-184
- - Jakoż i ona wtenczas tak się tam broniła, Że bawić tylko chciała, wygrać nie myśliła. Potem, kiedy tym zmysłom dosyć uczyniła, W spokojną się posturę zemdlona złożyła [...]. MorszAUtwKuk 327
dość uczynić /komuś, czemuś/
»zaspokoić, zadowolić«
patrz: DOŚĆ, DOŚĆ, DOŚCI
- - Kogut ieden pietnastom dość vczyni Kwokom/ A tá Páni przymáwia/ piętnastom Otrokom. KochProżnEp 22
kazać na praszczęta
»zastosować karę polegającą na przebieganiu skazanego przez szpaler bijących rózgami«
patrz: KAZAĆ
- - Ledwoć effecerunt ze nie kazano roz strzelać, ale napraszczęta przez Gałeckiego Regiment. PasPam 255v
dość uczynić /czemuś/
»zastosować się do czegoś«
patrz: UCZYNIĆ
- - Ieśli słowu twemu Któreś wyrzekł, vczynisz dość, będziesz iednemu Podobny młodzianowi, ktory z przyrodzenia roztropnego dowcipu był, á z vrodzenia Zacny z możnych rodzicow. DamKuligKról 117
dosyć uczynić /czemuś/
(
sz. zm.)
»zastosować się do (zwyczajów), wypełnić (obowiązki)«
patrz: DOSYĆ, DOSYĆ, DOSIĆ
- - Dziś poznał sługá twoj/ żem ználazł łáskę w oczách twojich Krolu Pánie moj: ponieważ uczynił Krol dosyć proźbie sługi swego. BG 2Sm 14, 22
- - Niech się tedy káżdy Pan wolnymi głosámi obrány w Páństwie/ iáko w swoim kocha/ á upewniam/ że uczyni dosyć swoiey powinności/ y pánowáć będzie dobrze. OpalŁRoz G4
- - [...] Náyświętszy Sákráment bierzemy/ nie tym affektem y umysłem ábysmy nim posileni/ iáko Zbáwiciel nász dlá nas y w nás; ták y my w nim y dlá niego żyli; ále pono często żebysmy álbo ludzkim oczom/ álbo iákom námienił/ szczegulnemu zwyczaiowi álbo prożney o nás opiniey dosyć uczynili. BujnDroga 238
zadosyć się stało /czemuś/
»zastosowano się do czegoś«
patrz: ZADOSYĆ
- - A gdy się Sąd zápatrzył ná kontumacye, diffugia, wiolencye JmPana N. stanął Dekret, żeby się dawnym Dekretom zadosyć stało. DanOstSwada II, 73
dość się stało /czemuś/
(
sz. zm.)
»zastosowano się do czegoś«
patrz: STAĆ SIĘ
- - Tych potraw y napoiow namnieyszey odrobiny na Dwor swoy brac niekazał Je[go]Mć Pan Woiewodzic Wilenski bo słudzy JMP Kamienieckiego bez wstydu uganiaiąc się za tym poroznosili do swoich mieszkan, iakoz kilkorga potym naczynia Moskwa dopytac się nie mogła, zginęło kędys miedzy drobnieyszymi, aby się tedy nie wyliczali stego stało się dosc roskazaniu Je[go] Mci. PiasRel 50v
- - Słuszne tedy rzeczy mają być od takich potrzebowane przyjaciół, i nie narażać ich na dyshonor i konfuzję, aby się dość stało swym tylko politycznym intencjom, które nie zawsze jedną regułę mają i trzeba ich zażywać i odmieniać według czasu, kraju, ludzi i obyczajów. SobJListy 99
bestyję z siebie czynić
»zatracać cechy ludzkie, zachowywać się jak zwierzę«
patrz: CZYNIĆ
- - Nie popisuję się, opiwszy się, z rozumem i z męstwem, bo się tego strzegę, bywszy z łaski Bożej rozumnym stworzeniem, żebym bestyej z siebie nie czynił dla kufla. JazStadListyCz II 178
w bydło się obracać
»zatracać człowieczeństwo, godność ludzką«
patrz: OBRACAĆ SIĘ
- - Ludzie to bowiem nikczemni/ ktorzy [...] z ludzi do cnoty postánowionych w bydło się obracáią. StarPopr 27-28
sługę/sług przyjmować
»zatrudniać kogoś jako sługe, najmowac kogoś do posług«
patrz: PRZYJMOWAĆ, PRZYJMOWAĆ, PRZYMOWAĆ
- - Sąm WMMPan podobno tak czynisz że kiedy Sługę przyimuiesz sąm z nim wręcz mowisz y opowiadasz mu przyszłey iego usługi powinnisci y kondycyie zeby wiedział iako Panu służyć. PasPam 223
- - Tu u nas w tym kraiu Sług od God tylko przyimuią. A kto zas po S. Ianie Słuzbę obeymuie iuz ten zasług nie moze wziąc. PasPam 223
zostawić /kogoś/ przy sobie
»zatrzymać nie oddając w niczyje ręce«
patrz: PRZY
- - Kiedy to uwas zwyczay taki że więznia tr[z]eba oddać Regimentarzowi y niemoże to bydz zebys mię przy sobie zostawił. Uczyń ze tak odstąp ty y zasług. PasPam 100v
schować jak swoje
»zatrzymać sobie«
patrz: SWÓJ
- - Prowiant nasz piniądze wasze schowaycie iak swoie. PasPam 154
za łaską (Boga)
»zawdzięczając Bogu«
patrz: BÓG
- - Zaszedłęm tedy z łaski Bozey dosyc szczęsliwie tak Instantanee [nagle] wy brawszy się po owey chorobie y Głowa mię za łaską iego swiętą niezabolała. PasPam 281
z łaski bożej
»zawdzięczając Bogu«
patrz: ŁASKA
- - Ieszcze z łaski Bozey konia do siędę bez pomocy. PasPam 188
- - Z łaski Bozey przedałem drozey od nich 40 Złotych wyzey. PasPam 234v
- - Po wzięciu kamięnca puscili Tatarowie zagony głęboko alec się im nie poszczęsciło z łaski Bozey. PasPam 236
- - Ten Rok z łaski Bozey spokoyny był ale bardzo nie urodzayny y nieplenny a po staremu taniość wielka. PasPam 250
- - Zaszedłęm tedy z łaski Bozey dosyc szczęsliwie tak Instantanee [nagle] wy brawszy się po owey chorobie y Głowa mię za łaską iego swiętą niezabolała. PasPam 281
z łaski Boga
»zawdzięczając Bogu«
patrz: ŁASKA
- - I tak iuz z łaski miłego PBoga wpociesnieyszych okazyiach skonczyłęm ow Rok. Doznawszy że to nigdy nietrzeba człowiekowi desperowac Choc się nacię trochę za Marszczy Fortuna. PasPam 150v
dać deklaracyją
,
przynosić deklaracją
»zawiadamiać o czym, oznajmiać«
patrz: DEKLARACJA
- - Tę tedy nomine Całej Kompaniiey naszey przynosząc deklaracyią. To denuntio [oznajmiam]ze komu sie pia Vota nostra [dobre chęci nasze]nie zdaią pewnie y nąm iego. PasPam 118
- - Conslusum [uchwalono] [...]zeby głosow czasu niezabierac I prędszą w kozdey Materyiey Nomine Powiatu Swego dac Deklaracyią. PasPam 214v
być (pisanym) w jakiś sens
»zawierać jakąś treść«
patrz: SENS
- - List pisany iest w ten sens. Iasnie Wielmozny MSCi Panie Woiewodo Wilenski Moy Wielce MSCi Panie y Bracie PasPam 161v
- - Respons na List Pana Woiewody Ruskiego oddał mi w ten sens. PasPam 172
wchodzić w traktat
»zawierać umowę; tu przen. wstępować do zakonu«
patrz: WCHODZIĆ
- - Z Niebem dzis wchodzi w Traktat [...] y Zakonny Obieraiąc zywot Swoie Bogu konsekruie Panienstwo. PasPam 282
pójść za mąż; za mąż pójść
»zawrzeć małżeństwo, stać się mężatką«
patrz: MĄŻ
- - A potym za mąż pójdzie/ to jest za siódmego/ Boś i ty był szóstym w liczbie; jednym słowem/ w piąciu Lat/ już to drze siódmego Małżonka/ czy więcej.
OpalKSat1650 38
- - Tam ta dama zadnego na ten czas Dziecka niemiała Gdyz tez niedawno bardzo poszła była zamąz. PasPam 193
- - Poszła za mąz za Pana Tomasza Olszamowskiego. PasPam 235v
stanąć w akordzie
»zawrzeć ugodę; skapitulować«
patrz: AKORD, AKORD, AKORT
- - Dasz znosne kondycye staniemy w Accordzie Bez krwie rozlania; Turkom, tak powiedz y Ordzie. PotWoj 19
w akord pójść
»zawrzeć ugodę; skapitulować«
patrz: AKORD, AKORD, AKORT
- - Na koniec i Belgrad forteca prawie niedobyta w akord poszedłszy, poddała się, prosząc o pokój Turczyna. KronZakBarącz 200
kontrakt spisać
(
sz. zm.)
»zawrzeć umowę utrwaloną pisemnie, zredagować dokument zawierający warunki umowy«
patrz: SPISAĆ
- - Kontrakt o te dobra spisałęm y piniądze wyliczyłem przed Szescią Lat. PasPam 248v
wieczne odpocznienie
»zbawienie wieczne, spokojny pobyt w raju«
patrz: ODPOCZNIENIE
- - Pochowałęm go [ojca] w krakowie u karmelitow na Piasku Niech mu Bog da wieczne odpocznienie w krolestwie swoim. PasPam 249
/Komu/ pookładać boki
»zbić kogo«
patrz: BOK
- - [Kuba do Maćka] Dobrze małpie [żonie] pookładaj boki! DialJezOkoń 293
zemknęło się ku wieczorowi
»zbliżył się wieczór«
patrz: ZEMKNĄĆ SIĘ
- - Chorągwie Ordynuią na podiazd az się zemknęło kuwieczorowi. PasPam 91v
oblać się krwią
»zbroczyć się krwią, przelać krew (w walce)«
patrz: KREW
- - Iuzes my tedy rozumieli ze po owych tak cięszkich pracach przyidzięmy na wytchńienie oblawszy się do Sytosci y swoią y Nieprzyiacielską krwią. PasPam 111
podniesienie szabel na /kogoś/ (/coś/)
»zbrojne wystąpienie, wszczęcie wojny przeciw komuś«
patrz: PODNIESIENIE
- - Gdy by go nąm był Pan Bog niebrał [...] do podniesienia Szabel na karki swoie nieprzyszło by było Polakom. PasPam 204
bronią w ręku
»zbrojnie«
patrz: BROŃ, BRONIA, BRONIA, BRÓŃ, BROŃ
- - Potem się bronią w ręku dowiesc ofiarował [Rynald] Ze to prawda co mowił y co pokazował. ArKochOrl 52
pójść w bunt
»zbuntować się, występić przeciwko władzy«
patrz: W
- - Ukraina [...] wszystka poszła wsrogi bunt, widząc ze maią czas potemu. PasPam 192
wziąć górę (nad kimś)
»zdobyć nad kimś przewagę; mieć wyższość«
patrz: GÓRA
- - Moskwa tak byli wzięli górę ze gdziekolwiek się o Woysku naszym do wiedzieli iuz tak na nich szli iako popewne zwycięstwo. PasPam 100-100v
na burku co dostawać
»zdobywać, dostawać co na hulankach lub może rozbojach«
patrz: BRUK, BRUK, BURK
- - Szlachectwo utracáją [polscy szlachcice]/ ktorego Przodkowie ich nie ná burku/ ále ná rzeczách Rycerskich/ nie zá pieniądze/ ále száblą dostawáli. GdacPan 119
w bok skoczyć
»zdradzić kogo«
patrz: SKOCZYĆ
- - Chcesz-li, abym się kochał w tobie wiernie, Przestań tych figlów, bo chociaż niezmiernie Kocham, jednak w bok natychżemiast skoczę, Jak zdradę zoczę. MorszAUtwKuk 252-253
nie może wyniść /komuś/ z cudu
»zdumiewa kogoś«
patrz: CUD, CUDO, CUDO, CUD, CZUD
- - Tak wielką zdobycz odniosszy bez trudu, Dłuzey tu zdraycy nie myslą się bawic, Bowiem nie moze wyniść imto z cudu [...]. PotSyl 86
nie wynidzie /komuś/ z cudu
»zdumiewa kogoś«
patrz: CUD, CUDO, CUDO, CUD, CZUD
- - Do Xiędzá Piiánice Herbu Korczak. Psá masz Xięże ná Herbie, Psy Bog swego ludu Wodzow zwie u Proroká, to mi jednák z cudu, Nie wynidzie, czemu go, nie w bromie, lecz w Czaszy, Piszesz? gdzie tylko piie, nikogo nie strászy. PotPocz 142
nie może wyniść /komuś/ z dziwu
»zdumiewa kogoś«
patrz: WYNIŚĆ
- - Z Żółkwi że Wć moja panno nie masz żadnej wiadomości, z dziwu mi wyniść nie może. SobJListy 140
- - Mnie z dziwu wyniść nie mogło i dotąd nie może, żeście mi Wć przez tę okazję nie dali znać, jeżeli tam była potrzebna bytność moja, abym tam był zbiegł incognito, tak jako się rzekło. SobJListy 98
złapać /kogoś/ na /czymś/
»zdybać, przyłapać«
patrz: ZŁAPAĆ
- - Karanie zas było za excelsy iuz niescinac ani rozstrzelać ale za nogi ukonia uwiązawszy włoczyc po maydanie tak wewszystkim iako go na excelsie złapano. PasPam 54
żydowski cech
»zdziercy, skąpcy, lichwiarze«
patrz: ŻYDOWSKI
- - Drudzy bez regestrow do Zydowskiego cechu wstąpili; drą, łupią bez miłosierdzia. BirkNiedz 224
powytykać dziesięcinę
»zdziesiątkować«
patrz: DZIESIĘCINA
- - Tak Bog dał ze z pod tych Chorągwie y iedna dusza nie zginęła a u ynszych co Niespiewali powytykano dziesięcinę. PasPam 58v
umyć /komuś/ głowę
»zganić kogoś, zrobić komuś wymówki«
patrz: UMYĆ
- - S. Pan Ekonom WX. Mci czyni krzywdę chłopom moim. X. Ieżeli to iest, dam mu dobre napomnienie. S. Suplikuię WX. Mci ażebyś mi kazał uczynić sprawiedliwość. X. Będziesz WmP. kontent ze mnie, ale niech ten przyidzie niecnota, umyię mu głowę. AkDziec 42
jeden na drugim upaść
»zginąć«
patrz: DRUGI
- - Nieodstąpiemy się choć ieden na drugim upadł. PasPam 243v
jeden na drugim paść
»zginąć«
patrz: PAŚĆ
- - Choc by miał paść ieden na drugim A niewyiadę. PasPam 169
być u bóla
»zginąć, przepaść«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Bezemnie dáwnobyście iuż byli u bola! Y gdyby mnie niebyło, niebyłoby Krola! CorMorszACyd 114
zjeść bóla
»zginąć, przepaść«
patrz: BÓL
- - Nie za zdrowie panów, Nie za zdrowie króla (Ten ma modły od kapłanów Tamci zjedzą bóla), Ale tak we dwoje, Nie mijając łokcia, Ja za twoje, ty za moje, Pijmy do paznokcia! MorszAUtwKuk 97
potokiem krwi się zmyć
»zginąć w rezultacie poniesionych ran«
patrz: ZMYĆ SIĘ
- - Ták spolne ognie/ ktore w nas gorzáły/ Przez czás nieluby będą vstawáły? Niechay gdźie iadę w środ śmierći nieżyię. Niech się wprzod hoinem krwie potokiem zmyie[!]/ Ieżeli kiedy y tám ćię zápomnię/ Albo twey chęći serdeczney niewspomnię. GawDworz 74
z nieba spaść
»zjawić się nagle, niespodziewanie«
patrz: SPAŚĆ
- - Idziemy tedy Ryscią Moskwa zdumieli się czy z Nieba z padli. PasPam 112v
słońce podwójne
»zjawisko optyczne dające złudzenie pojawienia się na niebie dwóch słońc; parhelion«
patrz: PODWÓJNY
- - Słóńcé podwóyne/ potróyne […] Sol geminatus […] quia in propinquo fere à sole visuntur, vel quia accedunt ad similitudinem solis. Nubes rotunda et splendida soli similis, caeterùm nihil habens ardoris, nam est tantùm imago solis in nube spissa vicina in modum speculi. Solent et bina fieri parelia (praeter verum solem) cum tot nubes sunt aptae ad exhibendam effigiem solis, vt et plura specula implentur ab vna imagine, et vna imago vera est, caeterae imaginum effigies sunt. Et altera nubes solu imaginem reddit, alterae imaginis: hi autem soles pluurarum indicia sunt […] Gemini soles […]. Kn 1020
słońce potrójne
»zjawisko optyczne dające złudzenie pojawienia się na niebie trzech słońc; parhelion«
patrz: SŁOŃCE
- - Słóńcé podwóyne/ potróyne […] Sol geminatus […] quia in propinquo fere à sole visuntur, vel quia accedunt ad similitudinem solis. Nubes rotunda et splendida soli similis, caeterùm nihil habens ardoris, nam est tantùm imago solis in nube spissa vicina in modum speculi. Solent et bina fieri parelia (praeter verum solem) cum tot nubes sunt aptae ad exhibendam effigiem solis, vt et plura specula implentur ab vna imagine, et vna imago vera est, caeterae imaginum effigies sunt. Et altera nubes solu imaginem reddit, alterae imaginis: hi autem soles pluurarum indicia sunt […] Gemini soles […]. Kn 1020
bies nie spał
»zło czyhało na słabości człowieka«
patrz: SPAĆ
- - ...w habicie będac [...] konwersacyi z męszczyzny uciech smiechów prętendowała, czego iey wszystkiego zwierzchność zakonna broniła co iey ieszcze cięzay było [...] bies tez nie spał, ieszcze iey wiekszą tesknosc do Swiata uczynił, że ona ani czytac, ani modlic się [...] nie chciała, przydał iey tez pokus cielesnych na ktore gdy zezwoliła gdy nie miała z kim sama z sobą grzeszyła... HistŚwież 496
diabli /komuś coś/ dali
»zło jest skutkiem działań diabła«
patrz: DIABEŁ, DIABEŁ, DYJABEŁ, DYJABOŁ, DIACHEŁ
- - Ja łáię/ po dyableście mnie wydrukowáli/ Vrtámi wam będę płácił/ dyabli mi was dáli. FraszSow C2
nająć mszą
»złożyć ofiarę pienieżną w celu odprawienia mszy w określonej intencji, zamówić, zakupić mszę«
patrz: MSZA
- - W dzień Nayswiętszey Pąnny tedy raniusienko poiechałem do Franciszkanow naiąłem Mszą przed S. Antoniem słuchałęm iey. PasPam 280v
rzucić pod nogi
»złożyć u stóp«
patrz: RZUCIĆ
- - Chorągiew nieprzyiacielską rzuci pod nogi. PasPam 91v
szlubem więzania się sprawić
»złożyć wiążącą przysięgę«
patrz: ŚLUB, ŚLUB, SZLUB
- - Szlubem tylko Więzania y kazano mi się Sprawic. PasPam 102
szlubem więzania się sprawić
»złożyć wiążącą przysięgę«
patrz: SPRAWIĆ SIĘ
- - Szlubem tylko Więzania y kazano mi się Sprawic. PasPam 102
obrócić się w błoto
»zmarnować się, stać się nic nie wartym«
patrz: OBRÓCIĆ SIĘ
- - BOUER [...] Obrocić się w błoto. DanKolaDyk I, 216
wpaść w alteracją
»zmartwić się, przejąć się«
patrz: ALTERACJA
- - Książę kardynał w Gdańsku [...] gryząc się, że nie mógł adesse Coronationi najjaśniejszego króla Stanisława [...] wpadłszy w alteracyą wielką, umiera die 14 Octobris. ZawiszaPam 235
ku lepszemu baczeniu przyjść
»zmądrzeć, nabrać rozumu«
patrz: PRZYJŚĆ, PRZYŚĆ
- - Tedy Wrzesczewicz, słuszną widząc Spráwę W rzeczy to tę Noc Mieyscu ták Swiętemu Dárował, áby Mniszy ku lepszemu, Baczęniu przyszli, y Snadniey ná niego Zdáli Swoy klasztor widząc dobroć iego Obiecał czekáć do dnia na odpráwę. OblJasGór 12
od kogo do kogo chodzić
»zmieniać przynależność do określonych ciał, instytucji«
patrz: CHODZIĆ
- - Nie vlecza kácerstw w sobie ten/ ktory kácerstwá iednego zbywa/ á drugiemu v siebie gospodę dáie/ od Lutrow do Kálwinow/ od tych do Socynistow chodzi. BirkNagr 44
na odmianę
»zmieniając się kolejno, po kolei«
patrz: ODMIANA
- - Kazałęm mur rąbać na odmianę ci się zmorduią a ci wezmą. PasPam 59
burkę obrócić
»zmienić zdanie, przejść na stronę kogo innego«
patrz: BURKA
- - CASAQUE, subst. f. Sagum, i, n. Cic. SZATA krotka żołnierska Saian [...] ON DIT figurément Tourner Casaque, (Changer de parti.) Ab aliquo deficere, desciscere.Cicer. MOWIĄ niewłaśnie, burkę obrocić, odmienić się y udać ná inszą stronę, odstąpiwszy kogo. DanKolaDyk I, 263
z kim się wziąć za barki
»zmierzyć się z kim w walce«
patrz: BARK
- - Alboż to y Regimentarz popularitatem y przyiaciół nie miałby? że de pari z każdym mogłby się wziąć za barki. KonSRoz 55
puścić z gęby pary
»Zmilczeć, zachować dyskrecję«
patrz: PARA
- - Nie śmiemy przeto puścić z gęby pary, Ani ku niebu oka dźwignąć śmiele, Bośmy Cię złością zgniewali bez miary: Urąga się z nas nieprzyjaciół wiele. WadDan II, 170
podać na obrót
»zmusić do zmiany pozycji«
patrz: PODAĆ
- - Sąm Personaliter [osobiście] y Zwoyskięm poszedł, począł im go y podał na obrot. PasPam 278
zamknąć gębę /komuś/
»zmusić kogoś do milczenia«
patrz: GĘBA
- - A z Boratyncem [Boratynim] Co się stało na Seymie? przestał że bić szelągow? dotąd ich biie Aby Dwor miał czym zyć [...] Swiadkow zwodzić, zamknąć gębę Biskupom. PasPam 194v
- - [...] tę wolność kontradykowania zowiemy liberum veto, ktore nigdy nie powinno extendi, ad sistendam activitatem; bo co by to za despotica potestas była partykularnego obywatela, zamknąć gębę całemu wolnemu narodowi, y odiąć authoritatem radzenia o sobie całey Rzeczypospolitey [...]. LeszczStGłos 74
/(Komuś)/ boków przypiec
(
sz. zm.)
»zmusić /(kogoś)/ do mówienia przypalając /(komuś)/ boki«
patrz: PRZYPIEC
- - Złapawszy iuz kogo bokow przypieczono. PasPam 102
- - A zwłászczá gdy iescze pomięniwszy kogo, strászą, grożąc, powiedz po dobrey woli, bo powiesz po niewoli, kiedyć bokow przypieką. WisCzar 77
- - Ty zebyś zbierał, chował, skarb swoy iák nayściśli? O tobie złodziey: ábo zboycá, pewnie myśli, Ten żebyć wydárł? ieszcze: żebyć przypiekł bokow, Támten, żeby cie cicho, obnáżeł z tłomokow. PotPocz 120
klimkiem rzucić
»zmyślić, skłamać«
patrz: RZUCIĆ
- - W tey Wolskiego Relacyi połowy prawdy nie masz bo Ja Naturę Jego znam ze rad klimkiem Rzuci. PasPam 91
być w czyimś respekcie
»znajdowac uznanie«
patrz: RESPEKT
- - Iest w respekcie u WMMPana Urzędu mego Hetmanskiego prerogatywa. PasPam 172
chodzić pod jednym berłem
»znajdować się pod władzą jednego króla«
patrz: CHODZIĆ
- - Rzeczpospolita Chrzesciáńska nie chce regimentow nád sobą wielu/ y nie byłá nigdy ani chodziłá iedno pod iednym berłem. BirkRus 7
w opale być
»znajdować się w niebezpieczeństwie«
patrz: OPAŁ
- - Nizeli tedy Chorągwie y ochotnik przyszły [w] Srogim Opale była przed nią [przednia] Strasz. PasPam 92v
być na pogotowiu
»znajdować się w stanie gotowości«
patrz: BYĆ, BYĆ, BYDŹ
- - Przychodzą listy od krola [...] Azeby zapowtornym Ordynansem bydz napogotowiu Ad Regressum ku Granicy. PasPam 73
w matni być
»znaleźć się w zasadzce«
patrz: MATNIA
- - Pozwolilić oni [żołnierze Lubomirskiego] na te Traktaty y nazwali ie Palczynskiemi ale niedowierzaiąc tey piszczałce y widząc zeto Modulamina Suspecta [melodie podejrzane] odstąpiła [zam. odstąpili] ich boiąc się ze by wmatni niebydz. PasPam 200v
psiego skoczyć
»znaleźć się w złej sytuacji«
patrz: SKOCZYĆ
- - Ja sama wszytkim rządzę, nie ma on nic w mocy, Jak mi się w czym uprzykrzy, pewnie psiego skoczy. SejmBiałBad 69
ze skóry kogoś drzeć
(
sz. zm.)
»znęcać się, pastwić się nad kimś; wyzyskiwać kogoś«
patrz: SKÓRA
- - Moskwa iako w Sciekli [...] Zagnali się Za Owym Chłopcem az w las chcąc go koniecznie dostać bo by Go pewnie Z[s]kury darli za takie Niecnoty. PasPam 104
- - Pietr S. dla Owieczek Chrystusowych Siła biczow Ucierpiał. A ty Owieczki Chrystusowe drzesz z Skory rozpruszasz niszczysz. PasPam 196v
stracić komu apetyt, do czego
»zniechęcić (się) do czego; obrzydzić komu co«
patrz: APETYT, APETYK, APETYT
- - Stracić komu apetyt [...] Obrzydził mi Filo[so]fią smak ochotę mi do niey stracił. DanKolaDyk II, 344
do czego apetyt skwasić
»zniechęcić (się) do czego; obrzydzić komu co«
patrz: APETYT, APETYK, APETYT
- - Jeśli kto słowy Udatnymi choć szczerej prawdy nie okrasi, Wszytek do niej apetyt i wszytek smak skwasi. PotFraszBrück I 573
/Kogo/ z błotem zmieszać
(
sz. zm.)
»znieważyć kogo słownie; oszkalować, oczernić kogo«
patrz: ZMIESZAĆ
- - Podeptáć/ z błotem zmięszáć/ zélżyć kogo. KnAd 875
- - Ale cię kto z błotem zmięsza? sławę twoię zmáże? pokáli? nie gnieway się! MłodzKaz II, 79
- - GROS [...] PRZEMOWIC się z kim słowami przykremi uraźliwemi; złaiać kogo zbłotem go zmięszać. DanKolaDyk II, 103
z(e) błotem /kogo co/ pomieszać
»znieważyć kogo słownie; oszkalować, oczernić kogo«
patrz: POMIĘSZAĆ, POMIĘSZAĆ, POMIESZAĆ
- - Kto zwyciężył? Andrzeiá pomieszáł Czárt z młotem, Andrzey Diabłá rzucáiąc precz z siebie ze błotem. KalCuda 293
- - Z leda przyczynki z błotem cię pomiesza [stara żona]. MatłBabBad 181-182
wniwecz obrócenie
»zniszczenie, zrujnowanie«
patrz: WNIWECZ
- - Taki się między nami nieznaydzie kto by widząc IchMSCiow P. P. obywatelow Inflanskich Braci naszych wiarę Cnotę et bonorum fortunae [i majętności] wniwecz obrocenie y zabranie kto by nimiał zato im oddać powinnych dzięk. PasPam 217v
pożreć do biesa
»zniszczyć całkowicie«
patrz: BIES, BIES, BIS
- - Ani okrętow nie mam áni flisa Wszystko to morze pożarło do bisa. OvChrośRoz 360
rozszarpać do biesa
»zniszczyć całkowicie«
patrz: ROZSZARPAĆ
- - [Słudzy] Rozszarpali do biesa y ziedli y z skorą Ze tylko kości same ba y te nie całe Zostały. Toz sie stanie z tobą nieboraku Ziedzą cie pewnie słudzy gdy sie nie obaczysz. OpalKSat 100
usieść na tronie
»zostać królem«
patrz: USIĄŚĆ, USIEŚĆ
- - Gdy bysmy byli mieli Czarnieckiego pewnie by był usiadł na Tronie. PasPam 232v
w błąd wpaść
»zostać oszczepieńcem, odstępcą od wiary, heretykiem«
patrz: W
- - W Kościele Bożym [...] trudno zbłądzić: á iesliby kto per incuriam w błąd wpadł, wnet go poprawią. KorRoz 11
miłością od kogoś zostać ubezpieczonym
»zostać przekonanym o czyjeś miłości«
patrz: UBEZPIECZONY, UBEŚPIECZONY
- - Ze by wzaięm od pomięnionych Obywatelow tąz miłoscią ktorą zawsze te Narody ku Panom swoim Słynęły został ubespieczony y Upomniony IkMSC [...] miłosciwie do przeproszenia swego wszystkich zgromadzonych urzędnikow i deputatow przypuścić ma. PasPam 209-209v
miłością od kogoś zostać ubezpieczonym
»zostać przekonanym o czyjeś miłości«
patrz: ZOSTAĆ
- - Ze by wzaięm od pomięnionych Obywatelow tąz miłoscią ktorą zawsze te Narody ku Panom swoim Słynęły został ubespieczony y Upomniony IkMSC [...] miłosciwie do przeproszenia swego wszystkich zgromadzonych urzędnikow i deputatow przypuścić ma. PasPam 209-209v
w krwi się własnej zmyć
»zostać rannym«
patrz: ZMYĆ SIĘ
- - Coż? lubo Caezar pomyslniey się biie Nie jeden mu plac; á wątpliwy został Zeby fortuna nie skrzywiła szyie Tak wiele bitew, y prac w swiećie dostał Wsżędzie, y nie raz, w krwi się własney zmyie Aby zwyćięzył, y kazdemu sprostał Przez tyle wojen, nie pewnych sukcessow Dopinać przyidzie swych mu interessow. LucChrośPhar 116
być skazanym do bestyjej
»zostać skazanym na pożarcie przez dzikie zwierzęta«
patrz: BESTIA
- - [Androdus został] poimany y przywiedziony do swe[g]o Pana od ktorego skazany do Bestiiey, Miedzy ktoremi Był tez ten Lew. HerbOr 238
wziąć manele
»zostać skutym w kajdany«
patrz: MANELA, MANELA, MANELLA, MANNELA
- - Deklarowałęm ze go wten czas wypuszczę kiedy będę in toto Satis factus [zadowolony w zupełności] y wprowiancie y w podwodach. Iezeli mi zas wczymkolwiek niebędzie wygoda pewnie poiedzie zęmną do Warszawy. Wziąwszy manele na nogi. PasPam 168v
wyjść z więzienia
»zostać uwolnionym z niewoli, (z więzienia)«
patrz: WIĘŹNIENIE, WIĘZIENIE
- - Musiał bydz nie bogaty wyszedszy swiezo Z więzienia. PasPam 179v
satysfakcyją odnieść
»zostać uwzględnionym, zaspokojonym«
patrz: ODNIEŚĆ
- - Desideryia insze poniewasz niemogą az z Seymu Satysfakcyiey odnieść tam ie IKM odsyła Cum toto Negotio. PasPam 210
podpadać censuram grubianitatis
»zostać uznanym za grubianina«
patrz: PODPADAĆ
- - Panie Bracie mąm li bytnoscią moią u ciebie U inszych podpadać Censuram Grubianitatis tak mowiąc iuz y u ciebie muszę nie być. PasPam 170
stanąć elektem
»zostać wybranym na króla«
patrz: ELEKT
- - Krolowa widząc zeby Impreza iey upadła in Promocione [w popieraniu] Francuza Gdy by Polak stanął Elektem tym bardziey Cooperabatur [zabiegała]. PasPam 191
- - Pan Bog dał Piasta [...] Iana Sobieskiego Hetmana y Marszałka wielkiego koronnego ktory Stanął Elektem dnia 19 Maia. PasPam 246v
pójść w zapomnienie
»zostać zapomnianym«
patrz: PÓJŚĆ
- - Iuz owa Pobozna Intencyia poszła wzapomnienie Iezeli kto o tym wspomniał okrzykniono go. PasPam 119
- - Owi [...] porąbani z łaski Bozey wyleczyli się y poszło to w zapomnienie. PasPam 183v
uczynić coś za borową szyszkę
»zrobić coś za niewielkie wynagrodzenie«
patrz: SZYSZKA
- - Wodę ten czerpa przétákiem / co béz kśiążék chce być jakiem. Zákuśił. Zásmákowało mu. Nié odpędźi go dźiéśiąćią kiiow. Zalecay ostrożnié káżdego / wiédząc człéká być odmiennego. Zálecánie zbytnie podéyrzáne. Zá lédá co dać / uczynić. Zá borową szyszkę. KnAd 1297-1298
kogo w błazna postrzyc
»zrobić z kogo głupca«
patrz: POSTRZYC
- - A ieszcze to nayżáłośnieysza/ że przywiodszy cię do tego/ że ią poymiesz/ nie ták to interpretuie/ żeś to z grzeczności twoiey/ nie upátruiąc áni dostátkow/ áni stanu y urodzenia iey nierownego uczynił/ ále swoiey to rostropności [...] y rozumowi przypisuie/ że cię umiała w błazná postrzydź/ y dostąpiwszy potym czego chciáłá/ nigdy tobą kontentowáć się nie będzie. GorzWol 46
się postrzyc w błazny
»zrobić z soiebie głupca«
patrz: W
- - A po staremu kiedy kto nazbyt uważny, Nic pewniejszego, że się rad postrzyże w błazny. KorczWiz 95
ręce omywać (z czegoś)
»zrzucać z siebie odpowiedzialność za coś«
patrz: RĘKA
- - Piłat żeby był mogł iákim sposobem wyrwáć Chrystusa y ochronić, świádczy y dekláruie się im w rekompensę osądzić ná śmierć Bárabbászá Zboycę głowniká iáwnego, ále gdy tym bárdźiey nalegáią ná żyćie Chrystusa: Dimitte Barabbam Jesum erucifige, nie widząc iuż co czynić y z spráwy y z sądow ręce omywa: lavit manus; a náostatek się protestuie że Krew Chrystusową widźi niewinną: Innocens ego sum à Sangvine justi bujus. RobWAPróba Q2v
umywać /(od czegoś)/ ręce
»zrzucać z siebie odpowiedzialność za coś; dowodzić swojej niewinności«
patrz: UMYWAĆ
- - Interim nos latet co wtych punktach. Iesli co zle et non in Rem Reipub. Innocens e[go] Sum a Sanguine isto, y umywam zaraz ręce. OpalKListy 322
- - Ja od tej ordynacjej menniczej i kontraktu umywam ręce. AktaKrak III 1667, 200
- - Umywa Kápłan ręce: znáczy iáko Piłat chcąc się niewinnym pokazáć umywał ręce. NewOzd 176
- - LAVER [...] MYWAC ręce od czego, składaiąc z siębie[!] winę iáką ná kogo inszego, ták iáko Piłat kiedy miał ná śmierć skazać Chrystusa ręce umył od tego. DanKolaDyk II, 191-192
umyć /od czegoś/ ręce
(
sz. zm.)
»zrzucić z siebie odpowiedzialność za coś«
patrz: UMYĆ
- - [...] iuż wdomu toiest w dobrach swoich umywszy od wszystkiego ręce spokoynie siedział. Słysząc iednak o wielkiey trwodze wObozie Polskim, uczynił mowę płaczliwą doswoich, iako go Twardowski Wierszem opisał [...]. HistBun 8v
- - LAVER... UMYWAC ręce od czego, składaiąc z siebie winę iáką ná kogo inszego, ták iáko Piłat kiedy miał ná śmierć skazać Chrystusa ręce umył od tego. DanKolaDyk II, 191-192
ruszyć de throno
»zrzucić z tronu, pozbawić władzy monarszej, zdetronizować«
patrz: RUSZYĆ
- - Cesarz składaiąc na Wezera kazał go in Publico Foro Udusic chcąc z Siebie zwalic insultum Populi alec tego postaremu y Sąm po tym nieuszedł ale ruszony do Throno. PasPam 277
jako gołąb siwy
»zupełnie siwy«
patrz: SIWY
- - Drugi Pasza Halepu iako Gołąb siwy temusz Hetmanowi koronnemu Iabłonowskiemu przyprowadzony swoię w Niewolą zabraną opłakiwał SęDziwość. PasPam 267
biały jak gołąb
»zupełnie siwy«
patrz: GOŁĄB
- - Tęn Pisarz Zięmski Bielski Człowiek biały iak gołąb. PasPam 243v
z pocztu wypuszczać kogoś
»zwalniać ze służby wojskowej (z prawem zabrania drużyny)«
patrz: POCZET
- - Posyłaią do Chorągwie że by mię zpocztu niewypuszczano. PasPam 123
cenę podnosić
(
sz. zm.)
»zwiększać wartość, wyżej cenić«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Cudze kráie umieią w to, dla pożytku Rzeczypospolitey, potrafiać, iż podczas podnoszą ceny w monecie, podczas zniżą. PetrSEk 20
- - Cenę podnoszę vrzędownié/ Imponere grauiùs pretium [...]. Kn 61
- - Cenę podnoszę/ więcey podáię w tárgu/ Pretium augere [...] Pretium amplifico [...]. Kn 61
podniesienie się w większą cenę
»zwiększenie wartości czegoś, wycenienie czegoś wyżej«
patrz: CENA, CENA, CZYNA
- - Za podniesieniem się srebra i talarów w większą cenę złotnicy nie robią robót srebrnych według dawnej próby krakowskiej. AktaKrak I 382
kłaniać komuś
»zwrot grzecznościowy: stawić się przed kimś«
patrz: KŁANIAĆ
- - Zadwie Niedzieli tę drogę obiadę wolą Rodzicow uczyniwszy, krewnych tez tu co kolwiek z Sobą sprowadziwszy Będę kłaniał W MMPaniey. PasPam 224v
- - Iutro [...] kommendant nasz zobfitszym nizeli iest wysłany Gronem kłaniac będzie W MM Panu. PasPam 91v
(Wielmożny) uprzejmie nam miły
»zwrot grzecznościowy używany przez króla«
patrz: UPRZEJMIE
- - Wielmozny uprzeymie nam miły [...] oddawce Listu tego do Uprzejmosci Waszej odSyłamy. PasPam 151v
- - Ian Kazimierz Krol Intytulacyią pisał mu taką. Wielmoznemu Stefanowi Czarnieckiemu Woiewodzie Zięm Ruskich [...] Uprzeymię nąm miłemu. PasPam 152v
wiernie i uprzejmie miły
»zwrot grzecznościowy używany przez króla«
patrz: WIERNO, WIERNIE
- - [...] posyłamy do Woyska na Białey Rusi [...] Urodzonego nąm wiernie y uprzeymie miłego Iana Paska. PasPam 151
wiernie nam miły
»zwrot grzecznościowy używany przez króla«
patrz: WIERNO, WIERNIE
- - Urodzonym y wiernie nąm miłym Panom Starostom Dzierzawcom [...] wiadomo czyniemy. PasPam 151
jestem z adoracyją
»zwrot grzecznościowy w mowie lub piśmie«
patrz: ADORACJA
- - ADoracya BOGU tylko przynależy, w Piśmie s. dowod. W Polszcze zazwyczay: Jestem z Adoracyą, czy chcemy zostać Bałwochwalcami? DrużZbiór 459
życzliwy brat i sługa powolny
(
sz. zm.)
»zwrot używany przez szlachtę na określenie siebie w stosunku do innego szlachcica, stosowany zwykle w zakończeniu listu«
patrz: ŻYCZLIWY
- - Podpisuiąc się pisze WMMPana zyczliwy Brat, y Sługa powolny. PasPam 171
- - Zostaię W MM Pana Zyczliwy Brat y Sługa Powolny Kazimirz Chwali Bog Zeronski [Żeromski] Marszałek Woysk IKM W.X.L. PasPam 171
- - Sobie na ten czas WMMPana zwykłey zalecąm łasce iako cale zyczliwy WMMPana Brat y powolny Sługa. Paweł Sapieha Woiewoda Wilenski H.W.W.X.Lgo. PasPam 173
sługa powolny
»zwrot używany przez szlachtę na określenie siebie w stosunku do innego szlachcica, stosowany zwykle w zakończeniu listu«
patrz: POWOLNY
- - Author Slugá povvolny Michal Hofmánski. HofmańPor Aij
brat i sługa
»zwrot używany przez szlachtę na określenie siebie w stosunku do innego szlachcica, stosowany zwykle w zakończeniu listu«
patrz: BRAT
- - Ia Starszy Brat y Sługa WMMPanow. PasPam 232-232v
z Bożej łaski (król)
»zwrot używany w dokumentach wydawanych przez króla«
patrz: ŁASKA
- - Ian Kazmirz z Bozey łaski krol Polski Wielkie Xiążę Litewskie Ruskie Pruskie Mazowieckie Inflandzkie kiiowskie Wołynskie Zmudzkie Smolenskie Czerniechowskie. PasPam 151v
- - Pisze tedy krol drugi List tak Ian Kazmirz z Bozey Łaski etc. iako wyzey. PasPam 152
strzeż Boże
»zwrot wyrażający przestrogę przed czym; oby tak nie było; nie daj Boże«
patrz: BÓG
- - Niezałuyciesz Panie konia bo to o wielką rzecz chodzi Strzesz Boze. Potrwozyc Woysko y krola dla naszych zartow. PasPam 238v
daj (Panie) Boże szczęśliwie
»zwrot wyrażający życzenie powodzenia, pomyślności«
patrz: SZCZĘŚLIWIE
- - O miławczyce z Buglowem [Bieglowem] z kontraktowałęm [...] Zaraz tedy od trzech kroli wywozilismy tam zboza A obuięlismy day Boze Szczęsliwie od Srzodoposcia. PasPam 226v
- - Rok Panski 1677, Day panie Boże Szczęsliwie obuiąłęm Olszowkę y Brzescie per Arendam na 7 lat. PasPam 248v
położenie na placu kogoś
»zwyciężenie kogo«
patrz: POŁOŻENIE
- - Skoro iuz iako by pozniesieniu woyska y połozeniu na placu Nieprzyiaciela, Prowadzą w Łancuchu Cesarza. PasPam 189
myć /kogoś/ ługiem
»źle kogoś potraktować«
patrz: ŁUG
- - Dodał serca Moskwicin zajątrzony jeszcze, Ze się w własnej krwi jego monarchia pleszcze, Bo podtenczas Polacy nieprzerwanym cugiem Krnąbrny naród moskiewski takim myli ługiem. Leci poseł za posłem, upominków gęstwa, Chwalebne winszowania z Polaków zwycięstwa, Prośby i obietnice i wszelkie przynuki, Żeby rznęli między się Koronę na sztuki. PotWoj1924 20
wdowę brać
»żenić się z wdową«
patrz: BRAĆ
- - Dziwowali się Ludzie temu bardzo, mowiąc że to pierwszy przykład, tych czasow ze by kto wdowę biorąc miał pogardzać iey Largicyią. PasPam 226
żołądek strusi
»żołądek mogący strawić wszystko«
patrz: ŻOŁĄDEK
- - Zołądek struśi/ coś twárdszego niż żelázo połykać y trawić. ZłoteJarzmo 25
żołnierz podwójny
»żołnierz pobierający podwójny żołd z powodu narażenia na większe niebezpieczeństwo«
patrz: PODWÓJNY
- - Żołnierz podwoyny, dwoy żołd biorący. Doppelt-Söldner; Soldat der doppelten Gold Bekommt. soldat qui receoit double païe. T III 1466
tamten świat
»życie pozagrobowe«
patrz: TAMTEN
- - Iuz kiedy mu tak natym Swiecie zyczysz, toc go upewniac niemozesz z Cyneassęm zeby mu y na tamtym Swiecie twoie miały wczym kolwiek Suffragari [dopomóc] zasługi. PasPam 195v
szczęśliwa droga
»życzenie szczęśliwej podróży«
patrz: DROGA
- - Mowią Piekarscy szczęsliwa droga kłaniay się tam od Nas krolowi Gustawowi. PasPam 63
ujmować gębie swojej
»żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
patrz: GĘBA
- - uyymować gębie swoiey. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie. T III 369
gębie swojej żałować
»żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
patrz: ŻAŁOWAĆ
- - gębie swoiey żałować [...]. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie. T III 369
od gęby sobie odjąć
»żyć bardzo oszczędnie, odmawiać, skąpić sobie wszystkiego, zwłaszcza jedzenia«
patrz: GĘBA
- - od gęby sobie odiąć [...]. an seinem Maule darben. prendre, épargner sur sa bouche; se plaindre sa vie. T III 369
chleb jeść
»żyć cudzym kosztem«
patrz: JEŚĆ
- - Że by przecię więcey Ieść chleba Szwedzkiego nizeli Dunskiego. PasPam 54v
chodzić po maluczku
»żyć pokornie, skromnie«
patrz: CHODZIĆ
- - A gdy usłyszał Acháb te słowá/ rozdárł odzienie swoje/ á włożywszy wor ná ciáło swoje/ pościł/ y leżał w worze/ á chodził pomáluczku. BG 1Krl XXI, 27-28
żywym chodzić
»żyć, pozostawać przy życiu«
patrz: CHODZIĆ
- - Podź, czynisz coś powinien; ten się syn wyrodzi, Co kwadrans po zniewádze, Oyca żywym chodzi. CorMorszACyd 128
niegórno chodzić
»żyć skromnie, nie stawiać sobie wysokich celów, umieć poprzestać na małym«
patrz: NIEGÓRNO
- - Dołem/ oppositum Górą. [...] In planum deferre fortunam suam. Ná rowni ábo nisko się sádowić. nié gorno chodzić. Kn 134
w imię Boże brać
»żyć z jałmużny«
patrz: IMIĘ
- - Y dziadowi wymię Boze biorącemu powiedzieć pytaiącemu y Sprawić się do kąd idę niegotowem deNegare [odmówić]. PasPam 155v
nie samemu chodzić
»żyć z kimś w konkubinacie«
patrz: CHODZIĆ
- - [Zofia Piwowarska] sobie przyjena pielgrzyma i mieszkała z nim jak z mężem [...] aż się sama przyznała, jakoby nie sama chodzi. KsJaz 164
żart.
hierozolimska szlachta
»Żydzi«
patrz: SZLACHTA, ŚLACHTA, SZLACHTA
- - Perswaduię iak mogę ze to y my Ludzie iako y kwarciani nie bądzmy Hierozolimską ale Polską Szlachtą. PasPam 237v
